تالعاتتىڭ ءتالىمى

قىرىق جاسقا تولماي, ناعىز جالىنداپ تۇرعان شاعىندا جەر ءجانناتى جەتىسۋ تورىنەن ارقا توسىنە كەلدى. ول ۋاقىتتا ەركە ەسىل جاعاسىندا جاڭا استانا ەندى-ەندى ورناپ جاتقان. كەلە سالا, باس قالا باسىلىمى «استانا اقشامى» گازەتىندە قىزمەتكە كىرىستى. باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدى. ارادا «قازاقستان تەمىرجولشىسى», «ايقىن» گازەتتەرىنە قايىرىلىپ, «اقشامداعى» ءباز-باياعى قىزمەتىنە قايتىپ ورالدى.

جالپى ەلوردا شەجىرەسىن جازىپ كەلە جاتقان باسىلىمعا جيىرما جىلعا جۋىق ءومىرىن ارنادى. بەس-التى جىل بۇرىن ەل گازەتى «ەگەمەن قازاقستانعا» باردى. وندا دا ابىرويسىز ەمەس. قازىر باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى. مادەنيەت, ونەر, ادەبيەت, رۋحانيات تاقىرىپتارىنداعى ماتەريالدار سونىڭ الدىنان وتەدى. اڭگىمە وسى كۇندەرى اسقارالى الپىس جاستى تولتىرىپ جاتقان قالامى جۇيرىك جۋرناليست تالعات باتىرحان تۋرالى.

«استانا اقشامىندا» بەكەن قايراتۇلىنان باستاپ بىزگە دەيىن بىرنەشە بۋىن جۋرناليستەردى تاربيەلەدى. ءيا, قازىر قاراپ وتىرسام, ءبىرازىمىز تالعات باتىرحان مەكتەبىنەن وتكەن ەكەنبىز. ول باستاپقىدا كىبىرتىكتەگەن قالامىمىزدى تۇزەپ, جولعا سالدى. ماقالاعا تاقىرىپ قويۋدا دا ۇستازىمىز ۇيرەتكەن ۇلگى – ۇندەستىك زاڭىنا جۇگىنەمىز.

تالعات اعامىزدىڭ تالىمگەرلىگى – ءبىر توبە. قالامگەرلىگى جايلى دا كوپ نارسە ايتۋعا بولادى. قالامىن ول الدىمەن ۇلتتىق مۇددە جولىنا جۇمسايدى. ەگەر ءوزى جازباسا, جۋرناليست ءىنى-قارىنداستارىن جازىلۋى ءتيىس قىزىقتى تاقىرىپتارعا باعىتتاپ جىبەرەدى.

كوپشىلىگىنە بەيمالىم فاكت, ەلوردادا رەسەي باتىرى, قازاقستاننىڭ حالىق قاھارمانى باقتىوراز بەيسەكباەۆتىڭ اتىنا كوشە بەرىلۋىنە «استانا اقشامى» گازەتى باسىلىمنىڭ سول كەزدەگى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى تالعات باتىرحان ۇلكەن ۇلەس قوستى.

ول ۋاقىتتا گاستەللونىڭ مايدانداعى ەرلىگىن ءىس جۇزىندە قۇرامىندا قازاق ۇشقىشى بولعان ماسلوۆتىڭ ەكيپاجى جاساعانى بەلگىلى بولىپ جاتقان ەدى. ال گاستەللو كوشەسى ەلوردادا مىزعىماي تۇردى. تالعات ­باتىرحان بەكەن قايراتۇلىنا تاپسىر­ما بەرىپ, بەيسەكباەۆ جايلى ماقالا جازدىرادى. ماتەريال دايىن بولعان سوڭ, باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى «بار قازاقتىڭ باتىرى» تاقىرىبىن قويادى. ودان كەيىن دە ەلوردالىق باسىلىمدا سەريالىق ماقالالار جارىق كورەدى. ناتيجەسىندە 1999 جىلدىڭ شىلدەسىندە جۋكوۆسكي كوشەسى ب.بەيسەكباەۆ كوشەسى بولىپ قايتا اتالادى.

قيىرداعى قازاقتار… بۇل تالعات اعامىزدىڭ مەنشىكتى تاقىرىبى دەسەك تە بولادى. قازىر ءبارىن تىزبەلەيتىن بولساق, ۇلكەن ءتىزىم شىعادى. سوندىقتان ءبىر كەيىپكەرىنە عانا توقتالايىق.
رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ حالىق ءارتىسى التىناي اسىلمۇراتوۆا ەلباسىنىڭ شاقىرۋىمەن ەلىنە ورالعانى بەلگىلى. قازىر ەلورداداعى قازاق ۇلتتىق حورەوگرافيا اكادەمياسىنىڭ رەكتورى, «استانا وپەرا» تەاترى بالەت ترۋپپاسىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى بولىپ وتىرعان التىناي ابدۋاحيمقىزىن تالعات باتىرحان سوناۋ جىلدارى رەسەيگە ىزدەپ بارعان. كوۆەنت-گاردەن, گراند-وپەرا, لا سكالا, رولان پەتيدىڭ مارسەل تەاترى, ت.ب. الەمگە ايگىلى تەاتر ساحنالارىندا ونەر كورسەتكەن, اتاقتى ماريا تەاترىنىڭ پريما-بالەريناسى, سانكت-پەتەربۋرگتەگى ا.ۆاگانوۆا اتىنداعى ورىس بالەتى اكادەمياسىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى بولعان ايگىلى ونەرپازبەن سۇحباتتاسقان جۋرناليست تاعدىردىڭ جازۋىمەن تۋعان ەلىنەن جىراقتاعان قازاق قىزىن جۇرتىنا تانىستىردى. تالعات اعامىزدىڭ ماقالالارىنان التىناي اسىلمۇراتوۆا الاشقا اتى ءماشھۇر اقىن نارمانبەت ورمانبەتۇلىنا جاقىن بولىپ كەلەتىنى, بالەرينانىڭ اتاسى ابىلبەك ۇلى وتان سوعىسىنىڭ الدىندا احمەت جۇبانوۆ قۇرعان حالىق اسپاپتارى وركەسترىندە (قازىرگى قۇرمانعازى وركەسترى) دومبىراشى بولعانىن, اكەسى ءابدۋاحيم دا كاسىبي تۇرعىدا بالەت ساحناسىندا بيلەگىنىن بىلدىك.

ءتورت جىل بۇرىن ەلوردادا «ەكسپو» حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسى دۇركىرەپ وتكەنى بەلگىلى. سول كەزدە ليتۆادا تۇراتىن سۋرەتشى ءاسيا راداۆيچەنەنىڭ كورمەسى ۇيىمداستىرىلدى. سۋرەتشى جانە ونىڭ جۇبايى ۆيتاۋتاسپەن كەزدەسىپ, گازەتكە سول تۋرالى ماقالا جازدىق. اقتوبەدەن شىققان ءاسيا عالىمجانقىزىنىڭ ءومىرى مەن ونەرى تالعات اعامىزعا قىزىق بولاتىن شىعار دەپ ۇستازىمىزعا حابارلاستىق. «ەگەمەنگە» ەرتىپ الىپ كەل» دەدى. باردىق. سۇحباتتاستى. ارتىنشا ەلىمىزدىڭ باس باسىلىمىنا دا ماقالا جارق ەتە قالدى. ەرلى-زايىپتىلار سوندا قۋانىپ, العىستارىن جاۋدىردى.

كەزىندە باسكەتبولدان قازاقستاننىڭ ايەلدەر قۇراماسىنىڭ كاپيتانى بولىپ, وداقتىق جارىستارعا باستاعان, قازاق قىزدارىنان شىققان تۇڭعىش باسكەتبولشى شولپان دۇيسەنوۆا جايلى تالعات باتىرحاننان باسقا ادامنىڭ جازعانىن وسى ۋاقىتقا دەيىن كورمەدىك. تالعات سادىقۇلى ءوزى جازعانداي «اياز بۋعان اقپاننىڭ اقىرعى كۇنى قارلاتىپ, بورانداتىپ» ءفوتوتىلشىمىز سۇلتان سەيىتپەن بىرگە قاراعاندىعا جولعا شىقتى. ناتيجەسىندە «قازاق باسكەتبولىنىڭ قارلىعاشى» اتتى ماقالاسى «استانا اقشامىندا» جارىق كوردى. بۇل شىنىمەن گازەت وقىرماندارى ءۇشىن تىڭ جاڭالىق بولدى. ءوزىن ەلەپ, ەسكەرگەنىنە قۋانعان جاسى ۇلعايعان سپورتشى جۋرناليسكە اقتارىلعان. سودان بەرى دە ارادا جەتى جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە, شولپان دۇيسەنوۆانى ىزدەگەن ءبىر ادام جوق. بۇل ومىردە قازىر بار ما, جوق پا, بەلگىسىز. سەبەبى تالعات باتىرحانمەن كەزدەسكەندە دە توقسان جاسقا تاياپ قالعان ەدى.

«ادامعا ءۇش نارسە, ورىسشا ايت­قاندا «ءۇش «ي» كەرەك. ءبىرىنشىسى – ينتۋيتسيا. بۇل – ادامنىڭ قۇداي بەرگەن ىشكى تۇيسىگى. ەكىنشىسى – ينتەرەس, ادامنىڭ قىزىعۋشىلىعى. ويتكەنى ادامعا وقۋ كەرەك, ىزدەنۋ كەرەك. ءۇشىنشىسى – ينتەللەكت. بۇل – ءبىلىمى, ادامنىڭ ءوز سالاسىنىڭ ارعى-بەرگىسىن وقىپ تاۋىسۋى» دەيدى تالعات باتىرحان. وسى ۇشەۋى دە ۇستازىمدا بار. قۇرداسىم, «جاس الاش» گازەتىنىڭ شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى ءساتجان قاسىمجانۇلى وسى «ءۇش «ي-گە» ءتورتىنشىسىن – ينتەرنەتتى قوستى. بىراق تالعات سادىقۇلى ينتەرنەتپەن دوس ەمەس. ماتەريالداردى «گۋگلدان» المايدى, باسى تولعان دەرەك. سول دەرەكتەردى ءتىلىنىڭ مايى تامعان ماقالالارىنا اينالدىرادى.

جادىسىنىڭ مىقتىلىعىنا بىرنەشە رەت كوز جەتكىزگەنبىز. «استانا اقشامىندا» جۇرگەندە ازامات ەسەنجول ەكەۋمىزدىڭ قاسىمىزعا كەلىپ, «ادەبي, مادەني ومىردە نە جاڭالىق؟» دەپ سۇرايتىن. سودان سوڭ ارعى-بەرگىنى ەسكە الىپ, تانىمال قالامگەرلەرگە, بەلگىلى ونەرپازدارعا, جالپى تاريحي تۇلعالارعا قاتىستى قىزىقتى اڭگىمەلەردى ايتاتىن.

جازۋداعى ءتىلىنىڭ كوركەمدىگىمەن قاتار ايتقىشتىعى دا بار. ماقالاعا تاقىرىپ قويۋدا شەبەر. «تاقىرىپتاردى وڭ قالتامنان دا, سول قالتامنان دا سۋىرىپ الىپ شىعامىن» دەيدى ازىلدەپ. ارىپتەسىمىز ايگۇل ۋايسوۆاعا «استانا اقشامىنىڭ اجار-كوركى» دەپ ات قويدى. ايگۇل اپايدى قازىر كەيدە سولاي اتايمىز. كەزدەسكەن جەردە «امانعالي قالجان, امان با مال-جان؟» دەپ ولەڭدەتەدى. ءوزىمىز اۋزىنان شىققان سوزدەردى قالت جىبەرمەي, قۇلاعىمىزعا قۇيىپ الۋعا تىرىسامىز. ماسەلەن, «استانا وپەرا» تەاترىندا «قىز جىبەك» وپەراسىنىڭ پرەمەراسى بولعاندا بىرگە تاماشالادىق. سوندا شەگە پارتياسىن ورىنداعان ءارتىستىڭ ونەرىنە كوڭىلى تولماي, «شەگە, سولعىن شىقتىڭ نەگە؟» دەدى. وسى ءسوزىن قاعىپ الىپ, ماقالا تاقىرىبىنا قويدىق.

وسىنداي «قاناتتى سوزدەرى» تالاي شاكىرتىنىڭ ەسىندە دەپ ويلايمىز. «استانا اقشامىنان» بەرى قاسىندا كەلە جاتقان, قازىر «ەگەمەن قازاقستاندا» ءبىر پۇشپاقتىڭ تەرىسىن يلەپ جاتقان بەكەن قايراتۇلى, امانگەلدى قياس, ەربولات قامەن, قىمبات توقتامۇرات, ازامات ­ەسەنجول, ورىنبەك وتەمۇرات ەستىپ تە جۇرگەن بولار. تالعات باتىرحاننىڭ «اقشامداعى» تالىمگەرلىگى «ەگەمەندە» دە جالعاسىپ جاتىر.

استانا دەمەكشى, جاڭا, جاس ەلوردامىزدىڭ قالىپتاسۋى تالعات سادىقۇلىنىڭ كوز الدىندا ءوتتى. جۋرناليست رەتىندە استانانىڭ ۋاعىن قاداپ, شاڭىراعىنىڭ تىكتەلۋىنە, وركەندەۋىنە ءوز ۇلەسىن قوسىپ كەلە جاتىر. ەجەلگى تاريحىنا دا ۇڭىلەتىنى بار. وعان «مايتوبە مەن تايتوبە» اتتى ماقالاسى دالەل. «…جەتىسۋداعى مايتوبە – بالا نۇرسۇلتاننىڭ قيا­لىن تەربەپ, قياعا قانات قاقتىرعان قاسيەتتى ولكەدەگى وركەش تاۋلى قان جايلاۋ… ارقاداعى تايتوبە – دانا نۇرسۇلتان قالىڭ ەلى – قازاعىنىڭ قامىن ويلاپ, اقوردالى استانامىز­دىڭ التىن قازىعىن قاققان كىندىك جۇرت…» دەپ جازادى وندا جۋرناليست.

ءۇش جىل بۇرىن ەلوردانىڭ 20 جىلدىعىنا وراي تالعات باتىرحان تۋعان تالدىقورعان قالاسىندا ءجۋرناليستىڭ سۋرەتىمەن بيلبوردى ءىلىندى. سۋرەتىنىڭ جانىندا: «ەجەلگى ەسىل جۇرتتا بوي كوتەرگەن ەلوردامىز ەرتە ەسەيدى. ول باياعىنىڭ باتىرلارىنداي ساعات ساناپ ءوستى. اقوردالى استانا – ەلباسىمىزدىڭ تاڭداۋى, حالقىمىزدىڭ قالاۋى» دەگەن ءبىر ماقالاسىنان ءۇزىندى بەرىلدى.
ەلوردامەن بىرگە ءسىز دە تولىسىپ, كەمەلىڭىزگە كەلدىڭىز, تالعات اعا! اسقارالى الپىسىڭىز قۇتتى بولسىن! «استانا اقشامىنىڭ» وتىز جىلدىق مەرەيتويىندا: «مورياكتار كيىپ جۇرگەن كوستيۋمىن شەشىپ تاستاعاندا ارعى جاعىنان تەلنياشكا شىعا كەلەدى. سول سياقتى, مەن دە قايدا جۇرسەم دە, «اقشام» جۇرەگىمدە» دەگەن ەدىڭىز. «اقشام» دا ءاردايىم سىزبەن بىرگە.

امانعالي قالجانوۆ