ۋكراينادا قاقتىعىس بولىپ جاتقانىنا 15 ايدان استى. رەسەي ءوزى باستاعان پروتسەستى سوڭىنا شىعارا الماي تيتىقتاۋدا. حالىقارالىق قاۋىمداستىقتان بارعان سايىن الشاقتاپ, الەمدەگى ەڭ كوپ سانكتسيا سالىنعان ەلگە اينالدى. ەكونوميكاسى السىرەپ, يمپورت-ەكسپورت, ساۋدا اينالىمى تومەندەدى. ايماقتاعى ىقپالى دا السىرەپ, كەرىسىنشە, قىتايدىڭ ىقپالى كۇشەيە باستادى.
الەمگە قالاي اسەر ەتتى؟
ۋكرايناداعى جاعداي وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك ۇلكەن سىن-قاتەرگە ءدوپ كەلىپ, حالىقارالىق جاعدايدى شيەلەنىستىرە ءتۇستى. الەمدى ەنەرگيامەن, استىقپەن قامتامسىز ەتۋ دە كۇردەلى ماسەلەگە اينالدى. ويتكەنى سوعىسىپ جاتقان ەكى تاراپ تا الەمدى مۇناي, گاز, استىقپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان ءىرى ەلدەر سانالادى. ەڭ الدىمەن بۇل سوعىس ەۋروپا وداعى مەن رەسەي اراسىندا ەكى تاراپقا دا اۋىر سوققى بولاتىن «قارۋسىز مايدان» اشتى. تابيعي گازدىڭ ەڭ ءىرى ەكسپورتتاۋشىسى سانالاتىن رەسەيدى ەكونوميكاسى الەم بويىنشا ءۇشىنشى ورىندا تۇرعان ەۋرووداققا قارسى قويدى. سونىمەن ەۋرووداق رەسەي ەنەرگياسىنان ءتاۋەلدىلىكتەن ءبىرجولاتا قۇتىلۋدىڭ قامىنا كىرىستى. تاسىمال جولدارى وزگەرە باستادى. ۇزاق جىلدار بويى قالىپتاسقان ەۋروپا-رەسەي-ازيا تاسىمال جولى بۇزىلىپ, گرۋزيا-ازەربايجان-ورتالىق ازيا جولىنىڭ ماڭىزىن ارتتىرا ءتۇستى.
قىتاي, وزبەكستان جانە قىرعىزستان سيانداعى «ورتالىق ازيا-قىتاي» سامميتىندە رەسەيدى اينالىپ وتەتىن تەمىر جول قۇرىلىسى جوباسىنىڭ كەلەسى قادامدارى تۋرالى ۇشجاقتى قۇجاتقا قول قويدى. وسىلايشا بۇل ەلدەردە حالىقارالىق سانكتسياعا ۇشىراعان رەسەيدى اينالىپ ءوتىپ, ەۋروپاعا اپاراتىن قىسقا جول پايدا بولۋى مۇمكىن. بۇل دا سوعىستان كەيىنگى الەمدىك تاسىمالداعى ەڭ ۇلكەن وزگەرىستىڭ ءبىرى. اتالعان تەمىر جول بويىنشا العاشقى كەلىسىمگە 2022 جىلى 14 قىركۇيەكتە سامارقاندا وتكەن شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ سامميتىندە قول قويىلعان. Eurasianet.org سايتىنىڭ جازۋىنشا, تەمىر جول قىرعىزستانداعى تورۋگارت اسۋىنان (مۇندا قىتايدان كەلەتىن تەمىر جول بۇرىننان بار) باستالىپ, ارپا مەن ماكمال سياقتى ەلدى مەكەندەر ارقىلى سولتۇستىككە قاراي جالعاسىپ, جالالاباتقا جەتەدى. ول جاقتان وزبەكستاننىڭ تەمىر جول تورابىنا قوسىلادى. وسىدان ءارى يران, تۇركيا ارقىلى ەۋروپا نارىعىنا شىعادى. بۇل جوبا رەسەيدى عانا ەمەس, قازاقستاندى دا اينالىپ ءوتىپ, الەمدەگى جاڭا جەتكىزۋ جۇيەسىن قالىپتاستىردى.
رەسەيدىڭ قىتايعا تاۋەلدىلىگى ارتتى ما؟
جانجالدان كەيىن رەسەي ەكونوميكاسى ۇلكەن سىناققا ءدوپ كەلدى. «سۋعا كەتكەن تال قارمايدى» دەگەندەي, شاراسىز قالعان ماسكەۋ ءوز ونىمدەرىن (مۇناي مەن گاز) ەۋرووداق پەن اقش-قا دوللارمەن, ەۋرومەن ساتۋدان باس تارتىپ, تابيعي گازدى رەسەيلىك رۋبلمەن ساتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. بۇل ءرۋبلدىڭ زور دارەجەدە قۇنسىزدانۋىنىڭ الدىن العانمەن, رەسەي ەۋرووداق پەن باتىس ەلدەرىنىڭ نارىعىنان ايىرىلىپ, تابيعي بايلىعىن ءوز اقشاسىن الەمدىك ۆاليۋتاعا اينالدىرۋعا تالپىنىپ وتىرعان قىتايعا, جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي, وتە ارزان باعامەن ساتۋعا ءماجبۇر بولدى. وسىلايشا بۇل «قايتسەم دوللاردى ىعىستىرىپ, ءيۋاندى حالىقارالىق ۆاليۋتاعا اينالدىرام» دەپ باسى قاتىپ وتىرعان قىتايعا «ماي تىلەسەڭ, مىنە, قۇيرىق» بولدى. ياعني بۇرىن قىتايمەن تەڭ تۇرعىدا تۇراتىن رەسەيدىڭ ورنى السىرەپ, ماسكەۋدىڭ بەيجىڭگە تاۋەلدىلىگى ارتتى. الدا رەسەيگە نەسيە بەرەتىن دە تەك قىتاي بولۋى مۇمكىن. تاۋەلدىلىك ءتىپتى ارتادى دەگەن ءسوز.
ناۋرىز ايىندا قىتاي توراعاسى ماسكەۋگە بارىپ قايتتى. وسى كەزدەسۋدە قىتاي مەن رەسەي يۋانمەن ەسەپ ايىرىسۋعا, سونداي-اق يۋانمەن ەسەپ ايىرىساتىن ەلدەردىڭ قاتارىن كوبەيتۋگە كەلىسكەن. وسى ارقىلى دوللاردى ىعىستىرىپ, دوللاردان قۇتىلۋ اياق الىسىن تەزدەتپەك. قىتايدىڭ بۇل باستاماسىنا يران دا كەلىسكەن. قىتاي ەندى ءوز قاتارىنا ساۋد ارابياسىن تارتىپ, مۇنايدان بۇلاق اعىزعان ەلدى بارلىق ساۋدادا يۋانمەن ەسەپ ايىرىسۋعا, اقش دوللارىن بىرتىندەپ ىعىستىرۋعا يتەرمەلەپ وتىر.
2016 جىلى حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىمەن بولعان كەلىسسوزدەردىڭ ارقاسىندا قىتاي ءيۋاندى ءارتۇرلى ەلدەردىڭ ۆاليۋتا رەزەرۆىن قۇرايتىن حالىقارالىق ۆاليۋتالاردىڭ بىرىنە اينالدىردى, وسىلايشا ءيۋاننىڭ ودان ءارى دامۋىنا جول اشىپ, الەمدىك ۆاليۋتا جانە قارجى جۇيەسىنە كىرۋىنە, يۋانمەن ەسەپ ايىرىسۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك تاپتى. يۋان شەتەلدىك رەزەرۆتىك ۆاليۋتا رەتىندە پايدالانۋ كورسەتكىشى بويىنشا اقش دوللارى, ەۋرو جانە جاپون يەنىنەن كەيىنگى ءتورتىنشى ورىندا تۇر. قازىرگى ۋاقىتتا يران, بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى, ءۇندىستان, سينگاپۋر, تۇركيا جانە يندونەزيا سياقتى 30 ەل ەسەپ ايىرىسۋدا نەمەسە ينۆەستيتسيالىق مامىلەلەردە بىرتىندەپ ءيۋاندى قولدانۋعا كوشە باستادى. بۇكىل افريكا قۇرلىعى دا ءيۋاننىڭ ىقپالىندا. الداعى ۋاقىتتا بۇل ەلدەردىڭ قاتارى كوبەيمەسە, ازايمايتىن ءتۇرى بار. اسىرەسە, رەسەيدىڭ دە يۋانمەن ەسەپ ايىرىسۋعا ءماجبۇر بولۋى, سونداي-اق, ساۋد ارابياسى مەن قىتاي قارىم-قاتىناسىنىڭ كۇشەيۋى سوڭعى كەزدە تۇتاس الەمنىڭ نازارىن اۋدارا باستادى. ەگەر الدا-جالدا ساۋد ارابياسى دا سىرتقى ساۋدا مەن مۇناي ساۋداسىندا يۋانمەن ەسەپ ايىرىسۋعا كوشەتىن بولسا, وندا دوللاردىڭ ورنى, شىنىمەن دە, شايقالايىن دەپ تۇر.
ونىڭ ۇستىنە, اقش-قا دەفولت قاۋپى ءتونىپ تۇر. كونگرەستەگى وكىلدەر پالاتاسىن باقىلاپ وتىرعان رەسپۋبليكاشىلدار ۇلتتىق قارىزدىڭ شەكتى مولشەرىن كوتەرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك شىعىنداردى 8 پايىزعا ازايتۋ كەرەك دەگەن تالاپ قويىپ وتىر. بايدەن بولسا ولاردىڭ ۇسىنىسىن ورىنسىز دەپ ەسەپتەيدى. پرەزيدەنت الپاۋىت كورپوراتسيالار مەن فارماتسەۆتيكا ونەركاسىبى ءۇشىن سالىقتى كوتەرگىسى كەلەدى. وعان رەسپۋبليكالىق پارتيا قارسى. دەموكراتتار مەن رەسپۋبليكاشىلاردىڭ كەلىسىمگە كەلۋىنە نەبارى ون كۇن قالدى. قارجى ءمينيسترى قوس تاراپ 1 ماۋسىمعا دەيىن ۇلتتىق قارىزدىڭ شەگىن كوتەرمەسە, ەل قازىناسىندا قارجى تاۋسىلىپ, ەكونوميكا دەفولتقا ۇشىرايتىنىن ەسكەرتىپ وتىر. ءليميتتى كوتەرۋ تۋرالى مامىلەنى كونگرەستىڭ ەكى پالاتاسى دا ماقۇلداۋى كەرەك. بۇل جاعداي دا ءيۋاننىڭ ىرىقتى ورىنعا شىعۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن تاعى ءبىر فاكتور بولىپ تۇر.
ورتالىق ازيا كىمنىڭ ىقپالىندا؟
كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن ورتالىق ازيانىڭ رەسەي ىقپالىندا بولىپ كەلگەنى كوپكە ءمالىم. الايدا كەڭەس وداعىنىڭ شەكپەنىنەن شىققان ەلدەردى «ۋىسىمنان شىعارماي, ءوز ىقپالىمدا ۇستاپ وتىرامىن» دەگەن رەسەي ەندى نە ىستەيدى؟ اتاپ ايتقاندا, ۋكرايناداعى سوعىس ناتو-نىڭ شىعىسقا ىرگە كەڭەيتۋىنە توسقاۋىل قويعانى بىلاي تۇرسىن, كەرىسىنشە, ناتو-نى رەسەيدىڭ ىرگەسىنە ءتىپتى جاقىنداتتى. سوعىستان كەيىن فينليانديا مەن شۆەتسيا ۇيىمعا مۇشە بولۋعا ءوتىنىش تاپسىرىپ, فينليانديا ناتو-نىڭ 31-مۇشە ەلىنە اينالدى. شۆەتسيا دا كوپ ۇزاماي قاتارعا قوسىلاتىنى انىق. سوعىس اياقتالعاننان كەيىن ۋكراينا دا ناتو-عا مۇشە بولادى. دەمەك, رەسەي الەمدىك ساياسي جاعدايعا ىقپال ەتەمىن دەپ ءجۇرىپ, ءوز ىقپالىن السىرەتىپ الدى. فرانتسيا پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكروننىڭ L’Opinion باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا «بۇل سوعىستا رەسەي قىتايعا تاۋەلدىلىكتەن باسقا, بالتىق جاعالاۋىنان ايىرىلىپ, شۆەتسيا مەن فينليانديانىڭ ناتو-عا كىرۋىن جىلدامداتتى. ەكى جىل بۇرىن بۇل مۇمكىن ەمەس ەدى. وسىدان-اق رەسەيدىڭ ۇلكەن گەوساياسي جەڭىلىسكە ۇشىراعانىن بايقاۋعا بولادى» دەپ تۇيىندەگەنى – سونىڭ ايعاعى.
رەسەيدىڭ ۋكرايناعا سوعىس قوزعاۋى تۇتاس تمد ەلدەرىنىڭ ەكونوميكا, ساياسي جاعدايىنا اسەر ەتىپ, ورتالىق ازيادا رەسەي ىقپالىن كەمىتۋ اياقالىسىن تەزدەتتى.
«ورتالىق ازيا-قىتاي» ءسامميتى 18-19 مامىردا قىتايدىڭ سيان قالاسىندا ءوتتى. 31 جىل ىشىندە قىتاي مەن ورتالىق ازيا ەلدەرى باسشىلارى العاش رەت وسىنداي فورماتتا جۇزبە-ءجۇز كەزدەسۋ وتكىزدى. كەزدەسۋدە سي تسزينپين مەن ورتالىق ازيا بەس ەلىنىڭ پرەزيدەنتتەرى ءوزارا قولداۋ كورسەتۋ تۋرالى سيان دەكلاراتسياسىن قابىلدادى. وسى جينالىستا قىتاي باسشىسى «قىتاي ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ قورعانىس قابىلەتىن كۇشەيتۋگە كومەكتەسۋگە دايىن. الەمگە تۇراقتى, گۇلدەنگەن, ۇيلەسىمدى ءارى بايلانىسى نىعايعان ورتالىق ازيا كەرەك» دەپ مالىمدەدى. ول سونىمەن بىرگە التى مەملەكەت ايماقتاعى ەلدەردىڭ ىشكى ماسەلەلەرىنە سىرتقى كۇشتەردىڭ ارالاسۋىنا قارسى شىعۋى ءتيىس دەپ بۇرىنعى ءسوزىن قايتالادى.
رەسەي مەن ۋكراينا اراسىندا سوعىس ءجۇرىپ جاتقاندا, قىتاي ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ قورعانىس ماسەلەسىن العاش رەت ايتىپ تۇرعان جوق. بىلتىر قىتاي باسشىسى شىۇ سامميتىنە بارا جاتقان كەزدە قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆقا قىتاي قازاقستاننىڭ ءتاۋەلسىزدىگىن, ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن قورعاۋعا دايىن ەكەنىن, ەلدىڭ ىشكى ماسەلەلەرىنە سىرتقى كۇشتەردىڭ ارالاسۋعا قارسى شىعاتىنىن ايتقان ەدى. قىتاي توراعاسىنىڭ بۇل ءسوزىن ەكى تۇرعىدان تۇسىنۋگە بولادى. بىرىنشىدەن, بۇل ورتالىق ازيادا رەسەي ىقپالىنىڭ السىرەپ, قىتايدىڭ اسەرى كۇشەيگەنىن انىق اڭعارتسا, ەكىنشىدەن, قىتايدىڭ رەسەي ءوز باسىمەن الەك بولىپ جاتقان شاقتا ورتالىق ازيانىڭ اقش ىقپالىنا ەنىپ كەتۋىنەن, سونداي-اق, وڭىردە تۇراقسىزدىق بەلەڭ الىپ, ونىڭ اسەرى ورتالىق ازيامەن شەكارالاس جاتقان, ونسىز دا قىتايدىڭ باس اۋرۋىنا اينالعان شىڭجاڭعا تيە مە دەپ الاڭدايتىنىن اڭعارتادى. قىتاي ءۇشىن دە ورتالىق ازيانىڭ تۇراقتىلىعى ايرىقشا ماڭىزدى. ونىڭ ۇستىنە, قىتاي مەن ورتالىق ازيا اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق تا جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. رەسمي اقپاراتقا قاراعاندا, كەيىنگى كەزدە قازاقستان-قىتاي ساۋدا-ساتتىعىنىڭ كولەمى 31 ملرد دوللارعا جەتكەن. ەندى تاراپتار وسى كولەمدى 40 ملرد دوللارعا جەتكىزۋگە كەلىسكەن. 18 مامىردا قۇنى 22 ملرد دوللار بولاتىن كەلىسىمدەرگە قول قويىلعان.
كرەمل ورتالىق ازيانى ۇنەمى ءسوزى جۇرەتىن ستراتەگيالىق ايماق رەتىندە قاراستىرىپ كەلدى. بىراق كەيىنگى جىلدارى وڭىردە قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ىقپالى ارتىپ, رەسەي ەكىنشى ورىنعا ىعىستى. وڭىردە گەوساياسي, ەكونوميكالىق شيەلەنىس ارتىپ, قىتايدىڭ ءرولى ودان ءارى كۇشەيدى.
قىتاي ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىك
بيىل قىتاي ينۆەستيتسيالىق باستاماسى – «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» جوباسى اياسىنداعى ءۇشىنشى حالىقارالىق فورۋمىن وتكىزەدى. وسى ارقىلى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اراسىندا بايلانىس تابۋعا تىرىسىپ جاتىر. بۇل فورۋمدا وڭتۇستىك جانە ورتالىق ازياعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىنىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە, قىتاي ونداعان جىل بويى ورتالىق ازيادا ەكونوميكالىق كۇشكە يە بولدى. ايماقتاعى تاجىكستان مەن قىرعىزستان سەكىلدى ەلدەردىڭ پەكينگە ميللياردتاعان دوللار قارىزى بار. كەيىنگى جىلدارى پەكين ايماقپەن قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ارىپتەستىگىن كەڭەيتۋگە تىرىسىپ, تاجىكستاندى ۇيلەستىرۋشى ورتالىققا اينالدىردى. تاجىكستان رەسمي تۇردە جوققا شىعارعانمەن, تاجىك-اۋعان شەكاراسىندا قىتاي قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىنىڭ اسكەري بازاسى بار. ال اقش بولسا قىتايدىڭ ورتالىق ازياعا بۇرىلۋىنا مۇرشا بەرمەۋ ءۇشىن تايۆان مەن قىتايدىڭ وڭتۇستىك ماسەلەسىن دە قايتا-قايتا قوزعاپ تۇر.
قىسقاسى, ماسكەۋ وزىمەن-ءوزى اۋرە بوپ جاتقاندا, قىتايدىڭ ورتالىق ازياداعى ساياسي, ەكونوميكالىق جانە اسكەري ىقپالىن ارتتىرۋعا جاقسى مۇمكىندىك بار. ەكىنشى تۇرعىدان العاندا, ۋكرايناداعى سوعىس ورتالىق ازياعا كوپتەگەن ەلمەن ءارىپتەستىك ورناتۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتتى, بىراق پەكيننىڭ ورتالىق ازيا مەن رەسەيگە قاتىستى ويىن وزگەرتكەن جوق. ياعني قىتاي وڭىردەگى ىقپالىن كەڭەيتىپ, ورتالىق ازيانى ۋىسىندا ۇستاۋعا 30 جىل بويى تالپىنىس جاساپ كەلەدى. ۋكراينا سوعىسى سول پروتسەستى بارىنشا تەزدەتتى.
