استانا قالاسىنىڭ تاريحى ەلىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن كوپتەگەن تاريحشى-عالىمدار ەلوردانىڭ تاريحىنا باسا كوڭىل ءبولىپ, وسى تاقىرىپ اياسىندا جاڭا مونوگرافيالار, ەڭبەكتەر جاريالادى. قازاق ەلىنىڭ باس شاھارى تۋرالى تىڭ دەرەكتەر, قۇندى قۇجاتتار استانا قالاسىنىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا دا ساقتالعان.
قالا مارتەبەسى قالاي بەرىلدى؟
قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العالى شەت ەلدەردە ساقتالىپ كەلگەن كەيبىر ماڭىزدى قۇجاتتار, ارتەفاكتىلەر ەلىمىزگە ورالا باستادى. سولاردىڭ ىشىندە استانا قالاسىنىڭ تاريحى جونىندەگى ەڭبەكتەردى دە كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. ايتالىق, ولكەتانۋشى جازۋشى ا.ف.دۋبيتسكيدىڭ قولجازبالارىنان قازاقستان استاناسى ەجەلگى استانا قالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى قۇندى دەرەكتەردى كورۋگە بولادى. ال XIX عاسىر كەزەڭىندەگى ەلودانىڭ تاريحى تۋرالى بەلگىلى عالىمدار ج.ك.قاسىمباەۆا, ن.ج.اگۋباەۆا زەرتتەۋلەرىندە جازىلعان.
دەرەكتەردى سويلەتسەك, العاشىندا اقمولادا اسكەري بەكىنىس سالىنعان. زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى «اقمولا بەكىنىسىنىڭ ىرگەتاسى 1830 جىلى 18 ماۋسىمدا قالانعان. ارقانىڭ ءدال كىندىك تۇسىنا قادالانعان كوك سۇڭگى ىسپەتتى, زەڭبىرەكپەن, كارابين مىلتىقپەن قارۋلانعان مىقتى اسكەري گارنيزون بولاتىن» دەيدى. وسىعان وراي XIX عاسىردا اقمولا بەكىنىسىنىڭ وتە ماڭىزدى بەكىنىس بولعاندىعىن جانە كەنeسارى كوتەرىلىسىنىڭ باستى اۋماقتاردىڭ ءبىرى بولعانىن بايقاۋعا بولادى.
مىنە, وسىلايشا اۋەلى اقمولا اسكەري بەكىنىسى اتانعان ەلدىمەكەنگە 1862 جىلى قالا مارتەبەسى بەرىلدى جانە 1863 جىلى بۇل وكرۋگ 1868 جىلى ۋەزد ورتالىعىنا اينالدى. XIX عاسىردىڭ II جارتىسىندا اقمولا اسا ماڭىزدى ساۋدا جانە ەكونوميكا ورتالىعىنا اينالدى. ورتا ازيا, ءسىبىر, ورال جەرلەرىن جالعاستىراتىن كەرۋەن جولىندا ورنالاسقان اقمولا جەدەل دامىپ, قازاق دالاسىنداعى ءىرى اكىمشىلىك ساۋدا, شارۋاشىلىق, مادەني ورتالىققا اينالدى.
مەملەكەت تاريحىندا استانا الدەنەشە رەت وزگەرتىلدى: 1920 جىلى – ورىنبور قالاسى, بۇدان بەس جىلدان كەيىن – اقمەشىت قالاسى, 1929 جىلى الماتى قالاسى بولدى.
ۇلتتىق يدەيانىڭ جەتىستىگى
اقمولانى استاناعا اينالدىرۋ ماسەلەسى جالپىۇلتتىق مۇددەلەردى نەگىزگە الا وتىرىپ شەشىلدى. استانانى اقمولاعا كوشىرۋ يدەياسى تاۋەلسىزدىگىمىز ەندى عانا ءتاي-ءتاي باسقان, قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە دۇنيەگە كەلدى. سول جىلدارى جۇمىسسىزدىق ارتىپ, جالاقىنىڭ, زەينەتاقىنىڭ ۋاقىتىلى بەرىلۋى مۇڭ بولىپ تۇرعان كەز. ەل باسىنداعى وسىنداي قيىندىقتارعا قاراماستان ەلوردانى اۋىستىرۋ تۋرالى يدەيا دۇنيەگە كەلىپ, ول ءساتتى جۇزەگە اسىرىلدى. بۇل شەشىمنىڭ تىم تاۋەكەلشىل, باتىل قادام بولاتىنى دا سوندىقتان.
بارشا جۇرتشىلىقتىڭ جۇرەگىنەن جول تاپقان بۇل شەشىم قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 1997 جىلدىڭ 20 قازانداعى جارلىعىمەن بەكىتىلدى. 1998 جىلدىڭ 6 مامىرىندا اقمولا تاۋەلسىز مeملەكەتتىڭ استاناسى بولدى. جاڭا استانانىڭ رەسمي تۇساۋكەسەرى تويى 1998 جىلعى 10 ماۋسىمىندا ءوتتى.
ەڭسەسى بيىك ەلوردا
استانا كۇللى قازاقستاندىقتىڭ باس قالاسىنا اينالعاننان كەيىن ول ادام تانىماستاي وزگەرىپ, ەرتەگى باتىرلارىنداي ەرتە ەسەيدى. كوز الدىمىزدا كوركەيگەن شاھاردا نەبىر عيماراتتار بوي كوتەرىپ, از ۋاقىتتىڭ ىشىندە قارقىندى دامىدى. تەك مادەنيەت سالاسىنداعى تۇتاس ءبىر جوبالاردىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟! ايتالىق, ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەا-ترى, م.گوركي اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق ورىس دراما تەاترىن, كونگرەسس-حولدى, «جاستار» سارايىن ەرەكشە اتاپ كورسەتۋگە بولادى.
مادەني سالا عانا ەمەس, ەكونوميكا دا قارقىندى ءوستى. بۇگىندە استانا – ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتە الاتىن, بيۋدجەتكە پايدا تۇسىرەتىن دونور قالا.
سونداي-اق, تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا كىشى جانە ورتا بيزنەس دامىدى. 1997 جىلى جەلتوقسان ايىندا كوپتەگەن ءوندىرىس ورىندارى 340287 مىڭ تەڭگە جۇمسالدى, كەيىن قاراشا ايىندا بۇل ونىمدەر 3,5 پايىزدى, توو سپ «بەرەكەت» – 100 پايىزدى, سپ فۋدماستەر ن.س. 108,9 پايىزدى, توو سپ «اقمولا-ديرمەن» – 115,3, «اقمولانان» – 115,2 پايىزدى قۇرادى.
قازاقستان ءوز ەگەمەندىگىن العاننان كەيىن بارلىق اۋدانداردا, اسىرەسە, استانادا دەموگرافيا قازاقىلاندى. ون جىل ىشىندە (1998-2008) ەلوردا تۇرعىندارى ءۇش ەسە كوبەيىپ سونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ ۇلەسى 60 پايىزعا جەتتى.
قازاقستاننىڭ بۇگىنگى ەلورداسى استانا – قازاقستاننىڭ حالىق سانى بويىنشا ەكىنشى, ال دامۋ قارقىنى جاعىنان ءبىرىنشى ورىندا.
ەلوردا بۇگىندە رەسپۋبليكانىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى بولسا, ەرتەڭگى كۇنى رەسپۋبليكانىڭ مادەني عىلىمي جانە ونەركاسىپ ورتالىعىنا دا اينالaتىن بولادى.
استانا ينفراقۇرىلىمى ازيانىڭ ەڭ اسەم ءارى وسى زامانعى ەلوردالاردىڭ ءبىرى رەتىندە دامىپ كەلەدى.
استانا قازاقستاننىڭ شاپشاڭ قارقىنمەن دامۋى مەن جاسارۋىنىڭ ايقىن سيمۆولى اتالدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تۇراقتى قولداۋىنىڭ ارقاسىندا استانادا ۇلتتىق ناقىشقا تولى داستۇرلەرىمىز بەن سالتىمىز جاڭاشا تۇرگە ەنىپ, بەلسەندى دامۋدا.
ب.بالتاباەۆا,
استانا قالاسى مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ ءبولىم باسشىسى
ا.يماناليەۆ,
استانا قالاسى مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ تالىمگەرى
