ادامتانۋدان حابارى جوق جانعا حالقىمىز بارومەتر رەتىندە ۇسىناتىن «ەردى كەبەنەك ىشىنەن تانى» دەگەن جاقسى قاعيدا بار. ءسىرا, بۇل ورىستىڭ «پو وديوجكە ۆسترەچايۋت – پروۆوجايۋت پو ۋمۋ» دەگەن ناقىلىنان بۇرىنىراق شىققان ءسوز بولار. ويتكەنى «كەبەنەكتىڭ» قازىرگى كيىمدەر جوق ەرتە زاماندا, جاۋىنگەرلەر, مالشىلار جاۋىن-شاشىننان, بوراننان قورعانۋ ءۇشىن كيەتىن, جۇقا كيىزدەن شاپان ءتارىزدى ەتىپ تىگىلگەن كيىم ەكەنى بەلگىلى. ياعني, بۇل ناقىل ارقىلى اتا-بابالارىمىز ادامدى سىرتقى كيىمىنە قاراپ باعالاماۋ كەرەكتىگىن ۇقتىرعان.
دەگەنمەن, اتا-بابالارىمىز ءۇشىن بەرىك قاعيدالاردىڭ ءبىرى بولسا دا, قازىرگى كوزقاراستار, ۇستانىمدار وزگەرگەن زاماندا بۇل ءسوزدىڭ باستاپقى ءمانى وزەكتىلىگىن جويىپ, ۇمىتىلىپ بارا جاتقان سياقتى. تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن بۇگىنگى كۇنگە اۋدارىپ, قارابايىر مىسال كەلتىرسەك, ۇلكەندەر بالاسى وتاۋ قۇراردا كەلىنىنىڭ «بار جەردەن» شىققانىن قالاپ تۇرسا, قىزدار ەسىگىنىڭ الدىنا كەلگەن «جيگۋليلى» جىگىتتى ەمەس, «تويوتانى» تىزگىندەگەندى تاڭدايتىنى سياقتى عوي.
ءبىر قىزىعى, ومىردە كەي جاعدايدا «جيگۋليمەن» كەلگەن جىگىتتىڭ قايىرىمدى دا جايساڭ جان بوپ شىعاتىنى, ال «تويوتانى» اكە بايلىعىنا ماستانعان نە ادال جولمەن تاپپاعان بىرەۋ تىزگىندەيتىنى انىقتالىپ جاتادى. بىراق بۇل – ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ. ال جوعارىداعىداي, بولاشاعىن ايقىندايتىن شەشىم قابىلداۋ ساتىندە «كەبەنەك ىشىنەن تانۋ» كىم-كىمنىڭ دە ويىنا سيرەك ورالاتىنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ياعني قانداي دا ءبىر تاڭداۋ جاسالعاندا, ماتەريالدىق بايلىق العا شىعىپ, قازىرگى بۋىننىڭ قۇندىلىعىنا اينالىپ بارا جاتقانداي.
بابالاردان «حاننىڭ ايتقانىن قارا دا ايتادى, بىراق اۋزى ءۋالى ەمەس» دەگەن دە ءسوز قالعان. بۇل ناقىلدى العاش ەستىگەندە «ادامنىڭ ءوزىن دە, ءسوزىن دە شىققان تەگىنە قاراپ باعالاۋعا نارازىلىق بىلدىرىلگەن ءسوز ەكەن» دەپ ويلاعام. بالكىم, بۇنى ەل ىشىندەگى قاراپايىم ادامداردىڭ اقىلدى, كورەگەن, ويلى پايىمدارىنا ءمان بەرىلمەۋى الدەبىر زارداپ شەكتىرگەنىن تالاي كورگەن پاراساتتى ادام ايتقان بولار دەگەن وي كەلەدى. وكىنگەننەن, رەنىشتەن, ءومىر شىندىعىنا نالىعاننان ايتتى ما ەكەن؟
قازىر «الدە ول زاماندا دا قازىرگى «بوتتار» سياقتى, بەلگىلى ءبىر «اقيقاتتى», جازىلماعان «قاعيدانى» قالىڭ جۇرتتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن كوسەمسىپ سويلەيتىندەر بولدى ما ەكەن؟» دەگەن وي مازالايدى. مىنا ناقىلدىڭ ءوزى-اق قاراپايىم ادامنىڭ ايتقانىن جۇرتتىڭ قوستاي كەتپەيتىنىن ءبىلدىرىپ تۇر عوي. ول – ول ما, ءتىپتى «قارادان شىعىپ حان بولماس» دەپ كەسىپ-ءپىشىپ, «اۋزى قيسىق بولسا دا باي بالاسى سويلەسىن» دەپ «بۇيرىق رايلى» ناقىل دا ايتىلعان. سوندا بۇل دا «سوزگە توقتايتىن قازاق» دەگەن قاسيەتىمىزدى پايدالانا وتىرىپ, ادامدى شىعۋ تەگىنە قاراي باعالاۋ كەرەكتىگىن جۇرت ساناسىنا ءسىڭىرۋ امالدارىنىڭ ءبىرى بولعانى ما؟
ويتكەنى وسىعان ۇقساس, اقيقاتتان الشاق, «تونىن اينالدىرىپ كيگەن» ۇعىمدار قازىر دە بار ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. ولاردى عىلىمي زەرتتەۋلەردەن دە, ساياسي باياندامالاردان دا, ادەبي تۋىندىلاردان دا ۇشىراتاسىز. ايتالىق, ءبىزدىڭ قوعامدا «ءتۇرلى قۇقىق بۇزۋشىلىققا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرعىدان ءالسىز ساناتىنىڭ وكىلدەرى بارادى» دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان. ءتۇرلى تەحنولوگيالاردى پايدالانا وتىرىپ, تۇرمىس قيىندىعىن, قاراجات تاپشىلىعىن كورىپ وسكەندەر ۇرلىققا, جەڭىل اقشا تابۋعا, قىلمىس جاساۋعا بەيىم بولادى دەگەن ۇعىم – قوعامدىق ساناعا ابدەن سىڭىرىلگەن. جانە سولاي ەكەنىنە كۇماندانۋشىلار كوپ كەزدەسپەيدى.
ءبىر ءسات كۇماندانساڭىز شە؟ ءسويتىپ, سىبايلاس جەمقورلىققا بەلشەسىنەن باتقان, ميلليونداپ اقشا جەگەندەردىڭ ءتىزىمىن زەردەلەپ كورىڭىزشى. اتتارىن اتاماي-اق قويالىق, سولاردىڭ ىشىندە ماتەريالدىق جوقشىلىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەي وسكەندەردىڭ باسىم ەكەنىن كورىپ, تاڭقالاسىز. بۇل – بارشاعا بەلگىلى جاي. بىراق سولاردى ادامدار دا, بيلىك تە قاتتى ايىپتامايدى. كەزدەيسوقتىق دەپ قابىلداۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى سانامىزدا قالىپتاسقان «ۇرلىق-قارلىقتى اقشاسى جوق ادامدار جاسايدى» دەگەن ۇعىم بار عوي… ءسويتىپ «ەلگە سىيلى وتباسىدان شىققان», «جاقسى ءبىلىم العان» ادام, وعان «بىرەۋلەر ىستەتىپ وتىر» دەپ, جەمقورلاردى اقتاۋعا بەيىم تۇرامىز.
قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى بىرنەشە مىڭ تەڭگەنى قىمقىرعان جەمقوردى قۇرىقتادىق دەپ ۋلاپ-شۋلاپ جاتادى. ال ميلليونداپ جەگەندەرگە كەلگەندە سوت ءىسى جۇرت ۇمىتىپ كەتەتىندەي ۇزاققا سوزىلىپ, سوسىن وندايلارعا راقىمشىلىق جاسالىپ, ت. ب. امالدار جاسالىپ, سۋ اياعى قۇردىمعا كەتەدى. «باي بالالارىنىڭ كولونيادا وتىرىپ-اق, مىنا جاقتاعى سىبايلاستارىنا جاعداي جاسايتىنى» تۋرالى الەۋمەتتىك جەلىدە شىققان اقپاراتتى ەستەرىڭىزدە مە؟
بۇل جەردە ءبىر نارسە شىندىق: بىرنەشە مىڭ تەڭگەنى جىمقىراتىندار سول ماتەريالدىق جاعدايى تومەن ساناتتاردان شىعۋى مۇمكىن. اقىلى بار بولسا, ودان زورعىعا بارمايدى – ارتىندا جەمقور ميلليونەرلەر سياقتى جازىقسىز, سۇتتەي تازا ەتىپ الىپ شىعار «كوكەسى» جوق. جەمقورلىق تەڭىزىنىڭ مۇنداي مايدا جىرتقىشتارى – ميلليونداپ جەيتىندەردىڭ ورتاسىنا ءالى كىرمەگەندەر. ۋاقىت وتە جول ىزدەپ, تانىس تاۋىپ, القىمى زورلار قاتارىنا قوسىلادى. ءسويتىپ «سىننان تىس» سانات وكىلى بولىپ شىعا كەلەدى.
«بولاشاق» باعدارلاماسى العاش شىققان كەزدە قاراپايىم ادام بالاسىنىڭ وعان قاتىسۋى قيىن بولاتىن. قازىر عوي, زەردەلى جاستار ءوز بەتتەرىمەن شەتەلدىك وقۋ ورىندارىنا تۇسە الاتىن بولعان سوڭ, اۋىل بالالارىنا جول اشىلعانى. سول كەزدە ءبىزدىڭ ەلدەن بارعان ءبىر ستۋدەنتتەردىڭ ۇرلىق جاساعانى, ولاردىڭ كىمنىڭ بالاسى ەكەندىگى تۋرالى حابار تاراپ, جاعامىزدى ۇستاعانبىز. ەستەرىڭىزدە مە؟ بۇل اقپارات كوپشىلىكتىڭ «ۇرلىققا اقشا تاپشىلىعىن كورىپ وسكەندەر بارادى» دەگەن سەنىمدەرىنە سەلكەۋ تۇسىرگەن اقپارات بولدى.
بۇرىن جۇرت «بولاشاق» دەگەنگە ەلدىڭ جارقىن بولاشاعىن جاساۋشىلار دەگەن ۇمىتپەن قارايتىن. سوڭعى جىلداردا سول باعدارلامامەن وقىپ كەلىپ, ءتۇرلى سالالاردا باسشىلىق قىزمەتتە جۇرگەندەردىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ىستەر قوزعالۋى دا ويلاندىرادى.
بىراق, «ستەرەوتيپ» دەگەن – تاپتاۋرىن بولعان ۇعىم جامان نارسە, ءبىر جابىسسا كەتىرۋ قيىن. جەكە ادامنىڭ مادەنيەتى, ءبىلىم دەڭگەيى, ءوزىن ۇستاۋى, ت.ب. ماسەلەلەر تۋرالى ايتىلاتىن بولسا, تاعى دا ونىڭ تۇرمىستىق جاعدايى ەسكەرىلە وتىرىپ, وي تۇيۋگە بەيىمدىك بار. ياعني جەكە مەكتەپتە وقىسا, شەتەلدە ءبىلىم السا, مادەني دەڭگەيى جوعارى ورتالاردا جۇرسە, (ياعني ماتەريالدىق جاعدايى بار جەردەن شىقسا دەپ وقىڭىز) اۆتوماتتى تۇردە سول ادام مادەنيەتتى دەگەن تۇجىرىم جاساۋ ادەت بوپ كەتكەن. ال ومىردە بۇل ۇعىمداردى جوققا شىعاراتىن جايلاردى ۇدايى كورىپ ءجۇرمىز.
ۇشاقتاردىڭ بيزنەس سالونىندا دا نەگىزىنەن, سول ماتەريالدىق جاعدايى بارلار وتىرادى. تۇسەر كەزدە سالون ەدەنىندە, كرەسلولاردىڭ اراسىندا جاتقان بوس بوتەلكە, كامپيتتەردىڭ ورامالارى, قالاي بولسا سولاي تاستالعان گازەتتەر شاشىلىپ جاتادى…
بىزدەر كوبىنىڭ اتاۋىن دا بىلمەيتىن اسا قىمبات كولىكتەردى ءمىنىپ, تويلاردا وق اتىپ ەسىرەتىن دە, ەلورداداعى كوپىرلەردە ءباس تىگىپ جارىس ۇيىمداستىراتىن دا, «ەليتالىق» تۇنگى كلۋبتاردا كوڭىل كوتەرەتىن دە ماتەريالدىق جاعدايى جاقسىلاردىڭ ۇل-قىزدارى…
انا ءبىر جىلى ەلىمىزدىڭ جوعارى زاڭ شىعارۋ ورگانىنا سايلانعان قالاۋلىلاردىڭ بىرەۋى دەپۋتاتتىق انت قابىلداۋ راسىمىنە قاتىسپاي, شۇعىل ەلىنە كەتتى. تاراعان اقپارات بويىنشا, بۇزاقىلاردىڭ تەكەتىرەسىندە بالاسى وق اتقان. ءبىر قىزىعى, كەيىن بۇل ىستە دەپۋتاتتىڭ بالاسى ەمەس, قاراپايىم بىرەۋ «جازىقتى» ەكەنىن ەستىدىك…
بۋرابايدىڭ جاعالاۋىندا ءتىزىلىپ تۇراتىن وڭكيگەن ۇلكەن كولىك يەلەرى دە – تيىننان تەڭگە قۇراپ جۇرگەندەر ەمەس, ماتەريالدىق جاعدايى جاقسىلار. ەكولوگيالىق ورتاعا ايالاي قاراۋ تۋرالى حابارلاندىرۋلار مەن ەسكەرتپە پلاكاتتاردى كوزگە ىلمەي, بوساعان بوتەلكەلەرىن, تاماق قالدىقتارى سالىنعان قاپشىقتارىن, بالالارىنىڭ سىنعان ويىنشىقتارىن, ءتىپتى پايدالانعان بەتپەردەلەرىن سول جەردە تاستاپ كەتە بەرەدى.
تىزبەلەي بەرسەڭ, مىسال كوپ.
بۇل جەردە ءبىز قاراپايىم حالىق قورشاعان ورتانى قورعاۋ تالاپتارىن بۇلجىتپاي ساقتايدى دەۋدەن اۋلاقپىز. ولاردىڭ ىشىندە دە جۇرگەن جەرىن قوقىسقا تولتىرىپ كەتەتىندەر جەتىپ, ارتىلادى. بىزدەر, ۇلكەندەر, مۇندايدا جاي جۇرمەي, ەسكەرتۋ جاساپ, اقىل ايتىپ جۇرەمىز عوي. سوندا ءبىر ايەلدىڭ: «اناۋ بايلاردان ونەگە الامىز, – دەگەنى يەگىمەن ۇلكەن «ءدجيپتىڭ» جۇك سالعىشىن ۇستەل قىلىپ, شالقىپ, «گۋىلدەتىپ» وتىرعان توپتى كورسەتىپ, – بالالارىمىز سولاي كيىنۋىمىز كەرەك, ءوزىمىزدى سولاي ۇستاۋىمىز كەرەك دەپ ءوسىپ كەلە جاتىر». ءسوزىنىڭ جانى بار. شىنىندا دا جاس ۇرپاق وندايلاردى ومىردە دە, تەلەديداردان دا, ينتەرنەتتەن دە كۇندە كورىپ, ەلىكتەپ ءوسىپ كەلە جاتىر. كورگەنىنەن وي ءتۇيىپ, تالداۋ جاساماي, قايتالاۋعا بەيىم ۇرپاققا قالاي اسەر ەتىپ, شىناي قۇندىلىقتارعا بەتىن قالاي بۇرۋعا بولادى؟
بىردە ەلوردانىڭ «بوتانيكالىق باعىندا» گۇلدى جۇلماۋ, شالعىندى باسپاۋ تۋرالى حابارلاندىرۋلاردى كورە تۇرا, توسەنىشتەرىن جايىپ, «مادەني دەمالىپ» وتىرعان وتباسىنىڭ ەتەكتەرىن قاعىپ, تۇرىپ بارا جاتقان ساتىنە تاپ كەلىپ قالدىق. ءبىزدىڭ ەسكەرتپەمىزگە كۇيەۋى «باسقالاردى تۇزەپ الىڭىز», «ءبىزدى كورە قالدىڭىز با؟» دەپ شاپشىپ, ورە تۇرەگەلدى. سۋرەتكە ءتۇسىرىپ, پوليتسياعا حابارلايمىن دەگەنىمدە عانا ايەلى مەن ۇلكەن بالاسى بوتەلكەلەرىن, تاستاعان تۇيىنشەكتەرىن جيناي باستادى. بالاسى: «باستىقتارعا تىستەرى باتپاعان سوڭ…» دەپ كۇڭكىلدەپ ءجۇر. ياعني, بالالاردا دا باستىقتار – سىننان تىس سانات دەگەن ۇعىم قالىپتاسىپ كەلە جاتقانى عوي؟
وسىدان كەلىپ, جاس ۇرپاق ءۇشىن «باي, جاعدايى بار, باستىق بولۋ» باستى مۇرات بولىپ شىعا كەلەدى. ويتكەنى «ولارعا سوت جوق» سياقتى. مىسالداردى بار سالادان, ۇيات بولعاندا, رۋحاني كەمەلدەندىرەدى دەيتىن – مادەنيەت سالاسىنان دا كەزدەستىرۋگە بولادى. ايتالىق, انا ءبىر كەزدەردە بەلگىلى انشىلەر ءتۇرلى ۇتىس ويىندارىن ۇيىمداستىرىپ, تالاي ادامدى جەر سوقتىرىپ كەتكەنى ەستەرىڭىزدە بولار؟ الەۋمەتتىك جەلى ءبىر اپتاداي شۋلادى دا باسىلدى. ال بەلگىلى ءبىر اقى الىپ, وتكىزىلەتىن ءىس-شارانى ناسيحاتتاپ, حالىقتى الداعان ونەرپازدار ەش زارداپ شەككەن جوق. ونى ايتاسىز, جالعا العان اۆتوكولىكتەردىڭ, بىرەۋلەردىڭ ءزاۋلىم ۇيلەرىنىڭ سۋرەتىن ۇتىسقا قويىلادى دەپ جاريالاعان انشىلەردىڭ كونتسەرتتەرى ەلىمىزدىڭ باستى ارنالارىنان قايتا-قايتا كورسەتىلىپ ءجۇر.
كونتسەرتى قويىلسا, كوپشىلىك وندا دا بارار ەدى دەپ ويلايمىن. باسقا ەلدەردە وزدەرىن الداعان ادامعا حالىق بويكوت جاريالار ەدى. ءبىزدىڭ قوعامدا ساناعا باسقا نارسەلەر ءسىڭىرىلىپ تاستالعان.
دۇرىسىندا, كەز كەلگەن قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساعاندارعا, سونىڭ ىشىندە ەل نەسىبەسىن جەكە قۇلقىنىنا جۇمساعان جەمقورلارعا دەگەن توزبەۋشىلىك سەزىمى قالىپتاستىرىلۋى كەرەك ەدى. جەمقورلىقتى جەڭۋ جولىنىڭ ءبىر سوقپاعى سودان باستالادى.
كامال الپەيىسوۆا,
جازۋشى
