وتكەن ايدىڭ سوڭىندا يرانداعى ەڭ تانىمال عالىم, يادرولىق فيزيكا سالاسىنىڭ مامانى موحسەن فاحريزادەگە قاستاندىق جاسالدى. فاحريزادە كولىكپەن تەگەران ماڭىنداعى ابسارد قالاسىندا كەلە جاتقاندا, اعاش تيەلگەن جۇك كولىگىنە جاسىرىلعان جارىلعىش ىسكە قوسىلعان. عالىم اۋىر جارالانىپ, ەمحاناعا جەتكىزىلگەنمەن, قۇتقارۋ ءونىم بەرمەدى. جارىلىستان كەيىن كولىككە وق جاۋدىرعان بەس ادامنىڭ ۇشەۋىن عالىمنىڭ وققاعارلارى وقيعا ورنىندا اتىپ ولتىرگەن. ازىرگە شابۋىلدى كىمنىڭ ۇيىمداستىرعانى بەلگىسىز بولعانمەن, New York Times باسىلىمى اقش-تىڭ رەسمي قىزمەتكەرى مەن ەكى بارلاۋشىسىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ, عالىمعا جاسالعان شابۋىلدىڭ ارتىندا يزرايل تۇر دەگەن بولجام جاسادى.
يران سىرتقى ىستەر ءمينيسترى دجاۆاد زاريف تا «بۇل – ءيزرايلدىڭ ءىسى» دەپ مالىمدەدى. يران پرەزيدەنتى حاسان رۋحاني ءيزرايلدى ايىپتاپ, بۇل ەلدى «اقش-تىڭ جەندەتى» دەپ اتاسا, ءالي حامەنەي قىلمىستىڭ ءىزىن سۋىتپاي كەك قايتارۋعا ۋادە بەردى. بىراق يزرايل تاراپى بۇل وقيعاعا قاتىستى مالىمدەمە جاساعان جوق. وقيعادان كەيىن ءيزرايلدىڭ وداقتاسى – اقش پارسى شىعاناعىنا سوعىس كەمەلەرىن اتتاندىردى. وسىلايشا فاحريزادەنىڭ ءولىمى تاياۋ شىعىستاعى جاعدايدى قايتا ۋشىقتىردى.
بۇل يران عالىمدارىنا جاسالعان العاشقى شابۋىل ەمەس. 2009 جىلى تەگەران ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ يادرولىق فيزيكا عالىمى ماسۋد ءالي موحاممادي مەن يادرو عالىمى مادجيد شاحرياري قاستاندىقتىڭ قۇربانى بولسا, 2012 جىلى يران ۋران بايىتۋ ورتالىعىنىڭ زەرتتەۋشىسى مۇستافا احمادي شابۋىلدان كوز جۇمدى. فاحريزادەگە دە بۇدان بۇرىن بىرنەشە رەت شابۋىل جاسالعان. يران قارۋلى كۇشتەرى ونىڭ جولىن كەستى ءارى سودان باستاپ عالىمنىڭ جەكە كۇزەتىن كۇشەيتكەن ەدى.
يمام حۋسەين اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە اتومدىق فيزيكا مامانى بولعان موحسەن فاحريزادە يران قورعانىس ءمينيسترىنىڭ كەڭەسشىسى قىزمەتىن اتقارعان. يسلام رەۆوليۋتسياسىنىڭ قورعاۋشىلار كورپۋسىندا قىزمەت ەتكەن جانە فيزيكالىق زەرتتەۋ ورتالىعىن باسقارعان. بۇۇ-نىڭ يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسى جونىندەگى 2004 جىلعى قارارىندا ونىڭ ەسىمى العاش رەت اتالدى. بەيرەسمي اقپاراتتارعا قاراعاندا, ول بالليستيكالىق زىمىراندارعا ارنالعان يادرولىق وقتۇمسىق ازىرلەيتىن «اmad جوباسىن» باسقاراتىن كورىنەدى. حالىقارالىق اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى اگەنتتىكتىڭ مالىمەتىنشە, بۇل باعدارلاما 2003 جىلى جۇمىسىن توقتاتقان.
باتىس ەلدەرى 1980 جىلداردىڭ سوڭىنان باستاپ يراننىڭ قۇپيا يادرولىق باعدارلاماسى بار دەپ كۇدىكتەنىپ كەلەدى. ال تەگەران تەك بەيبىت ماقساتتاعى يادرولىق باعدارلاما جاساپ جاتقانىن ايتۋمەن كەلەدى. دەگەنمەن يران بايىتىلعان ۋراندى اسكەري ماقساتقا بۇرعىسى كەلسە, ونى جۇزەگە اسىرۋعا بىردەن-ءبىر مۇمكىندىگى بار ادام – فاحريزادە.
ءيزرايلدىڭ «موسساد» جانسىزدارى فاحريزادەنىڭ سوڭىنان تەكتەن-تەككە ءتۇسىپ جۇرگەن جوق. سەبەبى ولار وسىدان بىرەر جىل بۇرىن يراننىڭ يادرولىق قارۋ جاساۋعا تىرىسىپ جاتقانىن دالەلدەيتىن قۇجاتتاردى تەگەراننان ۇرلاپ كەتكەن. سول قۇجاتتىڭ بىرىندە موحسەن فاحريزادەنىڭ اتى اتالعان. يزرايل پرەمەرى بينيامين نەتانياحۋ دا 2018 جىلى «فاحريزادەنىڭ ەسىمىن ەستە بەرىك ساقتاڭىزدار, ول – يراننىڭ قۇپيا جوبالارىن جۇزەگە اسىراتىن باسشىسى» دەپ مالىمدەمە جاساعان. دەمەك, فاحريزادەگە جاسالعان قاستاندىق ۇزاق ۋاقىت جوسپارلانىپ, اقش-يران-يزرايل قاتىناسىنىڭ كىلتەڭ كەزەڭىندە ادەيى اتقارىلعان «ساياسي ويىن» دەپ اتاۋعا بولادى.
2015 جىلى اقش, رەسەي, قىتاي, ۇلىبريتانيا, گەرمانيا جانە فرانتسيا ەلدەرى يرانمەن يادرولىق كەلىسىم جاساسقانى كوپكە ءمالىم. كەلىسىم بويىنشا يران حالىقارالىق سانكتسيالاردى الىپ تاستاعان جاعدايدا ۋران وڭدەۋدەن باس تارتۋعا ۋادە بەرگەن. الايدا 2018 جىلى اقش بۇل كەلىسىمنەن ءوز بەتىمەن شىعىپ, يرانعا قارسى سانكتسيانى كۇشەيتۋ ارقىلى تەگەراندى جاڭا كەلىسىمگە قول قويدىرۋعا تىرىستى. ول كەلىسىم تەك يادرولىق باعدارلاما ەمەس, زىمىران جاساۋعا دا قاتىستى ەدى. اقش-تىڭ اياق استىنان بۇلاي وزگەرىپ شىعا كەلۋىنە يراننىڭ رەسەيمەن ىمىرالاسىپ, سيريانى قولداپ, اقش-تىڭ باشار اساد بيلىگىن اۋدارۋىنا كەدەرگى كەلتىرگەنى باستى سەبەپ بولدى. وسى جاعدايعا بايلانىستى اقش يراندىق گەنەرال كاسەم سۋلەيمانيدى ءولتىرىپ, يرانعا قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسادى. الايدا يران دا قاراپ قالعان جوق, بىرنەشە ساعاتتان كەيىن امەريكالىق اين-ال-اساد اسكەري بازاسىنا زىمىرانمەن سوققى جاساپ, بازانىڭ شاق-شالەكەيىن شىعاردى. سونىمەن قاتار, يادرولىق كەلىسىمنەن رەسمي تۇردە شىعاتىنىن مالىمدەدى. مىنە, سودان بەرى بەتى تىنىپ, استى قارا قازانداي بۇرق-سارق قايناپ جاتقان تاياۋ شىعىستاعى جاعداي فاحريزادەنىڭ ولىمىنەن كەيىن اق كوبىگىن قايتا اسپانعا اتتى.
كەيبىر ساراپشىلار فاحريزادەگە شابۋىل جاساپ, تاياۋ شىعىستاعى جاعدايدى ۋشىقتىرىپ جىبەرۋ اقش-تىڭ جاڭا سايلانعان پرەزيدەنتى دجو بايدەننىڭ يرانمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستى جاقسارتۋ نيەتىنە قاساقانا جاسالعان كەدەرگى دەپ قارايدى. سەبەبى بايدەن ءوزىنىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىندا اقش-تى يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسى جونىندەگى كەلىسىمگە قايتا قوسۋعا تىرىساتىنىن ايتقان. ال ترامپ بولسا بۇعان تۇبەگەيلى قارسى.
سايلاۋدا قارسىلاسى بايدەننەن از داۋىس جيناعان ترامپ بيلىكتەن كەتەر الدىندا وتكەن ءتورت جىلدا ءوزى جۇرگىزگەن ساياساتتىڭ باعدارىن بەكەمدەپ كەتۋ ءۇشىن ءارتۇرلى ارەكەت جاساپ, قىتاي مەن يرانعا قاتىستى توسىن شەشىمدەر شىعارىپ جاتىر. بىلايشا ايتقاندا, ول اق ۇيدەن كەتكەن كۇننىڭ وزىندە قىتاي مەن يران ماسەلەسىن بارىنشا ۋشىقتىرىپ, بايدەننىڭ قىتاي مەن يرانعا جۇمساق ساياسات قولدانۋىنا مۇمكىندىك قالدىرماۋدى كوزدەپ وتىر. ماسەلەن, وتكەن ايدا حالىقارالىق داۋ تۋعىزىپ وتىرعان وڭتۇستىك-قىتاي تەڭىزىنە ەڭ ءىرى بومبالاۋشى ۇشاقتارىن اتتاندىرىپ, قىتايعا سەس كورسەتسە, قاراشانىڭ ورتاسىندا ءوز كەڭسەسىندە كەزەكتەن تىس جينالىس وتكىزىپ, يراننىڭ يادرولىق بازالارىنا شابۋىل جاساۋ ماسەلەسىن تالقىلاعان. الايدا اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەو, اقش پرەزيدەنتىنىڭ ورىنباسارى مايك پەنس, قورعانىس ءمينيسترىنىڭ وكىلى كريستوفەر ميللەر, باس شتاب توراعاسى مارك مايلي بۇل شابۋىلدىڭ كولەمدى ءبىر قاقتىعىسقا سەبەپ بولاتىنىن ەسكەرتىپ, ترامپتى رايىنان قايتارعان ەدى. بىراق كوپ ۋاقىت وتپەي اقش قارۋلى كۇشتەرى 21 قاراشا كۇنى پارسى شىعاناعىنا B-52H دىبىستان جىلدام اۋىر بومبالاۋشى ۇشاعىن جىبەرگەنى ءمالىم بولدى. وسى جاعدايعا بايلانىستى كەيبىر ساراپشىلار ترامپتىڭ «يراننىڭ يادرولىق بازالارىن سوققىلاۋعا بۇيرىق بەرۋ ىقتيمالدىعىنىڭ ارتا تۇسكەنىن» العا تارتىپ, تاياۋ شىعىس جاعدايىنا الاڭداۋشىلىق تانىتا باستاعان ەدى. سوندىقتان ءدال وسىنداي كىلتەڭ كەزەڭدە يراندىق عالىمدى ءولتىرۋ اقش-تىڭ جوسپارى بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى اقش-تىڭ بۇل ارادا كوزدەپ وتىرعانى – وداقتاسى ءيزرايلدىڭ قولىمەن وت كوسەپ, يراندى سوعىسقا يتەرمەلەۋ. وسى ارقىلى يراندى بۇكىل الەمگە جاۋ ەتىپ كورسەتىپ, بايدەننىڭ يرانمەن قايتا كەلىسىم جاساۋىنا مۇلدە مۇمكىندىك قالدىرماۋ.
يران دا اقش-تىڭ قازىرگى بيلىگىنىڭ بۇل قاسكۇنەمدىگىن تۇسىنگەن سەكىلدى. سەبەبى فيزيك عالىمنىڭ ولىمىنەن كەيىن «قىلمىستىڭ ءىزىن سۋىتپاي كەك الامىز» دەپ مالىمدەگەن بۇل ەل «جەندەت» دەپ جازعىرىپ وتىرعان جاۋىنا قازىرشە ەشقانداي شابۋىل جاساعان جوق. سوعان قاراعاندا, ولار دا «ترامپتىڭ تۇزاعىنا ءتۇسىپ كەتپەي, ەلدىڭ تىزگىنىن ەندى الاتىن بايدەن بيلىگىنىڭ بەتالىسىنا قارايىق» دەپ, «اقساقتىڭ ايالىنا باعىپ» وتىرعان سەكىلدى.
