قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان «دەشتى قىپشاق. قۇپيا تاڭبالار» اتتى دەرەكتى ءفيلمنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. جاڭا تۋىندىنىڭ اۆتورى جانە رەجيسسەرى – باقىت قايىربەكوۆ. قوسىمشا رەجيسسەرى – الەكسەي كامەنسكي.
دەشتى قىپشاق دالاسى
جاڭا دەرەكتى فيلمدە قىپشاق جازۋلارىنىڭ كونە جازبا ەسكەرتكىشتەرى تۋرالى باياندايدى. توقتاڭىز, الدىمەن «دەشتى قىپشاق» دەگەن تاريحي سوزگە انىقتاما بەرىپ وتەيىك. ءوز زامانىندا دەشتى قىپشاق دالاسى – التاي تاۋلارىنان دۋناي وزەنىنە دەيىن, بالقاش كولىنەن قارا تەڭىزدىڭ باتىس جاعاسىنا دەيىنگى كەڭ جايىلعان, ءبىر جاعى سلاۆياندارمەن, كەلەسى بەتكەيى قىتايلىقتارمەن, ءسىبىر تايپالارىمەن, كاۆكاز حالىقتارىمەن جانە تامىرى ءبىر وعىز, قارلۇق مەملەكەتتەرىمەن شەكتەسكەن ۇلان-عايىر ايماق. وسى كەڭ ولكەدە تەك قىپشاقتار عانا ەمەس, باسقا دا ءتۇبى ءبىر تۇركى تايپالارى تۇرعان. بىراق قىپشاقتار (جالپى, قازاقتى ءبىر كەزدە سولاي اتاعان) قۋاتتى تايپا سانالعاندىقتان, وسى ولكەنى «قىپشاق دالاسى» دەپ اتايدى. پارسى جازبالارىندا قىپشاق دالاسىنا «دەشتى قىپشاق» دەگەن اتاۋ بەرگەن. وسى اتاۋ تاريحتا تاسقا تۇسكەن تاڭباداي ماڭگى قالدى. كونە ورىس جازبالارىندا «قىپشاق دالاسىن» «پولوۆەتسكوە پولە» دەپ تە ايتادى.
«ءبىزدىڭ تاريح ول دا ءبىر قالىڭ تاريح, وقۋلىعى جۇپ-جۇقا بىراق-تاعى» دەپ, قادىر اتامىز ايتپاقشى, ارينە, كوشپەندىلەر ءداۋىرىنىڭ تاريحى ءتۇپسىز تەرەڭ. وعان كەڭەس داۋىرىندە باتىلدىعى جەتىپ, بارا بىلگەن تۇلعا, كورنەكتى تاريحشى – لەۆ گۋميلەۆ. الىپ تۇلعانىڭ ەڭبەكتەرىندە كوشپەندىلەر وركەنيەتى بارىنشا تەرەڭىرەك جازىلعان. ال الكەي, مارعۇلان, عۇبايدوللا ايداروۆ سەكىلدى دارىندى تۇلعالار وزدەرىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە دە «قۇپيا تاڭبالار» سىرىنا توقتالىپ وتكەن.
جات جەردە جاتقان جادىگەر
ءفيلمنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى قىپشاقتار مەن ارمياندار اراسىنداعى بايلانىستى ءسوز ەتەدى. ءبىر كەزەڭدە وسى ورتادا قىپشاق تىلىندە سويلەيتىن, وزدەرىن «ارمەني» دەيتىن «ارميانو-گريگوريان» دىنىندەگىلەر «قۇدايدى» قىپشاق اتاۋىمەن «ءتاڭىر» دەپ اتاعان ەكەن. ولاردىڭ ارتىندا قىپشاق-قۇمانداردىڭ, تۇرمىستىق تىلىمەن, اسىرەسە, ەۋروپادا جوعارى دامىعان ادەبي تىلدە جازىلعان 30 مىڭ بەتتىك باعا جەتپەس جازۋ مۇرالارى قالعان. سۇلتان بەيبارىس بابامىز بيلەگەن مىسىر دا قىپشاق تىلىندە سويلەگەن. سول اسىل بابالار عۇمىر كەشكەن قياندا قالعان داۋىردە قىپشاق ءتىلىن بىلمەسەڭىز, ەۋرازيا كەڭىستىگىندە باسقالارمەن تىلدەسۋ مۇمكىن بولماعان. تۋىندىنى كورنەكتى تاريحشى, قىپشاق جازۋلارىن زەرتتەۋشى الەكساندر گاركاۆەتستىڭ ءوزى تىڭ تولعامدارىمەن تولىقتىرىپ وتىرادى. ماسەلەن, لوندونداعى ءبىر ۇلكەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كىتاپحاناسىندا قىپشاقتار تۋرالى 1343 جىلى ساقتالعان سوزدىك كىتاپتا «قازاق» دەگەن سوزگە انىقتاما بەرىلگەن. وندا «قازاق» – «بويداق, ۇيلەنبەگەن ادام» دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى. دەمەك, ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ قانشالىقتى باي ەكەندىگى, ونىڭ تۇبىنە ۇڭىلە بەرسەك, باس اينالار عاجايىپ دۇنيەلەرگە كەزىگە بەرەتىنىمىز داۋسىز. فيلم نەگىزىنەن يتاليا, ارمەنيا, ۋكراينا ەلدەرىندە تۇسىرىلگەن. وسى مەملەكەتتەگى ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ تۇلپارلارىنىڭ تۇياعى تيگەن تاريحي ورىندار دا كوبىرەك ەكەن. ونىڭ بارلىعى قىسقا دا نۇسقا كورسەتىلگەن.
دەرەكتى تۋىندىنىڭ ەكىنشى بولىمىندە قاسيەتتى پەتر شىركەۋىنىڭ كىتاپحاناسىندا ساقتالعان «كودەكس كۋمانيكس» اتتى قۇندى كىتاپ ءسوز بولادى. ونى ۆەنەتسيا كىتاپحاناسىنا 1362 جىلى قايتا ورلەۋ ءداۋىرىنىڭ كورنەكتى اقىنى فرانچەسكا پەتراركا سىيلاعان. «كودەك كۋمانيكس» (قىپشاق ءتىلىنىڭ سوزدىگى) قۇمان (ەسكىقىپشاق) ءتىلىنىڭ XIV عاسىرداعى جازبا كوزى سانالعان. اسىل مۇرادا فيلولوگتار ءۇشىن عانا ەمەس, تاريحشىلار ءۇشىن قۇندى دۇنيەلەر قامتىلعان. ول تۋرالى كورنەكتى زەرتتەۋشى الەكساندر گاركاۆەتس پەن يتالياندىق ماماندار ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرەدى.
ال, ءبىزدىڭ نازارىمىزدى ەرەكشە اۋدارعان دۇنيە – كونە كىتاپتا قىپشاق تىلىندەگى ءانۇراننىڭ نوتالارى ساقتالعان. اتالمىش گيمننىڭ نوتالارىن دىبىستاعان, بەلگىلى كومپوزيتور – اقتوتى رايىمقۇلوۆا. ءفيلمنىڭ ءون بويىندا وسى مۋزىكانىڭ مۇڭلى سارىنى ويناپ تۇردى. سىرلى تۇڭعيىققا جەتەلەيتىن مۋزىكانى ەستىگەن سايىن ءبىرتۇرلى بويىمىزدى بابالاردىڭ اساۋ قانى بيلەگەندەي بولدى
اتامەكەنگە ورالعان اسىل مۇرا
اتالمىش فيلم مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا جارىققا شىعىپ وتىر. سوندىقتان يگى شاراعا لاۋازىمدى تۇلعالارمەن بىرگە بىرقاتار زيالى قاۋىم وكىلدەرى دە قاتىستى.
– وسىنداي تاريحي, ماڭىزدى فيلمگە ءوز ۇلەسىمدى قوسقانىما وتە قۋانىشتىمىن. مۇنداي جوبالار وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ بولاشاقتا رۋحاني وسۋىنە زور پايداسىن تيگىزەتىنىنە سەنىمىم مول. قىپشاقتار تۋرالى وسىنداي تاريحي كىتاپپەن جاقىن تانىسىپ, تىڭ جاڭالىقتارعا حاباردار بولۋ مەن ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە. الداعى جىلى دا يتاليا جانە قىتاي ەلدەرىمەن بىرىگىپ دەرەكتى فيلم شىعارۋ جوسپاردا بار. ول اتاقتى ماركو پولونىڭ «ءومىردىڭ ءتۇرلى سىرلارى» دەپ اتالاتىن تۋىندىسى بويىنشا تۇسىرىلەتىن بولادى, – دەدى قر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەديۇلى.
جاڭا دەرەكتى تۋىندىنى تۇسىرۋگە باستان-اياق قاتىسقان جوبا اۆتورى باقىت قايىربەكوۆ تە ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى.
– ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ داڭقى سوناۋ ەۋروپاعا دەيىن جەتكەن. نەگە دەسەڭىز, ءXىV عاسىردا قىپشاق تىلىندە جازىلعان قۇندى كىتاپتاردىڭ دەنى ەۋروپادا ساقتالعان. ول بۇرىن كوپ ايتىلمايتىن. ءبىز فيلمدە پاريجدە, انگليادا ساقتالعان قولجازبالاردى كورسەتە المادىق. سوندا دا يتاليا, ارمەنيا جانە ۋكراينا دا ساقتالعان جادىگەرلەردىڭ ءوزى عاجايىپ. اسىرەسە, ارمەنيادا قىپشاق تىلىندە جازىلعان قولجازبالار كوبىرەك. ءوز داۋىرىندە قىپشاق ءتىلى ۇلكەن مىندەت اتقارعان. «قىپشاق ءتىلى» دەگەنىمىز – بۇگىنگى قازاق ءتىلى. وسى ءتىلدى بارلىق ەۋروپا تۇرعىندارى بىلۋگە تىرىسقان. سوناۋ «بيبليادان» باستاپ, ءتۇرلى قۇندى كىتاپتار وسى تىلگە اۋدارىلعان. يتاليادان ازياعا جول تارتقان ساۋداگەرلەر دە پارسى مەن قىپشاق ءتىلىن بىلۋگە ءتيىس بولعان. ونىڭ بارلىعىن كونە قولجازبالاردان ءبىلىپ وتىرمىز.
ءفيلمنىڭ سونى ءبىر جاڭالىعى – «كودەكس كۋمانيكۋس» كىتابى دەسەك بولادى. بۇگىندە بۇل كونە جادىگەردىڭ ەلەكتروندى كوشىرمەسى استاناداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناعا اكەلىنگەن, – دەدى رەجيسسەر.
ازامات ەسەنجول
