ەڭبەك, ءبىلىم, ونەر جانە عىلىمدى ءومىرىنىڭ ءتورت قاعيداسىنا اينالدىرعان پروفەسسور جادىگەر ەسحوجين اعامەن جۇزدەسىپ, اڭگىمەلەسكەننىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت. جاقىندا جۇمىس كابينەتىنە ارنايى بارىپ, ءبىراز سۇحبات قۇرۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. اماندىق-ساۋلىقتان كەيىن: «اعا, ءومىر جولىڭىزدان اڭگىمە ەستيىن دەپ كەلدىم» دەپ ءوتىنىش جاسادىم. ول كىسى بولسا ادەتتەگىدەي جۇمساق جىميىپ: «ءوتىنىشىڭ ورىندى, مەنىڭ قاتارلارىمنىڭ – سوعىس بالالارىنىڭ, اسىرەسە, اكەسىز قالعانداردىڭ ءومىر جولى ەرەكشە بولدى عوي. كەيىنگى جاستارعا ساباق بولارى بار. ايتسام, ايتايىن» دەپ, اعامىز اڭگىمە باستادى.
بەلگىلى عالىم جادىگەر ەسحوجين 1942 جىلى 14 ناۋرىزدا قاراعاندى وبلىسىنىڭ نۇرا اۋدانىنا قاراستى قاراتال (قازىرگى اتاۋى – كيەۆكا) اۋىلىندا تۋعان. جەتى جاسىنان كولحوزدىڭ بۇزاۋىن, قويىن باعىپ, وگىز ايداۋشى بولىپ ەڭبەككە ارالاستى. ون تورتىندە كوممۋنا كولحوزىندا تراكتور الىپ, تىڭ جەردى يگەرۋگە قاتىستى. قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى ميلليارد ەگىنىن جيناۋعا ۇلەس قوستى.
ول 1959 جىلى قورعالجىن ورتا مەكتەبىن ۇزدىك بىتىرگەن سوڭ, كوممۋنا كولحوزىندا تراكتوريست-ماشينيست بولا ءجۇرىپ, وعان قوسا, كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقاردى. 1960 جىلى كولحوز جولداماسىمەن اقمولا اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ (قازىر س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى – قازاتۋ) مەحانيكالاندىرۋ فاكۋلتەتىنە ستۋدەنت بولىپ كەلدى. ينستيتۋتتى ويداعىداي بىتىرگەننەن كەيىن كوممۋنا سوۆحوزىندا مەحانيك, باس ينجەنەر جانە سوۆحوز ديرەكتورىنىڭ مىندەتىن اتقاردى.
ينستيتۋتتى ءوندىرىستىڭ ءتاجىريبەلى ماماندارىمەن تولىقتىرۋ ماقساتىندا وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باستىعىنا جولداعان رەكتوردىڭ شاقىرۋ حاتىنا سايكەس جادىگەر ەسحوجين 1968 جىلى س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە قىزمەتكە اۋىستى. ينستيتۋتتا قىزمەت ىستەگەن كۇننەن باستاپ عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنا ىنتالى كىرىستى. ناتيجەسىندە 1973 جىلى تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دارەجەسىنە ويداعىداي ديسسەرتاتسيا قورعادى. ۋنيۆەرسيتەتتە, ول, تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بولعان ءبىرىنشى قازاق. كەيىنگى جاستاردىڭ وسى عىلىم سالاسىنا باعىت الۋىنا ۇلگى بولىپ, كوپ ىقپالى ءتيدى.
جوعارى وقۋ ورنىندا ىستەگەن بار ۋاقىتىندا ج.ەسحوجين عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى, كونسترۋكتورلىق بيۋرولار, زاۆودتاردىڭ جانە وندىرىستەردىڭ تاپسىرمالارىمەن عىلىمي جۇمىستاردى جۇرگىزدى.
اتالعان جۇمىستاردىڭ لوگيكالىق ناتيجەسى – ءوزىنىڭ تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دارەجەسىنە ديسسەرتاتسيا قورعاۋى جانە ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن تەحنيكا سالاسى باعىتىندا 10-نان اسا ماگيسترلىك, 4 كانديداتتىق جانە 2 دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالاردىڭ قورعالۋى بولدى. ۋنيۆەرسيتەتتە ج.ەسحوجين ءوز عىلىمي مەكتەبىن قۇرا ءبىلدى. ونىڭ شاكىرتتەرى م.ادۋوۆ, س.نۋكەشەۆ, ە.احمەتوۆ, ك.ەسحوجين عىلىم سالاسىندا وزدەرىنىڭ سالماقتى ورنىن الا بىلگەن جانە جوعارى وقۋ ورنىنىڭ بىلىكتى وقىتۋشىلارى رەتىندە وزىق جەتىستىكتەرگە جەتكەن ۇستازدار اتاندى.
بىلىكتى عالىمنىڭ كەلەسى ەڭبەك باعىتى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ستۋدەنتتەردى مەملەكەتتىك تىلدە وقىتۋ ماسەلەلەرى بولدى. ونىڭ ىنتالى باستاماسىمەن رەسپۋبليكانىڭ تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك جوعارى وقۋ ورىندارى اراسىندا العاشقى بولىپ كوپتەگەن قارسىلىقتار مەن كەدەرگىلەردى جەڭە وتىرىپ, 1987 جىلى تسەلينوگراد اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىندا قازاق تىلىندە وقىتۋ ۇيىمداستىرىلدى.
ج.ەسحوجين قر مينيسترلەر كابينەتى جانىنداعى تەرمينولوگيالىق كوميتەتكە, 31 تومدىق تەرمينولوگيالىق سوزدىكتىڭ رەداكتسيالىق القاسىنا, «ست رك 3.26.2003 گوسۋدارستۆەننايا سيستەما سەرتيفيكاتسي رەسپۋبليكي كازاحستان» مەملەكەتتىك ستاندارتىنا, ديسسەرتاتسيا قورعايتىن كەڭەسكە مۇشە بولدى. كوپ جىل بويى «عىلىم جارشىسى» جۋرنالى رەداكتسيالىق القاسىنىڭ, ۋنيۆەرسيتەت پەن فاكۋلتەتتىڭ عىلىمي جانە ادىستەمەلىك كەڭەستەرىنىڭ, ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى عىلىمي-تەحنيكالىق كەڭەستەردىڭ مۇشەسى. قر اۋىل شارۋاشىلىعى, ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىكتەرىنىڭ گرانتتارىمەن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەدى.
ج.ەسحوجين – 268 عىلىمي ەڭبەكتىڭ, ونىڭ ىشىندە 2 مونوگرافيانىڭ, مەملەكەتتىك جانە ورىس تىلدەرىندە دايىندالعان 4 وقۋلىق پەن 2 وقۋ قۇرالىنىڭ, وتاندىق جانە شەتەلدىك اۆتورلىق كۋالىكتەر جانە پاتەنتتەرمەن بەكىتىلگەن 72 ونەر تابىستارىنىڭ اۆتورى. «سىزبا گەومەتريا», «ناچەرتاتەلنايا گەومەتريا», «ينجەنەرلىك گرافيكا» جانە «ينجەنەرنايا گرافيكا» وقۋلىقتارىندا تەوريالىق ماتەريالداردى الگوريتمدىك ادىسپەن بەرۋ جانە جوعارى دارەجەلى قيسىق بەتتەردى جىكتەۋدىڭ تولىقتىرىلعان جاڭا جولىن ەنگىزۋ ارقىلى پاندەردى وقىتۋدىڭ تيىمدىلىگىن كۇرت كوتەرۋگە مۇمكىندىك جاسادى.
جادىگەر ەسحوجين مۋزىكالىق, پوەزيالىق جانە پروزالىق شىعارمالار دا جازادى. بىلە بىلسەك, ەلۋدەن اسا مۋزىكالىق تۋىندىلاردىڭ اۆتورى. ونىڭ جەكە اندەر جيناعى جانە «كوڭىلدىڭ كەيبىر كۇيلەرى» اتتى پوەزيالىق, مۋزىكالىق, پروزا شىعارمالار جيناعى باسپادان شىققان. ءوتكەن عاسىردىڭ 70-جىلداردىڭ اياعىندا, ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باتىرلارى ر.قوشقارباەۆ پەن ت.بيگەلدينوۆتىڭ قاتىسۋىمەن, رەسپۋبليكادا ءبىرىنشى رەت بەرىلگەن پاتريوتتىق «اتامەكەن» تەلەحابارلارىنىڭ العاشقى قويىلىمدارى ونىڭ مۋزىكاسىمەن جانە ورىنداۋىمەن اشىلعان بولاتىن. ول حابارلار سول كەزەڭدەگى جاستاردىڭ پاتريوتتىق رۋحتارىن كوتەرۋگە, 1979 جىلى قازاقستاندى ءبولشەكتەۋگە قارسىلىق قوزعالىسىن ۇيىمداستىرۋعا زور ىقپال ەتتى.
تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, ەڭبەك ارداگەرى جادىگەر ەسحوجيننىڭ 60 جىلعا جۋىق ەڭبەك ءوتىلىنىڭ 50 جىلعا جاقىنى ءبىر ۇجىمدا, س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاتۋ-دا ءوتىپ كەلەدى. ۇجىم ءوز تۇلەگىنە ءتيىستى قۇرمەتىن كورسەتۋدە. كوپتەگەن اتاق-ابىرويعا كەنەلدى. «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» جانە باسقا مەدالدەرمەن ماراپاتتالدى.
– جاكە, ومىردە ۇستاعان نەگىزگى قاعيدالارىڭىز قانداي؟ سونى ايتساڭىز, – دەپ, اڭگىمە سوڭىندا تاعى ءبىر ءوتىنىش جالعادىم.
– «جەر ءتورت كيىكتىڭ ۇستىندە تۇرادى» دەگەن اڭىز بولۋشى ەدى, مەنىڭ سوعان ۇقساس ءتورت قاعيدام بار. ولار – ەڭبەك, ءبىلىم, ونەر, عىلىم. ءبىرىنشى, ەڭبەك –بارلىق تابىس, جەتىستىك ەڭبەكتىڭ جەمىسى. ەڭبەكتىڭ ءبىرىنشى جەمىسى – ءبىلىم. ول – ەكىنشى قاعيدا. وقۋ – ەڭبەك. بالا مەكتەپكە بارعانى – ەڭبەكتى باستاعانى. ادام ەڭبەكتەنسە ءبىلىمدى بولادى, ەڭبەكپەن ءبىلىمى بار – دالادا قالمايدى. ءۇشىنشى قاعيدا – ونەر. ول ادام ۇجدانىنىڭ قورەگى, جان-دۇنيەسىن اسپانعا قالىقتاتاتىن قاناتى. ولەڭنىڭ كوڭىلدەن شىققان ۇيقاسىن, سويلەمنىڭ مازمۇندى ءماتىنىن نەمەسە كۇيدىڭ ادەمى ءيىرىمىن تاپقان كەزەڭدە, ادام سۇڭقار بولىپ اسپانعا ۇشىپ كەتەتىندەي سەزىمدە بولادى. ال ءتورتىنشى – عىلىم, ول ەڭبەك پەن ءبىلىمنىڭ بىرىگىپ جەتەر بيىك شىڭى.
ايتىلعان اڭگىمەدەن توقىعانىم, جادىگەر زارلىقۇلىنىڭ عىلىمعا جانە ونەر-شىعارماشىلىق سالاسىنا قوساتىن ۇلەسى ءالى دە مول. بۇيىرتسا, ولارعا دا كۋا بولارمىز!
جادىگەر ەسحوجين مۋزىكالىق, پوەزيالىق جانە پروزالىق شىعارمالار دا جازادى. بىلە بىلسەك, ەلۋدەن اسا مۋزىكالىق تۋىندىلاردىڭ اۆتورى. ونىڭ جەكە اندەر جيناعى جانە «كوڭىلدىڭ كەيبىر كۇيلەرى» اتتى پوەزيالىق, مۋزىكالىق, پروزا شىعارمالار جيناعى باسپادان شىققان.
بازارحان رۇستەمباەۆ, ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور
