قاي ءداۋىردىڭ بولسا دا اسا ماڭىزدى قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى – اقپارات. اقپارات نەعۇرلىم جەدەل ءارى شىنايى بولعان سايىن ونىڭ ماڭىزى كۇشەيە بەرمەك. سەبەبى ادامعا قاي ماعىناسىندا دا جاڭالىق كەرەك. قاندايدا ءبىر اقپارات كوزدەرىنەن بولسا دا. وسى ورايدا, سوناۋ كەڭەس زامانىندا «موسكۆا سلەزام نە ۆەريت» دەگەن فيلم كورگەنىم ءالى ەسىمدە. سونداعى ءبىر كەيىپكەردىڭ: «بولاشاقتا اقپارات قۇرالدارىنان تەك تەلەۆيدەنيە عانا قالادى» دەگەنى بار. بۇگىن دە ءداستۇرلى باق-تىڭ, اسىرەسە, مەرزىمدى ءباسپاسوزدىڭ كۇنىن قاراڭ قالدىرىپ, ونلاين مەدياعا مول مۇمكىندىكتەر اشىلادى دەپ جاتاتىندار بارشىلىق. ولار «ينفودەميا» (اقپاراتتىق پاندەميا) ءورشىپ تۇرسا دا بولاشاق ينتەرنەتتە دەپ ەسەپتەيدى. جاقىندا عانا ەلوردادا وتكەن Astana Media Week-2021 مەديا اپتالىعىنا قاتىسۋشىلار تاراپىنان دا وسىعان ۇقساس پىكىرلەر ايتىلىپ قالدى.
ەقىۇ-نىڭ باق بوستاندىعى جونىندەگى وكىلى تەرەزا ريبەيرو: «COVID-19 ادامداردى وقشاۋلانۋعا ماجبۇرلەدى. سونىڭ اسەرىنەن الەۋمەتتىك جەلىلەرگە جۇگىنۋشىلەر سانى ارتتى. سونداي-اق ينتەرنەت ءسوز بوستاندىعى مەن تسيفرلىق باق-تى دامىتۋ ءۇشىن دە ماڭىزدى. ەكىنشى جاعىنان, حالىقتىڭ رەسمي باق-قا قاراعاندا الەۋمەتتىك جەلىگە كوبىرەك سەنەتىنى انىقتالىپ وتىر. ال وندا فەيك جاڭالىقتاردىڭ دا بولۋ قاۋپى جوعارى. بۇل قوعام ءۇشىن ۇلكەن سىن-قاتەر» دەسە, ءوز كەزەگىندە اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى ايدا بالاەۆا: «سوڭعى 1,5 جىلدىڭ ىشىندە ادامزاتقا ەموتسيالىق قىسىم كۇشەيدى. اقپاراتپەن بىرگە بەرىلەتىن قىزبالىق ونى قابىلداۋ اسەرىن بىرنەشە ەسە كۇشەيتتى. ءسويتىپ, الەۋمەتتىك جەلىدە كارانتيندىك تالاپتارعا, ۆاكتسينا سالدارىنان بولاتىن ءولىم, ۆاكتسينالاۋدىڭ ادام دەنساۋلىعىنا تەرىس اسەرى جانە تاعى دا باسقالار تۋرالى جالعان اقپارات جيىلەپ كەتتى» دەي كەلە, ينتەرنەت جەلىسىندەگى وسىنداي تەرىس اقپاراتتى ازايتۋ ماقساتىندا stopfake.kz سايتى ىسكە قوسىلعانىن, سودان بەرى 1500-دەن استام جالعان اقپارات تەرىسكە شىعارىلعانىن مالىمدەدى. جانە دە قازاقستانداعى بۇۇ تۇراقتى ۇيلەستىرۋشىسى ميكاەلا فريبەرگ-ستوري دا بۇل ينفودەميانىڭ وتكىر ماسەلەگە اينالعانىنا توقتالىپ, «جالعان اقپارات ۇلكەن كەلەڭسىزدىكتەرگە الىپ كەلۋى مۇمكىن. سوندىقتان سەنىمدى دەرەككوزدەردەن عانا اقپارات الۋ ماڭىزدى» دەگەن ناقتى پىكىرىن ءبىلدىردى.
دەمەك, قازىرگى اۋديتوريا سەنىمدى ءارى ساپالى دەرەكتەرگە كوبىرەك جۇگىنگەنى قاجەت دەگەن ءسوز. وسىعان وراي, پارلامەنت سەناتىنىڭ جانىنان قۇرىلعان جاس ساراپشىلار كلۋبى مۇشەلەرىمەن كەزدەسۋ بارىسىندا سەنات توراعاسى ماۋلەن اشىمباەۆ: «پاندەميا كەزىندە ناقتى مالىمەتتەر مەن تەكسەرىلگەن اقپاراتتاردىڭ تاپشىلىعى بايقالدى. سوندىقتان ادامدار اقپارات كوزدەرىنە مۇقيات ءمان بەرىپ, بەدەلدى مەديالارعا باسىمدىق بەردى» دەپ ەرەكشە اتاپ ءوتتى. راسىندا, شىنايى اقپارات قاي كەزدە دە وتىمدىرەك. بۇگىنگى ەسكەن جەلدەي قۇرعاق اقپاراتتاردىڭ ەرتەڭ نە بۇرسىگۇنى كوركەم تىلمەن كەستەلەنىپ جارىققا شىعۋىن كۇتەدى. ياعني, كاسىبي دەڭگەيى جوعارى اقپارات كوزدەرىنىڭ تاسى ورگە دومالاماق. ارينە, جۋرناليستەردىڭ دۇرىس اقپارات جەتكىزۋ جاۋاپكەرشىلىگى ءتيىستى دارەجەدە بولعان جاعدايىندا.
جالپىلاي كەلگەندە, مەرزىمدى ءباسپاسوزدى قالاي تۇسىنسەك بولادى دەسەك, ول – ساناعا سىنالاپ ەنەتىن سارا ءسوزدىڭ تاسقا باسىلعان قالىبى. ول – سىلتەسەڭ وتكىر سەمسەرىڭ, قورعانا قالساڭ قالقانىڭداي قۇدىرەتتى قارۋ. ول – ميلليوندار نازار سالىپ, قۇلاق تۇرەتىن ناسيحات اۋديتورياسى. ول – ۋاقىتتىڭ جان جۇيە تىنىسى, زاماننىڭ باعدارشىسى. قازاقشا شىعاتىن باسىلىم – قازاق ۇلتىنىڭ كەشەگى تىنىسى, بۇگىنگى تانىمى, ەرتەڭگى تاريحى. ەندەشە, قازىرگىدەي ينفورماتيكا مەن ينتەرنەت جۇيەسى قارىشتاعان تەحنيكا عاسىرىندا دا گازەت پەن جۋرنالدىڭ ءرولى ەشقاشان تومەندەمەيدى. سوندىقتان دا جۋرناليستەر اتموسفەراسىنا ۇلەس قوسۋ ماڭىزدى. وكىنىشكە قاراي, بۇگىنگى كۇنى وڭتايلاندىرۋ دەگەن جەلەۋمەن قالالىق, اۋداندىق, وبلىستىق, رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى ءبىرشاما باق وركەن جايۋدىڭ ورنىنا, قىزمەتكەرلەرىن ازايتىپ قانا قويماي, جەرگىلىكتى جەرلەردەگى مەنشىكتى تىلشىلەرىن قىسقارتۋعا ءماجبۇر. ال نەگىزى, قاي سالانىڭ بولماسىن قالىپتاسىپ, دامىپ, وركەن جايۋى ءبىرىنشى كەزەكتە مامانعا بايلانىستى. ءسوزدىڭ رەتى كەلىپ تۇرعاندا, بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرى, اقپارات سالاسىنىڭ بىلگىرى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆتىڭ اتاعى جەر جارعان پۋبليتسيست گەنريح بوروۆيكتىڭ جۋرناليست جۇمىسىنىڭ قادىرى جايىندا جازعان ەستەلىگىنەن ءۇزىندى بەرە كەتسەم بە دەيمىن. «مىنا دۇنيەدە ءوزىنىڭ ءبىر ومىرىندە جۇزدەگەن جانداردىڭ ءومىرىن ءسۇرىپ كورگەندەي كۇي كەشەتىن, ونداعان كاسىپ يەلەرىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن سەزىنەتىن ەكى ماماندىق بار. ولاردىڭ قانداي ماماندىقتار ەكەنىن بىلەسىزدەر مە؟» دەگەن ەدى گەنريح اۆيەزەروۆيچ. قول كوتەرگەن جىگىت: «بىرەۋى اكتەر ماماندىعى. اكتەر پاتشا دا بولادى, باقتاشى دا بولادى, سولدات تا بولادى…» دەگەن تۇرعىدا ايتتى دا توقتاپ قالدى. باسقا ەشكىم سۋىرىلىپ شىعىپ, ونىڭ ءسوزىن تولىقتىرا قويمادى. كۇتىپ تۇرمىز. «ەكىنشى ماماندىق – جۋرناليست» دەدى مەتر. ءبارىمىز سەرپىلىپ سالا بەردىك. ءسويتتى دە, ءسوزىن بىلاي جالعادى: «جۋرناليست ءبىر اپتادا دارىگەردىڭ, كەلەسى اپتادا مۇعالىمنىڭ, ودان كەيىنگى اپتادا سپورتشىنىڭ ىشكى دۇنيەسىنە ەنىپ, سولاردىڭ كەيپىنە كىرىپ جاتادى, سول ماماندىقتاردىڭ ءبارىنىڭ دە جاي-جاپسارىن جالپىلاما بولسا دا جان-تانىمەن سەزىنە الادى. سوندىقتان دا سىزدەر – ادامعا بىراق رەت بەرىلەتىن مىنا ومىردە تىرشىلىكتىڭ بارىنشا كوپ قىرىن كورۋگە مۇمكىندىك جاسايتىن ەڭ جاقسى ماماندىقتى تاڭداعان باقىتتى ادامدارسىزدار…».
ال ەندى قازىرگى پاندەميا كەزىندەگى جۋرناليستيكانىڭ باستى ميسسياسى, ول – ەلدەگى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋعا, سەنىمدى ءارى تۇپكىلىكتى اقپاراتپەن قامتاماسىز ەتۋگە سايادى. بۇل, ءبىرىنشى كەزەكتە, ءومىردىڭ تالابىنا ساي بىلىكتى جۋرناليستەرگە سۇرانىستى ارتتىرارى انىق. سوندىقتان باستى ماسەلە – ساندىق تا, ساپالىق تا جاعىنان كلاسسيكالىق ءۇردىس پەن زامان اعىمىنا بەيىم كونتينگەنت دايىنداۋعا, ياعني مەديا ساۋاتتىلىقتى كوتەرۋگە كەلىپ تىرەلەدى. جالپى, بىلىكتى مامانداردى دايارلاۋ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى جانە كرەاتيۆتى شەشىمدەردى باسقارۋدان تۇرادى ءارى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنىڭ مودەرنيزاتسياسى بۇگىنگى كۇن تالاپتارىنا, ناقتىراق ايتقاندا, مەديانارىققا باعىتتالۋى قاجەت.
كەنجەبولات جولدىباي,
«باس رەداكتورلار كلۋبى»
رقب ۆيتسە-پرەزيدەنتى
