كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى عالىم, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى, حالىقارالىق جوعارى مەكتەپ عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى اكادەميگى تۇرسىنبەك كاكىشەۆ جۋىقتا استانا قالاسىنا ساپارلاپ كەلدى. عيبراتتى ۇستاز الدىمەن ەلورداداعى ساكەن سەيفۋللين مۇراجايىنىڭ كيەلى شاڭىراعىندا بولىپ, اقىننىڭ رۋحاني مۇراسىنىڭ شىراقشىسىنا اينالعان ۇجىمنىڭ سوڭعى كەزدەگى تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىسىپ, سىرلاسۋ ءدارىسىن وتكىزدى. ساكەنتانۋشى عالىممەن ەمەن-جارقىن سۇحباتتاسۋدىڭ تاعى دا ءساتى تۇسكەن ەدى.
– تۇرسىنبەك اعا, جاسىرارى جوق, ەل ءۇشىن قىزمەت ەتكەن ۇلى تۇلعالاردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ, ءسۇزىستىرۋ, سول ارقىلى باتىل بولىپ كورىنىپ, ارزانقول جارناما جاساۋ – قازىرگى قوعامدىق ومىرىمىزدە زارارلى ادەتكە اينالدى. قايراتكەر تۇلعانىڭ تۇتاس تابيعاتىن تۇبەگەيلى تانىماي, «قۇدىقتاعى باقانىڭ كوزىمەن» ۇلىلاردى ولشەۋ رۋحاني ومىرىمىزگە زور كەسىرىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە ۇلتىنا قىزمەت ەتكەن ۇلىلاردى اق پەن قىزىلعا جىكتەۋ, «الاش, الاش» دەپ جالاڭ ۇرانداۋ, باسقالاردى ىعىستىرۋ, ماسەلەن, ساكەن مەن ءسابيتتى تۇرتپەكتەۋ سانگە اينالعان سەكىلدى؟
– ساكەن جونىندەگى زەرتتەۋلەر بۇرىنعىداي ەمەس. سەبەبى, كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇلاۋىنا جانە ونىڭ «جاساسىن, سوۆەت ۇكىمەتى!» دەگەن ولەڭدەرى بولۋىنا بايلانىستى, قازىر جۇرت, گازەت-جۋرنال, راديو, تەلەۆيدەنيە توڭىرەگىندەگى جۋرناليستەر, كەيبىر عالىمسىماقتار «ءسابيت پەن ساكەن بولماسا, كەڭەس ۇكىمەتى قازاقستاندا ورنامايتىن ەدى, سوندىقتان سونىڭ بارلىق كۇناھارى وسى ەكەۋى بولدى» دەگەندەي پىكىر قالىپتاستىرىپ كەلەدى. باسقالار قۇتىلدى. وڭگەنى قويعان ۋاقىتىندا ءسابيتتى الشى: تۇلداي جەتىم, باقىرشى بالا, كەدەيلىكتىڭ بارلىق تاقسىرەتىن كورگەن. سوعان بايلانىستى ونىڭ: «كەدەيدى ءادىل بيلىككە جەتكىزەم, ەلدىڭ ءبارىن تەڭدىككە جەتكىزەم» دەپ كەلگەن ۇكىمەتكە قوسىلماسقا شاراسى جوق ەدى. اسىرەسە, ءسابيتتىڭ. ال ساكەن بايشىكەشتىڭ بالاسى, ونىڭ اعايىن-تۋىستارى مىڭدى ايداعاندار. ال, اكەسى سال-سەرىلىكپەن جۇرگەن ۋاقىتىندا شارۋاسىنا قۇنتتاپ قاراي الماعان. الايدا, ساكەن ومبىدا وقىعان كەزىندە العان تاربيەسى, اسىرەسە, انا بەرەزوۆسكيلەرمەن, تاعى باسقالارمەن بايلانىستا بولعان ۋاقىتىندا كەدەي-كەپشىككە جاردەمدەسۋ, ەلدى كوتەرۋ, جەتكىزۋ كەرەك ەكەنىن سول كەزدە ۇققان, ۇستانعان. سوندىقتان ساكەننىڭ باستاپ, قينالماي-اق كەڭەس جاعىنا شىعۋى سودان. اسىرەسە, 1916-1917 جىلدارى اقپان رەۆوليۋتسياسى بولىپ جاتقان تۇستا ساكەن اعالارىنا قارادى. الاش ازاماتتارىنىڭ نە ايتاتىنىن, نە قوياتىنىن اڭداعان, سوندا «ۋھ, جالعىزدىق» دەپ جۇرگەن كەزدەرى بولعان. رەۆوليۋتسيا بولعان ۋاقىتىندا «اسىعىپ, تەز اتتاندىق» دەپ, وقىتىپ جاتقان بالالارىن تاستاي سالىپ, اقمولاعا كەلىپ, سول جەردە «جاس قازاق» ۇيىمىن ۇيىمداستىرعان. «تىرشىلىك» دەيتىن گازەت شىعارعان. وسىنىڭ ءبارى ساكەننىڭ قارا باسىنا كەرەك پە ەدى؟ ارينە, مۇنىڭ بارلىعى ەلدىڭ قامى ءۇشىن جاسالدى. «كەل, جىگىتتەر, بولىڭدار ەر, ورعىت تۇلپاردى» دەيتىن ولەڭدەرىنىڭ بارلىعى دا سول قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ تۇسىندا جازىلۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى. سوندىقتان, ەل مۇددەسىن كوزدەگەن, ەلدى جەتكىزۋ جوسپارىن ويلاستىرعان ساكەننىڭ ودان باسقا ويى جوق. مىنا قازىر الاش قايراتكەرلەرى جونىندە ۇلكەن ماقالالار جازىلىپ, شارالار قولدانىلىپ جاتىر, ال شىندىعىنا كەلگەندە الاشتىڭ كوزدەگەنى دە, ساكەننىڭ, ءسابيتتىڭ كوزدەگەنى دە – قازاق حالقىنىڭ جايى. بىراق, ولاردىڭ جولدارى ەكى باسقا بولدى. الاش قايراتكەرلەرى دەموكراتيالىق اعارتۋشىلىق باعىتپەن كەتتى, ال ساكەندەردىكى اعارتۋشى رەۆوليۋتسيالىق باعىت بولدى. تەز ىستەپ, تەز قامتۋ ماقساتىن كوزدەگەن.
وسى جاعىنان كەلگەندە مىنا ءبىزدىڭ جىگىتتەر ءبىرىن-بىرىنە قارسى قويىپ, ءبىر كەبىستى ءبىر كەبىسكە سۇعىپ وتىرماسا ىشتەرى پىسادى, ونان دا تاريحتا بولعان قۇبىلىستاردىڭ تامىرىن ءبىلىپ, سونىڭ شىندىعىنا جەتىپ, كىم, نە ءۇشىن كۇرەستى, سونى فاكتىمەن بىلگەن دۇرىس. ساكەن مەن ءسابيت قازاق حالقىن قۇرتۋ ءۇشىن, وڭباعان جولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن كۇرەستى مە؟! جارايدى, ولاردىڭ جۇرگەن جولى تەرىس دەيىك, مىنا قازاق ەلىنىڭ وسىنشاما كوركەيىپ ءوسۋى, مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋى نەنىڭ ارقاسى؟ وتكەن كۇردەلى دە كۇدىر تاريحتىڭ ارقاسى. ولاي بولسا وتكەننىڭ بارىنە تاس لاقتىرۋعا بولمايدى.
– تۇرسىنبەك اعا, استاناعا كەلگەن سايىن ساكەن مۇراجايىنا كەلۋ – ءسىز ءۇشىن ءداستۇرلى شارا. مۇراجايدىڭ ەكسپوزيتسياسىنىڭ جوباسى تۋرالى دا قۇندى اقىل-كەڭەسىڭىزدى ارقاشان اياعان ەمەسسىز. ساكەن مۇراسىن تۇگەندەۋ, جيناقتاۋ كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. سول ءىستىڭ ءاۋ باسىندا ءسىز تۇرسىز. بۇگىنگى جاستار ساكەن اقتالعان ساتتە اقىننىڭ مۇراسىن قالاي جيناستىرىپ, ءتۇگەندەگەندەرىڭىزدى بىلگىسى كەلەدى؟
– مەنىڭ ساكەننىڭ تۋىستارىمەن, ەڭبەكتەرىمەن جاقىندىعىمدى بىلگەن – ۇستازىم ە.ىسمايىلوۆ. ول ساكەن سەيفۋللين 1957 جىلى اقتالىسىمەن-اق شۇعىل ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىردى, ءۇش ادام بولىپ ساپارعا شىقتىق. الدىمەن جاڭاارقاعا باردىق, اقساقالدارمەن, ساكەننىڭ قۇربىلارىمەن كەزدەستىك, سويلەستىك, وسىندا سۋرەتى دە بار ولاردىڭ. سوسىن, قاراعاندىعا كەلدىك, ساكەندى كورگەن ادامداردىڭ ەلۋ توعىزىنشى جىلى كوبى ءتىرى بولاتىن. اقمولا, كوكشەتاۋ, پەتروپاۆلعا باردىق, كول-كوسىر مالىمەت جينادىق. ال ەندى ساكەننىڭ شىعارمالارى جونىنە كەلسەك, ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ ءبىر تومدىقتى شىعاردى, سودان كەيىن ساكەننىڭ جەتپىس جىلدىعى تايادى. ساكەندى ناسيحاتتاۋ, اكادەميانىڭ, ەكسپەديتسيانىڭ ناتيجەلەرىن ەلگە جەتكىزۋىمىز كەرەك قوي. ساكەننىڭ ءبىرىنشى, ەكىنشى تومدارىن قۇراستىرۋ قيىنعا تۇسكەن جوق. ويتكەنى, دايىن كىتاپتاردان الدى دا بەردى. ەندى قالعان پروزالىق شىعارمالارى بار, گازەتتە جازىلىپ, جۋرنالدا قالعاندارى بار. سولاردىڭ بارلىعىن جيناۋ ءۇشىن مەنى لەنينگرادقا, ماسكەۋگە ارحيۆكە جىبەردى. قازاقستاندا ەسكى گازەت-جۋرنالدار تولىق ساقتالماعان. جىرتىلىپ قالعانى بار, كەي كىتاپتار قولدى بولعان. سونىڭ ءبارىن مەن لەنينگراد, ماسكەۋدەن الىپ كەپ, سول جيىنى التى توم بولىپ شىقتى. بەسىنشى توم «تار جول, تايعاق كەشۋ» بولۋعا ءتيىس ەدى, بىراق ول شىقپادى, جەكە ءوز الدىنا سەكسەن مىڭ تيراجبەن ەكى رەت باسىلىپ شىقتى. ساكەننىڭ جازعان-سىزعاندارىنىڭ ءتورتىنشى, بەسىنشى تومدارى, التىنشى تومىن دا قۇراستىرۋعا قاتىستىم. ماڭداي تەرىم سول ۋاقتا سىپىرىلدى. التىنشى توم ايگىلى «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» دەگەن ماعىنالى ەڭبەك. سوعان ءسابيت «قازاق ادەبيەتىندەگى جاڭا ەرا» دەيتىن العىسوز جازدى. سوڭعى سوزىنە «حالىق قازىناسى» دەيتىن اتپەن مەن ءبىر جارىم باسپا تاباقتاي ساكەننىڭ حالىق ادەبيەتىن جيناعان ەڭبەكتەرى, قازاقتىڭ ەجەلگى اۋىز ادەبيەتىنە سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى جونىندە ءبىراز نارسەلەر ايتتىم. بۇل – الپىسىنشى جىلدارى. ال ەندى جەتپىسىنشى جىلدارى ساكەننىڭ سەكسەن جىلدىعى كەلگەن ۋاقىتىندا قازىرگى ادەبيەت ينستيتۋتى سول التى تومنان بەس توم قىلىپ قىسقارتىپ قۇراستىرىپ شىعاردى.
– سوڭعى كەزدە ساكەندى ۇلتتان الاستاتىپ, قىزىل دەپ قىرىن قاراۋشىلار كوپ ەكەنىن ايتتىق. الايدا, ءسىزدىڭ باستاپ قۇراستىرىپ وتىرعان مۇراجايدىڭ تورىنەن ورىن العان ساكەننىڭ ون ەكى تومدىق مىناۋ جيناعىنا زەر سالساق, ساكەن ۇلتتىڭ جان دۇنيەسىنىڭ تۇنىق تۇماسىن قورىعان ناعىز كورەگەن تۇلعا ەكەندىگى بايقالاتىنداي…
– قازىر ءبىز ساكەننىڭ ون ەكى تومىن شىعارىپ بولدىق. بۇل, مىنە, ساكەن مۇراجايىنىڭ سورەسىندە تۇتاس تۇر ەكەن. مۇنى شىعارىپ جاتقان, «قازىعۇرت» باسپاسى, ونىڭ ديرەكتورى تەمىرعالي كوپباەۆ دەيتىن جىگىت. بۇل كىتاپتى قۇراستىرىپ, شىعارىپ جاتقان ەكى ادامبىز: تۇرسىنبەك كاكىشەۆ پەن كۇلاش سادىققىزى احمەت. قازىر ول دا دوكتور بولدى. ەكەۋمىز بىرىگىپ, مەنىڭ ارحيۆىمدە جاتقان دۇنيەنى, قازىنانىڭ ارحيۆىندە جاتقان دۇنيەلەردى جيناپ, قازىر ون تومىن شىعاردىق. مىناۋ سەگىزىنشى, توعىزىنشى, ونىنشى تومدار ساكەننىڭ وتىزىنشى جىلدارى ەكسپەديتسياعا بارىپ, ءوزى ادەبيەتتەن ساباق بەرىپ, ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقىپ جۇرگەن ۋاقىتىندا قاجەت بولعان جىرشى, اقىنداردىڭ بارلىعىن جيناپ, شىعارعان جيناقتار. ءتىپتى, مىناۋ الپامىس, ەدىگە باتىر, شورا باتىر, ت.ب. بىلاي قويعاندا, اقان سەرىنىڭ العاشقى جيناعىن شىعارىپتى ساكەن.
– ساكەن سەيفۋللين 1931 جىلى اتىلىپ كەتكەن شاكارىم قۇدايبەرديەۆتىڭ مۇراسىن دا قىزىل وكىمەتتەن قورىقپاي قايتا جاريالاعانى, 1921 جىلى جازىم وققا بايلانعان ءدىندار عۇلاما عۇمار قاراش تۋرالى زەرتتەۋ ماقالا جازعانى ەرلىك ەمەس پە؟
– ساكەن 1935 جىلى شاكارىمنىڭ «ءلايلا-ءماجنۇن» داستانىن جاريالاپ جىبەردى. سوندا بار ايتقان ءسوزى: «بۇل جىردى قازاقتىڭ اقىنى شاكارىمنىڭ اۋدارماسى ارقىلى بەرىپ وتىرمىز». ءبىر-اق اۋىز ءسوز. ودان باسقانى ايتۋعا ونىڭ پراۆوسى دا جوق ەدى. ال, سول قيىن كەزدە, ۇلى اقىندى اتقان وق-ءدارىنىڭ ءيىسى كەتپەي جاتىپ شاكارىمدى ەسكە العان ءبىر ادام ساكەن. قازىر كەۋدەسىن كەرىپ جۇرگەندەر ماعان ايتسىنشى, كىم ەكەندەرىن, ال سول كەزدە ساكەن تەر توگىپ اقموللا اقىندى شىعاردى. مىناۋ تاتار, باشقۇرت, قازاققا ورتاق شايىر دەپ. سول اقموللانىڭ بۇرىن جيناعىن كورىپ پە ەدىڭدەر؟ كورگەندەرىڭ جوق! ىبىراي التىنساريننىڭ دا ولەڭدەر جيناعىن شىعاردى. ال قاراشى: بۇقار جىراۋ, بازار جىراۋ, شورتانباي, دوسقوجا, كەمپىرباي, ءسۇيىنباي, شوجە. وسىلاردىڭ بارلىعىن قازىرگى جازارماندار «مەن تاۋىپ, مەن جەتكىزىپ جاتىرمىن, مەن اشىپ جاتىرمىن» دەگەن سۋماقاي نارسەلەردى ايتادى. ال شىندىعىنا كەلگەن ۋاقىتىندا ساكەن باياعىدا وتىزىنشى جىلدارى وسىنى جيناعان, جۇيەلەپ جاريالاعان. ءيا بولماسا, «ورىنباي مەن شوجەنىڭ ايتىسى», «بالتا مەن شوجەنىڭ» ايتىسى, «كەمپىرباي مەن شوجە», «جاناق پەن تۇبەك», «ورىنباي مەن سەرالى», «ورىنباي مەن توعجان», «قۇلمانبەت پەن جامبىل», «قۇلمانبەت پەن مايكوتتىڭ ايتىسى». مىنە, كول-كوسىر ەڭبەك, ۇلتى ءۇشىن سوققان جۇرەكتىڭ نىعمەتى, بەرەكەسى.
– ساكەن سەيفۋللين كەڭەستىك قازاقستاندا ۇلكەن بيلىككە قولى جەتكەن ساناۋلى قازاقتىڭ ءبىرى. ول قولىندا بيلىك باردا ۇلتىنا قىزمەت ەتە الدى ما؟
– ساكەن سوۆناركوم توراعاسى بوپ تۇردى. بۇل مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ باستىعى, ياعني قازىرگى تۇسىنىكپەن پرەمەر-مينيستر دارەجەسىندە دەگەن ءسوز. ول كەزدە بىزگە بيۋدجەتتى موسكۆا بەرەدى. س.سەيفۋللين بيلىك قولعا تيگەن سوڭ سونىڭ تەڭ جارتىسىن وقۋ-اعارتۋ, مەكتەپ سالۋ جۇمىسىنا جۇمسادى. ساكەنگە سول ءۇشىن پارتيا ۇيىمى ەسكەرتۋ جاساعان. مەنىڭ ايتاتىن داۋىم بار: قازىر قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە الىپ بەرگەن كىم؟ ول – ساكەن. جيىرما ەكىنشى جىلى دەكرەت قابىلداعان ۋاقىتىندا س.مەڭدەشەۆ, سوسىن جانايدار سادۋاقاسوۆ دەيتىن جان جولداسى كيرتسيكتە وتىرعاندا قوزعالماي, سودان ساكەن ءا.جانگەلديندى, ابديەۆتى, ن.نۇرماقوۆ ت.ب. جانىنا ەرتىپ الىپ, كەزەكسىز سەسسيا وتكىزىپ, قازاق ءتىلىن وركەندەتۋ جونىندە ماسەلە قويعان. سول 1922 جىلى, 22 قاراشادا دەكرەت قابىلداتقان: قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن دەپ. سول دەكرەتتىڭ كوشىرمەسى مىناۋ, مۇراجايدا ساقتاۋلى تۇر. ال ەندى سونىمەن قاتار, ساكەن 1922 جىلى ون بەسىنشى اقپان كۇنى «قازاقتى قازاق دەيىك, قاتەنى تۇزەتەيىك!» دەپ ماقالا جازدى. ءبىز 1925 جىلعا دەيىن «كيرگيزيا» بوپ كەلگەن ەلمىز. ياعني, قازاق ۇلتىنىڭ ءتول اتىن وزىنە قايتارىپ, مەملەكەتتى قازاق دەپ اتاعان ساكەن. ول جيىرما ءۇشىنشى جىلى ۇكىمەت باسىنا كەلگەندە, ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ەلۋ جىلدىق تويىن وتكىزدى, قىزىل مەملەكەت باسشىسى سوۆناركوم توراعاسى بولا تۇرا. سونداعى ايتقان ءسوزى نە؟ «پاتشا زامانىنىڭ وزىندە قازاققا جاقسىلىق ويلاعان. قازاقتى قالاي جەتكىزەم, وركەندەتەم دەگەن ماقساتپەن حالقىنا شىن جانى اشىعان, شىن ۇلتشىل احمەت بايتۇرسىنوۆ» دەگەن پىكىر ايتقان. وسىعان بايلانىستى, وسى پىكىرگە قارسى شىققان ادام بولدى. ول – ساكەننىڭ قاراماعىندا ىشكى ىستەر ءمينيسترى بولعان ءابدىراحمان ايتيەۆ. ول «سوۆەتسكي ستەپ» دەيتىن گازەتكە «وتپيسكي ي پوپراۆكي» دەگەن ماقالا جازدى. سونىڭ ەكپىنى سابيتكە ءتيدى. ءسابيت «قارا تاقتاعا جازىلىپ قالماڭدار, شەشەندەر!» دەيتىن ماقالانى جازعان ۋاقتا ساكەننىڭ ۇيىندە جاتقان, ساكەننىڭ قامقورلىعىن كورىپ وتىرعان ادام. ءسابيتتىڭ ەڭ العاش اتاعىن دا, شاتاعىن دا شىعارعان, كۇنى بۇگىنگە شەيىن ۇمىتتىرماي كەلە جاتقان ماقالا – وسى. الگى ءسابيت ساكەننىڭ ۇيىندە جاتقان سول كەزدە.
ساكەن سوۆناركوم توراعاسى بولعاننان كەيىن ءساۋىر ايىنىڭ ىشىندە سول مەكەمەنىڭ قىزمەتكەرلەرىن جيناپ الىپ, ءىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ ماسەلەسىن كوتەرەدى. الگى جينالىسقا قاتىسىپ وتىرعان ورىستاردى بىلاي قويعاندا, قازاقتار «ءيا, باسە» دەيتىن سوزدەردى مىڭگىرلەپ قويمايدى. سونى كورگەن, سەزگەن ساكەن ءوزى رەداكتور «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە «ءىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ» دەيتىن ماقالا جازادى. قازاق ءتىلىن مەملەكەت تىلىنە اينالدىرۋ جونىندە ساكەندە توعىز ماقالا بار. ەڭ سوڭعى جازعان ماقالاسى اۋداننىڭ, وبلىستىڭ باسشىلىعىنا ارناعان «اشىق حاتى». «ءاي, اعايىندار-اۋ, قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولدى, ەندى ءىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزبەيسىڭ بە؟ ەلىڭنىڭ جەتپىس بەس, سەكسەن پروتسەنتى قازاق» دەگەندە وڭگە ەمەس, مىناۋ باياناۋىلدى باسقارىپ وتىرعان باسشىلار قارسى شىعادى. جوق, ورىس تىلىندە جۇرگىزەمىز دەپ. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى, سول ساناداعى سارى ىندەت كۇنى بۇگىنگە دەيىن پاۆلودار سەكىلدى وڭىرلەرگە جايىلىپ دىڭكەلەتىپ تۇر. ءتىپتى, ءارى-بەرىدەن سوڭ ورىس ءتىلى قازىردىڭ وزىندە باسىمشىلىقتا, ۇستەمدىكتە. قانشاما تاۋەلسىزدىك كەلسە دە, قازاق جونىندە, قازاق ءتىلى تۋرالى تىلمەن عانا ايقايلاپ ايتىلادى دا, ناقتى ءىس ىستەلمەيتىن دەڭگەيگە جەتتى. سوندىقتان, ساكەندەردىڭ وسىنداي ەڭبەكتەرىن, باتىلدىعىن قادىرلەۋ, ۇلگى تۇتۋ – قازىرگى باسشىلارعا ۇلكەن ساباق. الاش كوسەمى احاڭنىڭ قازاق ءتىلى جونىندە ايتقاندارىنا قارسىلىعىم جوق, قازاق ءتىلىن كوتەرگەنىنە دە. بىراق, قولىندا ءمورى, بيلىك بولماعاننان كەيىن زيالى, وقىمىستىنىڭ ايتقانى قۇر ءسوز بولىپ قالاتىنى دا بار. ال, ساكەن قولىندا بيلىگى تۇرعاندا قازاق ءتىلى ءۇشىن وسىنداي ءىرى قادامداردى جاساپ كەتتى. سوندىقتان, ۇكىمەت باسىنان قۋدالانىپ ەرتە كەتتى. ەكى جىلداي عانا ۋاقىت بولدى پرەمەر-مينيستر ورىنتاعىندا.
– ساكەن سەيفۋللين «تار جول, تايعاق كەشۋ» رومانىندا الاشوردا قايراتكەرلەرىن كوپ سىناعان, سول سەبەپتەن دە ولاردىڭ جازالانۋىنا وسى رومان سەبەپشى بولعان دەگەن پىكىر بار. بۇل تۇسىنىكتى وزگەرتە الاسىز با؟
– ءبىز قۇراستىرىپ وتىرعان وسى ون ەكى تومدىققا «تار جول, تايعاق كەشۋ» رومانىن العاش رەت 1927 جىلعى باسىلىمىمەن بەردىك. ونىڭ نە ەرەكشەلىگى بار: مىناۋ بايشىل, ۇلتشىل, الاشورداشىلار دەگەندى قۇرتۋعا, تۇقىرتۋعا ۇگىتتەگەن ادام ساكەن بولىپ وتىرعان سياقتى بوپ كورىنەدى عوي قازىر سەندەرگە. ال «تار جول, تايعاق كەشۋدىڭ» 1927 جىلعى جاريالانعان نۇسقاسىندا مۇنداي سوزدەر جوقتىڭ قاسى. كەلەسى جاريالانعان نۇسقالاردا قىزىل تسەنزۋرا, ليتو بىلگەنىن ىستەپ, تىزەگە باسىپ, ساكەننىڭ اۋزىنا كۇلدىبادام اشكەرەلەگىش سوزدەردى سالىپ جىبەرگەن ءتارىزدى. ساكەن كوپ جاعدايدا اناۋ الدىڭعى تولقىن اعالارىنا ىلتيپاتپەن قاراپ وتىرعان. تەك ءا.بوكەيحانوۆقا ءتونىپ كەتەتىن تۇستارى كوپ بولدى «تار جول, تايعاق كەشۋدە». ال احمەت بايتۇرسىنوۆ جونىندە ايتىپ وتىرعانى الگى «شىن ۇلتشىل» دەگەن ءسوز. قازىر ۇلتشىل دەگەندى جامان سوزگە اينالدىرىپ الدىق قوي.
– سوندا «تار جول, تايعاق كەشۋدىڭ» 1927 جىلعى نۇسقاسى العاش رەت جاريالانىپ وتىر ما؟
– العاش رەت. ءبىرىنشى توم سونىمەن باستالادى. سوڭعىسى وتىز التىنشى جىلعىمەن اياقتالادى. سەبەبى, ەكەۋىنىڭ اراسى ءبىراز. بۇلاي ەتىپ وتىرعانىمىز, مىناۋ كۇلاش ساكەننىڭ سول جيىرما جەتىنشى جىلعىسىن زەرتتەپ, سونداعى الشاقتىقتاردىڭ ءبارىن اشىپ, ءتىپتى «ساكەن جانە الاش ازاماتتارى» دەپ ساكەننىڭ ءجۇز جىلدىعىندا ماقالا جازىپ, س.قيراباەۆ, م.بازارباەۆ, ر.نۇرعاليەۆ, سوسىن مەنى, بارلىعىمىزدى سىناپ وتكەنى بار. بۇلار 1936 جىلعىمەن عانا ءسوز سويلەپ كەلە جاتىر دەپ. شىندىعىنا كەلگەندە ساكەننىڭ مىناداي-مىناداي اعالارىنا ايتقان سوزدەرى بار دەپ, ناقتى دايەكتەرمەن سويلەگەن.
– ساكەن شىعارمالارىنىڭ ءتۇپنۇسقاسى, قولجازباسى ساقتالماعان با, ىزدەستىرىپ كوردىڭىز بە؟
– قولجازباسىن كورگەم جوق. ونى ايەلىنەن, تاعى باسقالاردان سۇرادىم. ارحيۆتە جاتسا, جاتقان شىعار. كگب-دەن دە ىزدەدىم. ونداعى جىگىتتەر «اتىپ تاستاعان سوڭ, ونىڭ قاعازىن ايايدى دەيسىڭ بە» دەپ جاۋاپ بەردى. باستىعىنا شەيىن. ە.ىسمايىلوۆ ەكەۋمىز ارىستانبەكوۆكە دەيىن بارعامىز. جوق. ارتىنان مەن «ساكەن سوتى» دەيتىن ەڭبەك جازدىم. ءارحيۆى دە تۇر, وندا كوپتەگەن قاعازدار جوق. ال مەن سۇراستىرعان ۋاقىتىندا الگىلەردىڭ ايتقانى سول. ول جىگىتتەردىڭ ايتقانىنا سەنبەيمىن, ولاي ويلامايمىن, بەيىمبەتتىڭ دە, ءىلياستىڭ دا قاعازدارى سول قاراڭعى قاپاستىڭ ءبىر تۇكپىرىندە جاتىر. ءبىر نارسە ايتايىن: مىناۋ ءبىزدىڭ ارحيۆىمىزگە يە بولىپ وتىرعان كگب عالىمدارعا ءالى كۇنگە دەيىن سەنبەيدى. ءالى كۇنگە شەيىن. ساكەننىڭ ماتەريالدارىن وقىپ وتىرعاندا قاسىمدا, اڭدۋشى اعا لەيتەنانت وتىرادى «نە نادو پەرەپيسىۆات, چيتايتە ي زاپومينايتە» دەپ. توقسان ءۇشىنشى جىلدارى سونداي بولدى. قازىر قانداي ەكەنىن بىلمەيمىن.
ءومىر شىندىعىن ايتۋعا كەلگەندە, ساكەندە قىلاۋداي ءبىر وتىرىك جوق, ىستەگەن ءىسى مەن ەڭبەگىندە دە. اناۋ جيىرما جەتىنشى جىلى «تار جول, تايعاق كەشۋ» جازىلعاندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبارى ءتىرى بولعان. «ءاي, ساكەن نە ايتىپ, نە ىستەپ وتىرسىڭ؟» دەگەن بىرەۋىنىڭ ءسوزى جوق. تەك قانا ن.تورەقۇلوۆتىڭ: «ساكەن اسپاندا قانشا جۇلدىز بار ەكەن؟ قانشا سۇلۋلاردى كوردىڭ؟» دەپ قاعىتقان ماقالاسى بولعان. باسقا ەشتەڭە بولعان جوق. ال الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەشقايسىسى, ول كىتاپتى وقىمادى ەمەس. ويتكەنى ونىڭ العاشقى تاراۋلارى جيىرما ءۇشىنشى جىلدان باستاپ, «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىندا جاريالانا باستاعان.
– ءسىز وسكەن اۋدان بۇرىن ماكينكا دەپ اتالۋشى ەدى, ەندى بۇلاندى بولىپ جاڭعىردى. ءوزىڭىز ايتقانداي زيالىلار كوتەرىپ جۇرگەن نەبىر تاماشا يدەيانى وكىمەتتەگى قايراتكەرلەر قولعا الماسا بەكەر قالىپ قوياتىنى دا راس. سول م.جۇماباەۆ, س.سەيفۋلليندەر ارمانداعان ازاتتىقتىڭ بايراعى ارقادا جەلبىرەپ تۇر. تۋعان جەرىڭىزگە كەلگەن سايىن اسىرەسە سوڭعى كەزدەردە جاسارىپ, جارقىراپ, شابىتتانىپ, قايراتتانىپ قايتاتىنىڭىز بايقالادى…
– ارينە, «سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى» دەگەن ماسەلەنى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ەلدەن ەرتە شىرىلداپ بەكەر قويماعان. بۇل ارقا مەنىڭ تۋعان جەرىم, قازىر بۇكىل قازاقتىڭ باعانالى باس ورداسىنا اينالدى. ارقا جەرى بۇرىنىراق وتارلىق قامىتىن كيگەن, مەنىڭ بالا كەزىمدە سانى ۇستەم, مىنەزى وكتەم جۇرتتىڭ بالالارى مەكتەپتىڭ اۋلاسىنان شىعا بەرىستە توپتانىپ توسىپ تۇرىپ بىزدەردى ۇرا بەرەتىن. ءبىز دۋالدان تەسىك شىعارىپ سول ارادان بوي تاسالاپ مەكتەپتەن ارەڭ كەتەتىنبىز. ءبىر كۇنى سول ويىقتى پانالاپ شىعا كەلسەم, الدىمنان ەڭگەزەردەي يۆان دەگەن وقۋشى شىعا كەلىپ قىسپاسى بار ما. ىزالانىپ كەتكەن مەن اۋزى-مۇرنىنان پەرىپ قالدىم, ال قانجوسا بولعان شاقار يۆان ساۋساعىمدى باس سالىپ تىستەپ, تەرىسىن سىدىرىپ جۇلىپ الدى. مىنە, يۆاننىڭ ءتىسى سالعان جاراقاتتىڭ تىرتىعى سول قولىمنىڭ اتسىز ساۋساعىندا ءالى داق بوپ قالعان. مەنىڭ 70 جىلدىق تويىما يۆان دوسىم قاتىسىپ, مەنىمەن بىرگە تويدىڭ تورىندە وتىردى. ساۋساقتاعى تىرتىقتى كورسەتسەم دوسىم «ەتو نە موە دەلو» دەيدى كۇلىپ. مەنىڭ اتسىز ساۋساعىم نە ءتايىرى, بۇل ۇلى دالا ءۇشىن تالاي ەسىل ەردىڭ باسى باۋداي ورىلدى ەمەس پە؟! مۇنى ايتىپ وتىرعانىم, ءتانى دە, جانى دا جارالانىپ, كارلاگ, الجير-ءدىڭ وتانى, تىڭستان بولىپ بەتى تىرمالانعان, قاشقىن-پىسقىن جەر اۋدارىلعانداردىڭ تۇراعىنا اينالعان ارقا بۇگىن تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرلى مەكەنىنە اينالدى. قالاي قۋانبايسىڭ؟! سوقانىڭ ءتىسى تيگەن ولكەدە ءتىل دە, رۋح تا جۇتادى كەشە. ماعجان, سابەڭ, عابەڭ شىققان ولكەدەن سافۋان شايماردەنوۆتەن كەيىن ءىرى قالامگەردىڭ تۋماۋى جۇرتتى الاڭداتاتىن. ال قازىر استانا توڭىرەگىندە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ 130 مۇشەسى بار ەكەن. مىنە, بۇل ۇلى كۇش, تىڭ سىلكىنىس. ساكەن سەيفۋللين مۇراجايى دا ەلورداعا ءنار بەرەتىن, قالا قوناقتارىنا تاماشالاتۋعا لايىقتى زامان تالابىنا ساي جابدىقتالعان عيماراتقا اينالىپ وتىرعانى قۋانتادى. الدا ساكەننىڭ 125 جىلدىعى كەلە جاتىر, بۇل شاراعا مۇراجاي ۇجىمى س.سەيفۋللين مۇراجايىنىڭ البومىن, ساكەن تۋرالى جازىلعان ولەڭدەر توپتاستىرىلعان «سۇڭقار ساكەن» دەگەن جيناقتى شىعارۋدى قولعا الىپتى. ال, مۇراجاي ديرەكتورى, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى, اقىن نەسىپبەك ايتۇلىنىڭ مۇراجايدىڭ جاڭعىرۋىنا قىسقا مەرزىم ىشىندە ايشىقتى قولتاڭبا قالدىرۋى – ىسكەرلىگى, ساكەننىڭ ارۋاعىنا ادالدىعى دەۋگە بولادى. وتكەن جىلى كەلگەنىمدە مۇراجايدىڭ اكىمشىلىك عيماراتى ىسكە قوسىلعاندىعى, وندا ورناتىلعان زاماناۋي قۇرال-جابدىقتاردى كورىپ ريزا بولسام, بيىل مىنە, مۇراجايدىڭ ەكسپوزيتسياسى تولىق جاڭعىرىپ, مازمۇنى جاڭا زامانعا ساي بايىتىلىپ, ينتەرەر, كىرەبەرىس ءدالىز ءسان-سالتاناتپەن كوركەمدەلىپ, مۇراجايدىڭ زالىنا اسەم شىراعدان, ەكران, پروەكتور سەكىلدى قۇرىلعىلار ورناتىلىپتى. قىزمەت كولىكتەرى دە جاڭارتىلىپتى. اينالاسى قورشالىپتى. مىنە, ءبىر كەزدەگى كوپەس ءۇيى ساكەننىڭ مۇراجايى دەۋگە ءسانى دە, ءمانى دە ابدەن لايىقتى رۋحاني شاڭىراققا اينالىپ وتىر. ەلىنىڭ تەڭدىگى مەن ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسىپ شەيىت بولعان اقىن ساكەننىڭ رۋحىن رازى قىلىپ وتىرعان قالا اكىمى يمانعالي نۇرعاليۇلىنا اقساقال رەتىندە العىس ايتىپ, اق باتامدى بەرگىم كەلەدى. مىنە, وسىنداي يگىلىكتى ىستەردى ارقا جەرىنە كەلگەندە كورىپ كوزايىم بولىپ, قۋانىشىم قوينىما سىيماي, ءار كەلگەن سايىن الماتىعا ارقالانىپ قايتاتىنىمنىڭ سىرى وسى!
اڭگىمەلەسكەن,
اقەدىل تويشانۇلى,
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ
كانديداتى, س.سەيفۋللين مۇراجايىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى
