وقىرماندار اراسىندا قىزىعۋشىلىق تۋدىرعان توقال الۋ ءداستۇرى تۋرالى پىكىرىمدى كوپشىلىككە ۇسىنۋدى ءجون سانادىم.
اكە ءداستۇرى ءوز باسىمدا دا بار
ارينە, بۇرىنعى اتالاردان كوپ بىلەمىن دەۋ – ابەستىك, بىراق, توقال ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە بەكەر شىعىپ وتىرعان جوق. قازاق كەلىن العاندا “مالىڭ ادال بولسىن” دەيدى. ادالىنان جولىققان ەكىنشى, ءۇشىنشى ايەل پەرزەنتتەرىنىڭ ەشكىمنەن كەمدىگى جوق. كەمىتىپ جۇرگەن – “توقال تالقىلاۋىن” كۇلكى-مازاققا اينالدىرعان ءوزىمىز. سوندىقتان, قازاق قانا ەمەس, پايىمى شولاق ءورىستىلدى باسىلىمداردا, تەلەديداردا ۇلتتى ساقتاۋداعى ۇلى كۇرەس – بابا ءداستۇرى كوپ ايەل الۋشىلىق ءدارىپتەلىپ, تۇسىنىك جۇمىستارى دىندارلارمەن بىرگە ءجۇرگىزىلۋى قاجەت, ۇلتتىڭ ساپالى ءداستۇرى رەتىندە ماداقتالۋى ءتيىس. مۇنىڭ ءوزى, جەسىرلىكتى, جەتىمدىكتى, كارىقىزدانۋدى, حالىق ءوسىمىن ارتتىرۋدى ءوز-وزىنەن شەشەتىنى ءمالىم. ۇرپاقتى كوبەيتۋ ءۇشىن “مەرسەدەس” ءمىنۋ – شارت ەمەس. ەڭ باستى ماسەلە – ەركەكتىڭ قۇداي الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى.
ءوز اكەم ءبىر قازاننان جيىرما ادام اۋقاتتانعان شاڭىراقتا ءوسىپ, اشتىق, اۋرۋ جانە سوعىستىڭ بالەسىنەن اپكەسى ەكەۋى قالعان. “ۇرپاق كوبەيتەم, جالعىزبىن” دەپ, ەكى ايەل الدى, قازىر, اللاعا شۇكىر, ءبىر رۋلى ەلمىز. ء“بىردىڭ ءتۇبى – مىڭ” دەگەن سول. اكە ءداستۇرى ءوز باسىمدا دا بار.
جاقىندا ناعاشىم جەكسەنباي شاباندوز دۇنيەدەن ءوتتى. ارتىنداعى ەكى ايەلدەن ون جەتى-ون سەگىز پەرزەنتى قالدى. ءبارى دە ءبىر-ءبىر وتباسىنىڭ بەرىك ۇستىندارى, مىقتى قازاقتار. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم, توقال – كانار ارالدارى مەن بوسفور تەڭىزى جاعاسىنداعى التىن جاعالاۋدا شەشىندىرىپ, ءمۇسىنىن قىزىقتايتىن “جاڭا قازاقتاردىڭ” ۋاقىتشا “جاس ءيىسى” ەمەس, مۇلىك ءبولىسىپ سوتتاساتىن وپپونەنتى دە ەمەس. ءدال وسىلاي تۇسىنگەن سوڭ عانا پارلامەنتتە مىرس-مىرس كۇلكى ەستىلدى. ءتىپتى, “بىرنەشە كۇيەۋگە تيۋگە بولاتىن زاڭ شىعارامىز” دەۋشىلەر دە تابىلدى. ول زاڭ شىققاندا دا پاروديا بولىپ قالماق. سەبەبى, كوپ كۇيەۋدىڭ ءبىرى بولۋعا كونەتىن ەركەك ەز, قازاق تاربيەسىندە ءبىر وتباسىن اسىراي الماعان جىگىتىڭ مىگىت سانالادى.
بۇل – ءبىزدىڭ قازىرگى ءدىلى قاتتى قوعامدا انا, ايەل ورنىنىڭ اسا تومەندەپ كەتكەنىنىڭ كورىنىسى. اللا كەشىرسىن, قوزى تۋاتىن ساۋلىقتى انالىق قوي دەپ, تورايدىڭ شەشەسى مەگەجىندى بىلمەي, انالىق شوشقا دەپ جازىپ, كانديداتتىق قورعاعان عالىمنىڭ “ەڭبەگىن” مىنا شىقپاعىر كوزىمىزبەن وقىدىق. ايەل-انا بوسانادى (سيىر بۇزاۋلايدى, قوي قوزدايدى, تۇيە بوتالايدى, يت كۇشىكتەيدى, ەشكى لاقتايدى, بيە قۇلىندايدى) دەۋدىڭ ورنىنا “تۋدى” دەيتىن بولدىق. ال, ءسابيحانادا, دۇرىسى, ادام ءوزى بوسانادى جانە دارىگەرلەر بوساندىرادى.
بۇگىن ەۋروپالانىپ كەتكەن اۋقىمى تار سانادا باتىرلاردى تۋعان توقال – ەكىنشى سورتتى, قىزمەتشى ەسەبىندە تۇسىنىلەدى. ونى قازاق كۇڭ دەيدى. قازىرگى ورىسشىلدىق تونىنان شىققان شالا قازاقتار, تازا ورىستارمەن قوسىلىپ “كوڭىلدەس” ماعىناسىندا, كۇلكى, مازاق رەتىندە قابىلدايدى. مىسالى, ورىس ءتىلدى گازەتتىڭ بىرىندە پارلامەنت دەپۋتاتى (ۇلتى – ورىس) «ۇيگە بارعاندا ايەلىم “توكالچيگىڭ قايدا, نەگە ماعان شاي بەرمەيدى؟” دەپ ازىلدەدى» دەيدى. ياعني, توقالدى ءۇي شارۋاسىن ىستەيتىن قىزمەتشى دەپ ءتۇسىنۋ قالىپتاسقان. بۇل – ۇلتتىق مەنتاليتەتتى تۇسىنبەۋ.
توقال – انا. قاسيەتتى انالار تاريحتا كوپ. ەڭ باستىسى, اتام قازاق جانە قازىرگى ەكى-ءۇش وتباسى بارلار پەرزەنت ءۇشىن ۇيلەنگەن. وڭتۇستىكتىڭ وڭتۇستىعىنداعى ماقتارالدا مەنىڭ بىرنەشە دوسىم بار. ءار ۇيدە ەكى ايەلدەن, جەتى-ون قارادومالاقتان. توقال تۋرالى تۇسىنىك دۇرىس بولعان سوڭ حالىق ايىپ كورمەيدى. توقال دا, ودان تۋعان بالالار دا ادامدىق قاسيەتتەردى اياقاستى ەتپەي, اتا داستۇرىمەن ءوسىپ كەلەدى.
جالعىزدىڭ – شىعار-شىقپاس جانى بار,
ەكەۋدىڭ – قولعا ۇستاعان تالى بار,
ۇشەۋدىڭ – جەلكەسىندە جالى بار,
دەپ, بابالار قالاي ءدال, ادەمى ايتقان. جاۋىنگەر ماحامبەت:
وتەمىستەن تۋعان ون ەدىك,
ونىمىز اتقا مىنگەندە,
جەر قايىسقان قول ەدىك,
دەمەي مە؟! بالاسى كوپ قازاق – ارۋاقتى قازاق. بۇل – دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. ول كەشە ەدى…
ەركەكتەر قۇقى ەسكەرىلمەي ءجۇر
كوپ ايەل الۋشىلىق, قازاقى نەكە جاسىنىڭ ەرەكشەلىگى, ۇلى قازاقتاردىڭ توقالىنان تۋعان بالالار تۋرالى وقىرماندار تاريحتان ماعلۇمدار شىعار.
ءبىر اڭقاۋ تاتار بوتانى كورىپ, “كىشكەنتايلىعى بولماسا, قۇددى تۇيە عوي” دەپتى. سوعان ۇقساپ, قازىر قاتارىن مەنسىنبەي, كۇيەۋگە شىقپاي جۇرگەن جاس بويجەتكەندەر – قاتتى ايتسام, كەشىرەرسىزدەر, بولاشاق توقالدار. بىراق, وعان بويجەتكەندەر عانا كىنالى ەمەس.
باسپاسوزدە, تەلەراديو حابارلارىندا الدانعان قىزدار, كوكەك انالار مەن تاستاندى بالالار تۋرالى ماسەلە قوزعالىپ, ءارتۇرلى جاستاعى قاتىسۋشىلار پىكىر ءبىلدىرىپ جاتادى. ناتيجەسىندە ءومىر تاجىريبەلەرى مەن جاستارىنا, ءتىپتى, ماماندىعىنا قاراي, اركىمنىڭ پىكىرى ءارتۇرلى بولىپ شىعادى. ول زاڭدى دا. كوپ ويدىڭ ءبىر ءتۇيىنى بولماي ءجۇر. مىسالى, الداعان جىگىتتى جازالاۋ, الدانعان قىزعا جاتاقحانا جاعدايىن جاساۋ, ەكىقابات بولۋدان ساقتانۋ, زورلاپ ۇيلەندىرۋ, اتا-انانىڭ جاۋاپكەرشىلىگى… ويلار مەن پىكىرلەر شاشىراندى ايتىلىپ, ايتىلعان جەردە قالادى. جەتىم بالا, جەسىر “قىز”, الدامشى جىگىت ماسەلەسى شەشىمىن تاپپاي, ۇسىنىس ناقتى ايتىلماي, اسپاندا ءىلىنىپ قالادى. قىرىقتان اسقان قىرقىلجىڭدار مەن الپىسقا جاقىنداعان “جاس ءيىس” ىزدەۋشىلەرگە دە ءبىراز سىن ايتىلىپ ءجۇر. ۇلكەن قىزمەتتەگى اعالار جاس قىزدار جۇمىس سۇراپ كەلگەندە جاعدايدى توسەك اڭگىمەسىنە بۇراتىنى, قازاقى ۇلكەندىك, اكەلىك قامقورلىق, “قارىنداسىم, قانداسىم” دەپ قاراۋ كەمشىندىگى, باسقا ۇلت وكىلدەرىنەن قاراكوزدەرىمىزدى قورعاي المايتىنىمىز تۋرالى دا از ايتىلماي ءجۇر. جەڭىلتەك قىزدىڭ سارىۇرپەك بوزبالانى الداپ تۇرمىس قۇرۋى, «ەكىقابات بولدىم» دەپ قوقان-لوقى جاساپ, «زورلادىڭ» دەپ اقشا تالاپ ەتەتىنى, زاڭ الدىندا قاشان دا قىزدىكى “دۇرىس” بوپ شىعاتىنى – قىشىعان تىلگە تيەك.
… مەن ءبىرىنشى كەزەكتە قوعامدى كىنالايمىن, ونىڭ نەكە تۋرالى زاڭدارىن ومىرگە يكەمسىز “ولگەن” زاڭدار دەپ ەسەپتەيمىن.
نەكە جاسى تۋرالى. بويجەتكەن مەن بوزبالانىڭ ءپىسۋ پروتسەسى ءار ەلدە ارقيلى. قالاڭىز, قالاماڭىز, ول تىكەلەي اۋا رايىنا بايلانىستى. ءپىسۋ جاعىنان تابيعات-قۇدايدان مال, جەمىس, ادامنىڭ الاتىنى بىردەي. ءبىز الما, قىزاناق, بۋىلدىق (كارتوپ), قىرىققابات پىسسە, ءشىرىتىپ الماي, تەز جيناپ الۋدى ۇمىتپايمىز. بار جۇمىستى قويىپ باڭكى جابامىز. (كۇلمەي تۇرا تۇرىڭىز!) سيىرىڭ كۇيلەسە, موڭىرەپ قورانىڭ ءىشى ازان-قازان بولعان سوڭ, كۇيتىن باساتىن بۇقا ىزدەيمىز. ايعىردىڭ “بايبىشە-توقالدارىنىڭ” دا جاعدايىن دەر ۋاقىتىندا قاراستىرامىز. افريكا, ءۇندىستاندى بىلمەيمىن, تۇركىمەنستان مەن وزبەكستان, ءتىپتى تاجىكستاندا بويجەتكەندەر ون التى جاستا وقۋ-ءبىلىمىڭدى ويلاي قويمايدى. نەنى ويلايتىنىن, قالاي ارماندايتىنىن, نەگە اشۋلانشاق بولاتىنىن ءىشىڭىز سەزىپ وتىرعان شىعار. باسقاشا ايتقاندا, انا بولۋعا دايىن, ءپىسىپ جەتىلەدى. ء“الى جاس قوي” دەپ, اقىل-ەس تۋرالى ايتىسپاي تۇرا تۇرىڭىز.
بۇرىنعى ارداقتى اجەلەرىمىز دە, مەنىڭ ءوزىمنىڭ راحماتلى انام دا ون التى جاستارىندا انا اتانعان. ال, جاستاي, تابيعي جاعدايدا, ۋاقىتىمەن پەرزەنت كورگەندەردىڭ قانىنىڭ الماسۋى, كوركىنىڭ جاڭارۋى ءجيى جۇرەتىندىكتەن, قارتايماي, جاس ساقتالاتىنىن مەديتسينا عىلىمى دالەلدەپ قويدى. ايتپەسە, اۋىلداعى بەس بالا تاپقان وتىزداعى ايەل مەن ءبىر بالا تاپقان سول جاستاعى قالالىق قۇربىسىن سالىستىرىپ قاراڭىز, بەسەۋدىڭ اناسى سۇلۋ, دەنى ساۋ كورىنەدى.
جارايدى, ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتپەيىك, سونىمەن, قازاقستانداي, اۋا رايى ىستىق رەسپۋبليكالاردا نەكە جاسىن تومەندەتۋ كەرەك! مەن ون سەگىزدەن تومەندەتۋدى ايتىپ وتىرمىن! ال, تەڭىز جاعاسىنداعى بالتىق ەلدەرىنىڭ, نورۆەگيانىڭ تاۋلى ايماقتارىنىڭ ۇزىنتۇرا بويجەتكەندەرى
21-22 جاستا 14-15 تەگى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىزدارىنداي, “اناۋ-مىناۋ” اڭگىمەڭە تۇسىنبەيدى, سالقىنقاندى قالىپ تانىتادى. ولگەن بالىقتاي مۇزداي بولىپ تۇرا بەرەدى. راسىندا, سولاي. قۇداي, كەشە گور, اڭقاۋ كۇركەتاۋىقتىڭ يكەمسىز, ۇزىنتۇرا, شيبۇت بالاپانى مەن اسا قۇرمەتتى تاۋىق حانىمنىڭ پىسىقاي شىبيلەرى سياقتى – سالقىن جەر مەن ىستىق ولكەنىڭ پەرزەنتتەرى دە ءار قيلى. ء“ار تاۋدىڭ ءشوبى باسقا, كيىگى سەكىرەدى تاستان تاسقا” دەگەن سول.
حوش, «سوندا قازاقستان نە ءبۇلدىرىپ قويدى؟» دەيسىز عوي. بەس-جەتى جىلعا دەيىنگى جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى, ياعني, ينستيتۋتتار مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ستۋدەنت قىزدارى ءبىلىم الۋدى دا, كۇيەۋگە شىعۋدى دا قاتىرمايدى. سەبەبى, ەكەۋى ءبىر-بىرىنە “مەشايت” ەتەدى. ءپىسىپ جەتىلۋ كەزەڭىن ساپالى ورىنداۋ ءۇشىن قىزداردىڭ (!) وقۋ مەرزىمىن ەكى جىل ون اي نەمەسە ءۇش جىلدان اسىرماۋ كەرەك. دەمەك, ارنايى جانە جالپى ماماندىق بەرەتىن دارەجەدەگى ءبىلىم ورداسى كوپ قاجەت بولادى. ماگيستر بولام, مينيستر بولام, دەپۋتات بولام (كوپ كۇيەۋدى قورالاعىسى كەلەتىن سىزدىقوۆا سياقتى) دەيتىن قىزدار ءوز جولىمەن ءجۇرىپ, ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ, ءۇش جىلدىق ديپلوممەن ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇسە بەرسىن! ماسەلەن, ءبىر وقۋ توبىنداعى جيىرما بەس-ەلۋ قىزدىڭ بەس-التاۋى عانا عىلىم جولىن قۋاتىن ۇزدىكتەر ساپىندا. باسقا قىزدار – ماماندىعىن الىپ, وتباسى قۇرىپ, تىنىش ءومىر سۇرگىسى كەلەتىندەر. دەمەك, مەكتەپتەگى ۇزدىك وقۋشىلاردى, تالانتتى بالالاردى بولەك وقىتۋ ءادىسىن (تابيعي ىرىكتەۋدى) قولدانۋ قاجەت. مەكتەپتى ون التى جاسىندا بىتىرسە, ون توعىزىندا ماماندىق العان بويجەتكەن باقىتىن تابۋعا دا, دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا دا, الداعى كۇنگە اشىق كوزبەن قاراۋعا دا ۋاقىت جەتكىزەر ەدى. بەس-جەتى جىل وقىپ, كۋرستاس جىگىتتەردىڭ ۇيلەنىپ كەتكەنىنە قاراپ وتىرماس ەدى…
ابورت جاساتۋ تۋرالى. ءومىردىڭ قانبازارىنان مىسال الايىق. ەر مەن ايەل نەكەگە تۇرعاندا ءارتۇرلى مىندەتتەر مەن قۇقىقتارعا جول اشىلادى. ايەل اجىراسقان جاعدايدا مۇلىككە, اليمەنتكە بالا-شاعاسىمەن يە بولۋ زاڭداستىرىلعان. سونداي-اق, ءبىزدىڭ قوعامدا ەڭ ماسقاراسى, نەكەلى ايەلگە تۋعان كۇيەۋىن اكە بولۋ قۇقىعىنان ايىرۋعا تولىق مۇمكىندىك جاسالعان. مىسالى, بەس ءتۇرلى ادامدى الايىق: ا) الدانىپ قالعان جاس قىز; ءا) ء“وزىم اسىرايمىن, اكە كەرەگى جوق, ۋاقىتىم ءوتىپ بارادى, ءبىر بالا تۋىپ الايىن” دەگەن كارى ىسكەر, وقىمىستى قىز; ب) ابايسىز كوتەرىپ قالعان “كوبەلەك” قىز; ۆ) بوتەن ەركەكتەن كوتەرىپ قالعان نەكەلى (وپاسىز) ايەل; گ) نەكەسى ادال, ءوز كۇيەۋىنەن ەكىقابات ايەل.
وسىنىڭ ءبارى ارقيلى سەبەپتەرمەن تۇسىك ءتۇسىرۋگە (زاڭدى, زاڭسىز, اقىلى, اقىسىز, اشىق, جاسىرىن) بارۋعا ءماجبۇر بولدى دەيىك. زاڭدى كۇيەۋى بار سوڭعى ايەلدەن باسقاسىنىڭ ءبارى ەمىن-ەركىن, ەشكىمنىڭ رۇقساتىنسىز, ءوز بويىنداعى ابايسىزدا بىتكەن “ارتىق جۇكتەن” – جۇرەكتەن ارىلا الادى. جۇرەك دەپ وتىرعانىمىزدىڭ سەبەبى – ۇرىق جالقاياقتانىپ جاتىردا بالا پايدا بولاردا اللانىڭ بۇيرىعىمەن جۇرەك ءبىرىنشى جاسالادى ەكەن. سوندىقتان, اناسىنىڭ قىلمىسىن تۇسىك سەزەدى. بۇل ەندى مورال اڭگىمەسى عوي, انشەيىن ءسوز كەزەگىندە ايتىپ وتىرمىز…
سونىمەن, سوڭعى اتالعان (گ) نەكەلى ايەل دە ءدال سول ابورتتى كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىنسىز ىستەي الادى! سوندا احاج (زاگس) كۋالىگى, ەركەكتىڭ اكەلىك قۇقى, پەرزەنت كورەم دەگەن نيەتى, اسىراۋشى جاقسى ادام ەكەنى دالادا قالماي ما؟! دارىگەر-گينەكولوگ نەكەدە بار بولسا, “كۇيەۋىڭنىڭ جازباشا رۇقساتىن الىپ كەل” دەپ ايتسا قالاي بولار ەدى؟! نەگە ابورت جاساۋ نەكەلى كۇيەۋدەن (اكەدەن) جاسىرىن جاسالادى؟ مەن, ماسكۇنەم, ارامتاماق, وتباسىن اسىرامايتىن, قاڭعىباس, اۋرۋ, ناشاقور اكەلەردى قورعاپ تۇرعان جوقپىن. مەن ناعىز اكە, نەكەلى ەركەك تۋرالى ايتىپ تۇرمىن. دارىگەردە پاتسيەنتتىڭ مەكەن-جايى انىق بار, دەمەك, ونىڭ نەكەلى كۇيەۋى بار ەكەنىن بىلە تۇرا, جارتىلاي رۇقساتسىز, ءتىپتى, ەسكەرتۋسىز ابورت جاساۋشى گينەكولوگ – قىلمىسكەر! دەمەك, ايەلىنىڭ قىلمىسىن ناقتى انىقتاعان نەكەسى بار ەر كىسىنىڭ (ايەلى رۇقساتسىز ابورت جاساعان قۇربان پەرزەنتتىڭ اكەسىنىڭ) گينەكولوگتى سوتقا بەرۋگە قۇقىعى بولۋى قاجەت! كۇيەۋىمەن ۇرسىپ قالىپ, بالاسىن الدىرا بەرۋ – حالىق ءوسىمىن رەتتەۋدى ەركەكتەن “ەكىەستى” ايەلدىڭ قولىنا بەرە سالۋ, ياعني, حالىق تاعدىرىن ەكى ايەلدىڭ – ىمىراشىل “نەكەلى” ايەل مەن پاراقور, كەلىسىمپاز گينەكولوگتىڭ قولىنا بەرۋ دەگەن ءسوز. سونىمەن, نەكەلى كۇيەۋىنىڭ جازباشا رۇقساتىنسىز, ابورت جاساتقان نەكەلى ايەل “ۇرلىعى” دالەلدەنسە – احاج كۋالىگى, سونىمەن قابات, نەكەلى ايەلدىڭ مۇلىككە ورتاقتىق ۇلەس قۇقى, ايەلدەر دۇنيەگە جاقىن بولاتىندىقتان, سول ساتتەن جويىلاتىن (انۋليروۆات) زاڭ تارماعى كەرەك! ەگەر, ولاي بولماسا, نەكەلى ايەل الاقيعاش شاۋىپ, ادال اكەنىڭ بولاشاق پەرزەنتىن قالاعانىنشا “لاقتىرا” بەرەتىن بولسا – نەكە نەمە كەرەك؟
و باستاعى تابيعات بەرگەن مىندەتىمىز – ۇرپاق قالدىرۋ, باسىمىزدى كوبەيتۋ ەمەس پە ەدى؟! اۋرۋ, ناشاقور ەركەكتەردى (بەلسىزدىكتى) مىسالعا كەلتىرىپ ەلدى ۇركىتە بەرمەي, ساۋ-سالامات ەركەك ابىرويىن نەگە كوتەرمەيمىز. ءوزىڭىز كورىپ جۇرگەندەي, ايەلدىڭ “اقىلشىسى” كوپ – “ەكى بالا جەتپەي مە, نەگە كەرەك؟ بادەنىڭ (فيگۋراڭ) بۇزىلادى” دەگەن سياقتى قىسىر كەڭەس ايتۋشىلار قاسىڭىزدا ءورىپ ءجۇر. ال, “بەس-التى, ون بالا كورگىم كەلەدى” دەيتىن ساۋ-سالامات ادام-ەركەك شۇكىر بار عوي. سوندا حاۋا-انا مىندەتىن اتقارۋدان اشىق باس تارتاتىن ايەلگە (ەگەر ولاي اتاۋعا بولسا…) نەندەي قارسى شارا جاساۋ قاجەت؟! ارينە, ەكى ايەل الۋشىلىق ماسەلەسى ءوز-وزىنەن ويعا تۇسەدى. بىراق… زاڭ جوق!
ال, ناعىز ەركەكتەر زاڭدى كۇتپەي-اق توقالدارىنان پەرزەنت وسىرۋدە.
توقالدان تۋعان ۇل توپىراق سالعان
توقالدان تۋعان ۇلداردىڭ اڭگىمەلەرىن حالقىمىزدىڭ ۇلى قالامگەرىنەن باستايىق… ءوزىنىڭ جازۋىنشا العاشقى ايەلىمەن نەكەدە باقىتسىز بولدى. قاتەلەسپەسەم, ۇلى اقىننىڭ بايبىشەسىنىڭ ءسىڭلىسىن الىپ, ودان قىز كوردى. ودان ورىستان ايەل الىپ, قىزدار كوردى. بىراق, قىزداردىڭ اتى قالماي, توقالىنان تۋعان جالعىز ۇل اتىن شىعارىپ ءجۇر. «زاڭسىز تۋدى!» دەگەندەي ءسوز دە جوق. ەلدى ەلۋ جىل باسقارعان قۇداسى سول ەرلىكتى جاساي الماي, ايەلىنەن اسا الماي, پەرزەنت كورمەي ءوتىپ كەتتى.
…ەستەلىككە سەنسەك, سەزىمتال قۇلاگەر اقىن «جەڭگەڭە, بالالارعا كوز قىرىڭدى سالا ءجۇر» دەپتى. بۇيراباس جىگىتتىڭ قىلىقتى, سۇلۋ جەڭگەسىنە كوزى تۇسكەنىن سەزبەدى دەيسىڭ بە؟! جىلدار ءوتتى. ءبارى كەتتى. ۋاقىت تارازىسىنا باردى سالاتىن كەز جەتتى. اسىل پەرزەنتىنىڭ قىزىعىن كورمەسە دە, تۋرا جولعا ءتۇسىرىپ, وقىتىپ, ۇلى جازۋشى ءىزباسارىنا ءومىرىن جالعاپ كەتتى. بۇل – ۇلى شىعارما جازعاننان دا ارتىقتاۋ, ناعىز ەركەكتىڭ ەرلىگى دەر ەدىم مەن!!
قازاقتىڭ تاعى ءبىر مارقاسقا قالامگەرى, ۇلى جازۋشى ومىردەن وتكەندە, پەرزەنتتەرىنە (قىزدارىنا) دۇنيەسىن بولەتىن كوميسسيا باستىعى بولعان ەكەن. سوندا, بايبىشە قىزدارى توقال ۇلىنان, اقشا, ءۇي, مۇلىك, ماشينا سياقتى دۇنيەلەردى قىزعانىپتى دەيدى. ءھام جۇمىسقا جولاتپاي, الماتىعا جاقىنداتپاي, دوكەي قايناعاسىن پايدالانىپ, جاس جىگىتكە قىسپاقتى جاساپ-اق باققان. كوميسسيا باستىعى قازاقى مىنەزبەن, «اكە مۇراسىنان ۇلعا دا بولەيىك» دەسە كەرەك. سوندا, اپكە قاباعىنا قاراعان ءارى اقىلدى ۇل «اكەم بەرەتىنىن بەرىپ قويعان» دەپتى. شوشىنا
قاراپ, بايلىقتى ويلاعان ورىسشىلداۋ اپكە «نە بەردى؟» دەسە كەرەك. سوندا اسىلدىڭ سىنىعى, ۇلى: «ول ماعان فاميلياسىن بەردى, سول دا جەتەدى» دەپتى. ءدال وسىلاي ما, باسى-قاسىندا بولعان جوقپىز, بىراق, دانىشپاننىڭ اسىل قانىنىڭ كورىنىس بەرگەنى, توت باسپاس التىنداي جارق ەتە قالعانى انىق قوي. قانە, ەندى رەتى كەلسە, سۇراپ ءبىلسەك قوي… ۇلى ادام دا پەندە. جازباگەر جاداۋ كوڭىلمەن ءوز بالاسىن – تاڭىردەن تىلەپ العان تۇياعىن مەدەۋ كورىپ, سان تۇندەر جازۋ جازعاندا, سونىڭ جەر بەتىندە بار ەكەندىگىنە شۇكىرشىلىك ەتىپ, ءتاۋبا قىلىپ, «ارمانسىزبىن!» دەپ كۇبىرلەگەن شىعار. ول دا ادام بالاسى عوي, مەندەي…
ۇلىلار ءوز جونىمەن قالا تۇرسىن, ال, ورتاشا قازاق بەكتەپوۆ تۋرالى اتامنىڭ اڭگىمەسى مىناۋ: قازىر جەتىسايدا بەكتەپوۆ اتىندا كوشە بار. ول قاتەلەسپەسەم, اۋداننىڭ قارجى ءبولىمىنىڭ باستىعى بولعان. كوممۋنيست, پەرزەنتى جوق. ايەلى توقال الدىرمايدى. مولوتوۆ بازارىنىڭ اسحاناسىندا بولەك بولمەدە تاماق جەپ, اراق ىشكەندە, ارمانىن ايتىپ, ۇل پەرزەنتتى اڭساپ كوڭىلى بوسايدى ەكەن. قىرىقتان جاڭا اسقان الگى اسحاناشىعا ءبىراز سىرىن دا ايتقانداي: «ايەل الايىن دەسەم, جۇمىستان بوساپ كەتەم, كومۋنيستپىن, ايەلىم ارىز جازىپ, قۇرتىپ جىبەرەدى» دەگەن سياقتى. «ونىڭ وڭاي جولى, وسىندا ءبىر ىدىس جۋشى جاس ايەل بار, ءبىر قىزى بار, سوعان جاسىرىن ۇيلەنىڭىز. جان بالاسىنا تىسىمنەن شىعارمايمىن» دەپتى پىسىق اسحاناشى. ءسويتىپ, كەمباعالداۋ, ىدىس-اياق جۋاتىن, بىراق, تازا تابەتتى كەلىنشەكتەن بەكتەپوۆ ۇل پەرزەنت كورىپتى, قاراسىپ ءجۇرىپتى…
…ارادا ون التى جىل وتەدى. بەكتەپوۆ تە, كەمپىرى دە قارتايادى. ۇلكەن جۇمىس, قىزمەت كرەسلوسى جوق, كەڭەس وكىمەتىنە ادال قىزمەت ەتىپ, بايلىق جيماي وتكەن قالتىراعان قوس زەينەتكەر – مۇڭلىقتار عوي. كۇندەردىڭ كۇنىندە كەمپىرگە قۇداي سانا بەرىپ: «باياعىدا باجىلداي بەرمەي بىرەۋدى قوسقانىمدا, ءبىر شيكىوكپەنى تۋعاندا, وسى ۋاقتا سوقا باسىمىز سوپايىپ وتىرماس ەدىك. ولسەك, توپىراق سالاتىن دا ادام جوق. مەن اقىماق بولىپپىن!» دەگەن-مىس. سونداي سوزدەر ارانىڭ ىزىڭىنداي مازانى الىپ قايتالانا بەرگەن سوڭ, ءومىر قوساعىنا جانى اشىعان بەكتەپوۆ: «ءبىزدى كومەتىن ادام بار, قۇر قول ەمەسپىز» دەپ «ۇرلىعىنىڭ» سىرىن اشىپتى.
قىسقاسى, اڭگىمەگە قانعان كەمپىر قورجىن-قوسقالاعىن دايىنداپ, جەتىساي قالاسىنان وسى اتتاس سوۆحوز بولىمشەسىنە, بۇرىنعى مولوتوۆقا قۋانا بارىپ, كۇندەسىمەن تابىسقان. ونىڭ قىزىن ۇزاتۋعا دا قاتىسقان. ون التىداعى بالا ەكى ۇيگە بىردەي كەلىپ جۇرگەن. تاعدىر سولاي دا! ارادا
كوپ وتپەي ۇلدىڭ اناسى, تاعى بىرازىراقتان سوڭ ۇلدى ۇيلەندىرىپ شال دا قايتىس بولادى. قۇدايدىڭ جازۋىمەن, بەدىرەي كەمپىر مەن تىلەكتەس بالا قالادى. ول ۇيلەنىپ, كەمپىر ودان نەمەرە ءسۇيىپ, كەيىنىرەك اق جۋىپ, ارۋلاپ, كەمپىردى سول بالا جونەلتكەن. ۇمىتپاسام, اتام «بەكتەپوۆ مولدادان نەكەسىن قيدىرىپ الدى.
ول كەزدە مۇسىلمانشىلىق تازا عوي, دۇرىس ىستەلگەن» دەپ ەدى.
«اسىلدان تۋعان التىنىم!»
بوتەن ەركەكتەن نەكەسىز بالا تاپقان ايەلدىڭ حاتى: «بارلىق بالالار انا قۇرساعىنان باسپەن شىعادى ەكەن, مەن اياقپەن كەلگەنمىن, ياعني, تەرىس تۋعانمىن. سوندىقتان, ءسوزىم, قىلىعىم, مىنەزىم تەرىس قۇساپ تۇرادى, بىرەۋدىڭ كوڭىلىنە قاراپ, تىرلىك قىلا المايمىن. كەلگىم كەلدى, كەلدىم, كورگىم كەلدى, كوردىم. ايتقىم كەلگەندى ايتىپ, جەڭىلدەدىم, تۋعىم كەلدى, تۋدىم.
اق «ۆولگانى» ءمىنىپ, كەلىپ-كەتىپ ءجۇردىڭ. قول جەتپەس ارمان بولدىڭ. مەنى مەنسىنگەن دە جوقسىڭ. تويدا شاپان جاۋىپ, سياپات جاساعاندا, ءوزىم اس-سۋىڭدى دايىنداپ, استى-ۇستىڭە ءتۇسىپ, كوزىڭە ىلىنگىم كەلدى. كۇيەۋىمنەن دە, اتامنان دا قىسىلمادىم. كوزىڭە تۇسكىم كەلدى, وزىمە قاراتقىم كەلدى. قارادىڭ. كوزىڭە تۇسكەنىمدى بايقادىم.
سول كوزقاراسىڭنان باستاپ مەنەن تىنىشتىق كەتتى. «سەنى كەلىپتى» دەسە, قول-اياعىم دىرىلدەپ, دەنەم مۇزداپ, دەگبىرىم قاشاتىن بولدى. كۇيەۋىمە سۋىنعانىم سونشا, كوزىمە دە ىلمەيتىن بولدىم. «قىزدارىمنىڭ اكەسى عوي, امان بولسىن, مومىن عوي, قايتەيىن» دەيتىن بولدىم. نەگىزى, جولىمىز بولماي جۇرگەن, ول ءىشىپ, مەنى كىنالايدى, باسى اۋىراتىنىمەن جۇمىسى دا جوق, «ۇلىم جوق!» دەيدى. سەن ماعان جولىقسا ەكەن دەپ, جانداسىپ, توسەكتەسىپ, جابىسىپ قالسام دەپ, قۇدايدان كۇندىز-ءتۇنى تىلەدىم. بايلىعىڭ دا, كوركىڭ دە كەرەگى جوق, اقىلىڭ عانا كەرەك ەدى ماعان, «جاماننىڭ قويىنىندا جاتقانشا, جاقسىنىڭ اياعىندا جات!» دەگەن عوي.
«ازامات اسىل ءنارىن بويىما جىبەرىپ, ءبىر-اق رەت جانداسسا ەكەن, قۇداي-اي!» دەپ تىلەدىم. ارمانىما جەتتىم, باقىتتان جىلادىم. ارتىڭنان قۋمايمىن, ىزدەمەيمىن, «ۆولگاڭا» ءمىنىپ كەتتىڭ, اسىل قۇتىڭدى سۋساعان قۇتىما قۇيىپ الدىم, تىلەكتى مىڭ قايتالاپ, ءۇمىت ەتتىم! دۇنيەگە بالپاناقتاي ۇل كەلدى! التىن تاۋىپ العان ادامداي, ەسىم شىعىپ كەتتى. اتامنىڭ قۋانىشىندا شەك
جوق, اتىن ءوزى قويدى. اتام ەسكىشە وقىعان مولدا عوي. وتىز جەتىنشى جىلى قۋدالاعان كەنجەقوجانىڭ ولەڭى دەپ ايتادى:
ءبىر تامشى قارا سۋدان بولدىق پايدا,
توعىز اي, ون كۇن جاتتىق وشال جايدا.
جاربيىپ جارعاناتتىڭ بالاسىنداي,
كەلىپپىز ءدۇنيا دەگەن كەڭ سارايعا,
دەپ, كوڭىلدەنىپ, ىڭىلداپ, شالعىسىن شاۋىپ, سەكسەن جاسىندا سەرگىپ جۇرە بەردى. اكەسى ماعان ەكى دۇنيەدە ريزا ەكەنىن ايتىپ, جالعىزىن جانىنان تاستامايدى. قايدان ءبىلسىن, قايدان؟! قازاقتىڭ ءبارى ۇقساس.
مىنا بالا كەلگەن سوڭ, سەنىڭ شالقىعان نەسىبەڭ ازايىپ, مەنىكى كوبەيدى. اۋىرعانىڭ, ماشيناڭ, ءۇيىڭ ساتىلعانىن ەستىپ, كورىپ, جانىم اشىپ ءجۇر. «تەنتەگىم تەگىن بىلمەي كەتەر مە ەكەن؟ اكەسى ءولمەي, امان جۇرسە ەكەن» دەپ جولىڭا قاراپ, حابارىڭدى كۇتەتىن بولدىم… سەن ءبىزدى ويلادىڭ با ەكەن؟! بالا دۇنيەگە كەلگەن سوڭ, جەتپىس توعىز مىڭ تەڭگە جورگەكپۇل الدىم. سول جىلى ءىسىم وڭالىپ, ميلليون تەڭگە ۇستادىم. قازىر دە, كەيدە ميلليونعا جەتەم, كەيدە جەتپەي قالام, ۇستاپ كەلەم, قولىم قۇر ەمەس. وڭالدىق, كويلەك بۇتىندەلدى. قارنىمىز تويىپ, وزىمىزدەن ارتىلىپ, وزگەگە كومەكتەسە باستادىق. جاقسى اتىم شىعىپ ءجۇر…
داستارحاندىمىن, يماندىمىن, ءسوزىم ۇلكەندەرگە ءوتىمدىمىن. بالانىڭ اۋزى ۇلكەن – نەسىبەسى مول. قۇداي سەنىڭ نەسىبەڭدى جۇلىپ بەرەتىن شىعار؟! ءىزىمدى جاسىرۋ ءۇشىن كۇيەۋىمنەن تاعى كوتەردىم. تاعى قىز تۋدىم. وزىنە تاعى دالەل بولدى. سويلەۋىن دە, ءىشۋىن دە قويدى. ەندى جالعىز ۇلدىڭ باسىنان قۇس ۇشىرمايدى, ۇستىنە شىبىن قوندىرمايدى. ال, مەن سەنى ويلايمىن. ساعىنامىن. وسىنداي التىن بالانى كورسە ەكەن, قۋانىش كورىپ قاراسا ەكەن دەيمىن. ونىڭ جۇرگەنىن, سويلەگەنىن قانداي قۋانىش كوردىك, ءبارى توي-دۋمان. سەن مەنىمەن دە, ونىمەن دە بولىسكەن جوقسىڭ. سەنىڭ اقشاڭنىڭ كەرەگى جوق ماعان… كەلگەنىمدى دە, تەلەفون شالعانىمدى دا جاقتىرمايسىڭ. تىنىش قويايىن با؟ قاشقالاقتاي بەرەسىڭ؟ نەگە؟ «مەن تىنىش قويا المايمىن عوي» دەدىم. نەگە؟ ويتكەنى, التىن تاۋىپ العان ادام باقىتتان باسى اينالىپ, نە ىستەپ, نە قويعانىن بىلمەي قالادى, سول سەكىلدى, مەن ساعان اقشا سۇراۋعا, ۇرسۋعا كەلگەن جوقپىن عوي, باقىتىمدى بولىسۋگە كەلدىم. «باقىتتى بولسىن, دەنى ساۋ بولسىن, امان بولسىن, جاۋدا قالعان باتىردىڭ بالاسىنداي ءوزى ىزدەپ تابار, مەنىڭ قانىم بويىندا بار بولسا» دەگەنىڭدە اقىلدى ادامنان تۋعانىما تاعى ءتاۋبا قىلدىم.
ول جوق بولسا, جوق دەپ جىلادىم, بار بولسا, ەندى قايتتىم دەپ جىلايمىن. «باقىتتى بولامىن, ءبارى دە الدا, قىزىعىن كورەمىن, ەڭ باستىسى, دەنى ساۋ, ءبىلىمدى, جاقسى ازامات ەتىپ وسىرەم. وڭاي ەركەكتىڭ قانى ەمەس» دەپ وڭاشادا ءماز بولامىن.
مەن باقىتتىمىن با؟ ءدال بۇگىن, ءدال قازىر, ارينە, «باقىتتىمىن» دەر ەدىم. قازاقتىڭ مىقتى, اتى شىققان ارداقتى ازاماتىنان ۇلىم بار. بادىرايتىپ جازسام با ەكەن اتىن اسپانعا! ۇل كوردىم! ۇساق وسەك, مايدا اڭگىمە ارتتا قالادى! ءومىر العا باسا بەرەدى! مەنىڭ تۋىمدى كوتەرەتىن ۇلىم بار! ول ەرتە مە, كەش پە, ءوزى تۋرالى ايتادى! سول كەزدە مەنىڭ اتىم بىرگە جۇرەدى. قاتەلىگىم شايىلادى! مەن قارتايىپ بارىپ, باقىت قۇشامىن! ول اسا مىقتى, اناۋ-مىناۋ ادامنىڭ ماڭدايىنا بىتپەيتىن باقىت! تەك, امان بولسىن, قۇدايدىڭ كوزى تۋرا بولسىن!»
قاي ەلدىڭ دە ارداقتى ازاماتتارى بار عوي.
نەگە, كوپ ارداقتىلار, ايقاسقالار جالعىز ايەل, جالعىز ۇلمەن ومىردەن ءوتىپ بارادى؟! باتىل ايەلدەر كەزدەسپەي ءجۇر مە ەكەن؟
P.S. ء…بارىبىر, كوپ ايەل الۋشىلىق تۋرالى زاڭ كەرەك قۇساپ تۇرادى. كوپ بالاسى بار ۇيدە تابيعي ىرىكتەۋ, تاڭداۋ وڭايىراق. بىرنەشە ايەلى بار ەركەككە دە سولاي عوي, «ءومىر وتە قىسقا» دەيدى بىلگىشتەر.
مىلتىقباي ەرىمبەتوۆ,
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
