جاۋاپسىزدىق سالدارى
ۇلتتىق بانك توراعاسى ەربولات دوساەۆ ۇكىمەت وتىرىسىندا جىلدىق ينفلياتسيا ەلىمىزدىڭ ون ءۇش وڭىرىندە قارقىن العانىن مالىمدەدى.
بۇل كۇندەلىكتى ومىردە ازىق-تۇلىك قۇنىنىڭ وسۋىنەن ايقىن كورىنىپ تە ءجۇر. ماسەلەن, تامىز ايىندا جۇمىرتقا مەن تاۋىق ەتىنىڭ, ورامجاپىراق پەن قانتتىڭ, سيىر ەتىنىڭ باعا 8-10 پايىزعا دەيىن كوتەرىلگەن.
«2021 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا كەيبىر بولجامسىز فاكتورلاردى تۇراقتاندىرۋ ماقساتىندا ۇكىمەت اكىمدەرمەن بىرلەسە وتىرىپ, ينفلياتسياعا قارسى كەشەندى رەتتەۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرا باستادى. ناتيجەسىندە الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ باعاسى 10,4 پايىزدان 9,6 پايىزعا دەيىن تومەندەدى. دەگەنمەن قازان ايىنىڭ باسىندا باعا قايتادان 9,9 پايىزعا ءوسىپ كەتتى» دەدى ول.
بۇل دەگەنىمىز – قانشا تەجەگەنىمەن باعا تىزگىن بەرمەي تۇر دەگەن ءسوز. وسى توڭىرەكتە قاراپايىم حالىقتىڭ وكپە-رەنىشتەرى ورىندى. «كۇندەلىكتى نان, ءسۇت, قانت, جۇمىرتقا, كۇنباعىس مايى, تاعى باسقا دا ءجيى تۇتىنىلاتىن ازىق-تۇلىككە ۇكىمەت باعانى نەگە ناقتى تۇراقتاندىرمايدى» دەپ شاعىمدانادى ولار. ماسەلەن, ماۋسىم ايىندا كيلوگرامى 120-130 تەڭگە بولعان ءبىرىنشى سۇرىپتى ۇن قازىر 180-200 تەڭگەدەن ساتىلۋدا. ول ودان ءارى دە وسە ءتۇسۋى ابدەن مۇمكىن.
ويتكەنى كەيىنگى كەزدە ءار تونناسى 125 مىڭ تۇراتىن جوعارى سۇرىپتى بيدايدىڭ كوپ بولىگى ەكسپورتقا كەتۋدە. حالىقتىڭ قامىن ەمەس, قالتاسىنىڭ قامپيعانىن كوبىرەك ويلايتىن وندىرۋشىلەر ەلىمىزدە وڭدەۋ قۇنى وتە جوعارى دەگەن جەلەۋمەن, ەڭ ءوتىمدى بيدايدى شەتەل اسىرۋدا. سونىڭ سالدارىنان قازىر ناۋبايحانالاردا ۇن قورى ازايىپ قالعانى بايقالادى. ونىڭ ۇستىنە وكىلەتتى ورگانداردىڭ جاۋاپسىزدىعىنان جانار-جاعار ماي باعاسى دا ءوسىپ كەتتى. مىنە, وسىنداي ءبىر-بىرىنە تىزبەكتەس سەبەپ-سالداردان باعا تۇراقتانباي وتىر.
باعا ءوسىمىن قالاي اۋىزدىقتاۋعا بولادى؟ ساراپشىلار بۇعان ۇكىمەت رەزەرۆتىك قورىنان «ازىق-تۇلىك كورپوراتسياسى ۇك» اق مەن تۇراقتاندىرۋ قورىنا قوسىمشا بيۋدجەت قارجىسىن ءبولۋى كەرەك دەيدى. سوندا تاۋار نارىعىنان قازىرگى باعامەن قوماقتى كولەمدە بيداي ساتىپ الۋعا مۇمكىندىك تۋىپ, الداعى ۋاقىتتا الەۋمەتتىك ماڭىزى بار نان مەن ماكارون ونىمدەرىنە باعا تۇراقتانۋعا سەپتىگى تيەر ەدى» دەگەن بولجام ايتادى.
قاراپايىم تۇتىنۋشىنىڭ جازىعى نە؟
مويىنداۋ كەرەك, كۇندەلىكتى تۇتىناتىن ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ باعاسىنا قويىلاتىن بەلگىلى ءبىر شەك جوق. قازاق «ەت جەسەڭ تىسىڭە كىرەدى, جەمەسەڭ تۇسىڭە كىرەدى» دەپ بەكەر ايتپاعان. كوپ ادامنىڭ كۇنىگە ەت جەمەسە, كوڭىلى كونشىمەيدى. ال باس قالادا ەتتىڭ باعاسى ءار جەردە ءارتۇرلى. ماسەلەن, «ەۋرازيا» ساۋدا ورتالىعىندا سيىر ەتىنىڭ ءار كيلوسى 2600 تگ بولسا, «راقمەت» دۇكەنىندە – 2500 تگ, «ءتورت تۇلىكتە» – 2400 تگ, «اسپان» بازارىندا – 2300 تگ, ال «شاپاعات» تۇرمىستىق بازارىندا 2200 تگ-دەن ساتىلۋدا.
ناننىڭ باعاسى دا وسىعان ۇقساس. 110 تەڭگەدەن 160 تەڭگەگە دەيىن ءار دۇكەندە ءارتۇرلى ساتىلادى. باعانى قىمباتتاتپاۋ ءۇشىن ەلوردا اكىمدىگى بارلىق مۇمكىندىكتى قاراستىرۋدا. قالاداعى ءىرى ساۋدا ورىندارى مەن بازار باسشىلارىمەن جاسالعان مەموراندۋم – سونىڭ دالەلى.
الايدا مۇنداي شارالار ناقتى ءبىر ناتيجە بەرىپ جاتقان جوق. باعانىڭ اپتا سايىن قۇبىلىپ تۇراتىنىنا ادامداردىڭ كوزى ۇيرەنگەن. كەيىنگى كەزدە قۇس ەتى مەن جۇمىرتقاعا بايلانىستى دا كوپشىلىك اراسىندا ءتۇرلى سوزدەر كوبەيىپ كەتتى. وعان سەبەپ «وسى نەگىزدە ۇكىمەت تاراپىنان بەرىلەتىن سۋبسيديا جاڭا جىلدان باستاپ الىنىپ تاستالادى» ەكەن دەگەن اقپارات. ەگەر بۇل راسقا اينالسا, قۇس ەتى مەن جۇمىرتقانىڭ باعاسى شارىقتاپ شىعا كەلەرى ايدان انىق.
– شايعا ۇزبەي «شادرين» ءسۇتىن الىپ تۇرامىن. ماۋسىم ايىنان بەرى ءسۇتتىڭ باعاسى 37 تەڭگەگە قىمباتتادى. سونداي ءبىر عانا سۇتكە اي سايىن 10 تەڭگەدەن قوسىلىپ وتىرادى ەكەن. وسىنىڭ سەبەبىن دۇكەنشىدەن سۇراپ ەدىم: «ءبىز نە ىستەيمىز؟ بىزگە جابىدىقتاۋشى فيرمالار وسىنداي باعامەن الىپ كەلەدى» دەگەن ءۋاج ەستىدىم. سوندا مۇنداي جۇگەنسىزدىككە ءبىر توقتام بولماي ما؟ اي سايىن ەمەس, اپتا سايىن قىمباتتاتاتىنداي قاراپايىم تۇتىنۋشىنىڭ جازىعى نە؟ ونسىز دا بار تاپقان-تايانعاندارىن كۇندەلىكتى ازىق-تۇلىكتەرىنە جۇمساپ وتىر, – دەيدى ەلەمەس ەرعالي ەسىمدى قالا تۇرعىنى.
باعا كۇن سايىن قالتاعا سالماق ءتۇسىرىپ تۇرعان كەزدە اركىم دە ۇنەمشىل بولادى. بىراق ۇنەمدەيمىن دەپ كوڭىلىڭىز قالاپ تۇرعان نارسەدەن باس تارتۋعا بولا ما؟ مىنە, وسى ماسەلە جوعارىداعىلاردى ويلاندىرسا يگى.
جاڭا تاسىلدەن ءۇمىت بار
ارينە, ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ تۇراقسىزدىعىنا كوپتەگەن فاكتورلار اسەر ەتەدى. سونىڭ ءبىرى – سۇيىق ماي, قانت سياقتى تاۋارلاردى سىرتتان اكەلەتىن يمپورتقا تاۋەلدىگىمىز. ساۋدا جانە ينتەگراتسيا مينيسترلىگىندەگىلەر «ءار اكىمدىكتىڭ جانىندا تۇراقتاندىرۋ قورى بار. نارىقتاعى باعانىڭ تۇراقتىلىعىن سولار قامتاماسىز ەتسىن» دەگەندى مەڭزەيدى. ال ولار مۇنداي اۋقىمدى شارانى تۇبەگەيلى جۇزەگە اسىرۋعا ءبىزدىڭ الەۋەتىمىز جەتپەيدى» دەپ شىر-پىر بولادى.
ءبىر قۋانارلىعى, كەيىنگى كەزدە نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ تۇراقتاندىرۋ قورى باعانى تۇراقتاندىرۋدىڭ جاڭا تاسىلىنە كوشىپتى.
الەۋمەتتىك ماڭىزى بار تاۋارلاردىڭ باعاسىن ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن ساۋدا جەلىلەرىنە قارىز بەرىلەدى. بيىل الەۋمەتتىك ماڭىزى بار تاۋارلار باعاسىنىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن 11 نەسيە الىنعان. نەسيە الۋعا «Magnum», «مير كرۋپ» كوتەرمە ساۋدا كومپانياسى, «Turkuaz» ديستريبيۋتەرلىك كومپانياسى, «اقمول» دۇكەندەر جەلىسى, كارتوپ وندىرۋشىلەر وداعى اتىنان قاتىسۋشى «ا-اگرو» كومپانياسى سەكىلدى ءىرى ساۋدا ورىندارى قاتىسقان.
وسى الىنعان نەسيەلەر نەگىزىندە «Magnum», «استىقجان», «كەڭمارت», «ۆكۋسمارت» «اقمول» دۇكەندەر جەلىسى, «انۆار», «ايان», «شاپاعات» تۇرمىستىق بازارى ارنايى كوميسسيانىڭ شەشىمىمەن بەكىتىلگەن باعانى تۇراقتى ۇستاپ كەلەدى ەكەن. بۇعان قوسا, الداعى ۋاقىتتا وزگە دە ساۋدا جەلىلەرىنە نەسيە بەرۋ جونىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ جاتقان كورىنەدى. بۇل باعانى ءسال دە بولسا تۇراقتاندىرۋعا جاسالىپ وتىرعان ناقتى قادام ەكەنى ءسوزسىز.
