بالانى زياندى استان ساقتايىق

«استانا اقشامى» گازەتى جىلدىڭ باسىندا «تاماقتان تونگەن قاۋىپ» (№4, 11.01.2024, ق.ۇسەمحانۇلى) دەگەن تاقىرىپپەن وتكىر ماقالا جاريالاپ, قىتايدان اكەلىنگەن بالالار دەنساۋلىعىنا قاۋىپ توندىرەتىن زياندى تاعامداردان ساقتانۋ تۋرالى دابىل قاققانى وقىرماننىڭ ەسىندە بولار. باسىلىم كوتەرگەن ماسەلەگە سەناتور بيبىگۇل جەكسەنباي بىردەن ءۇن قوسىپ, سەناتتىڭ پلەنارلىق وتىرىسىندا ۇكىمەت باسشىسىنىڭ اتىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ, «قوقىس» تاعامداردان ەلىمىزدىڭ نارىعىن, بالالاردىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋ باعىتىندا ناقتى ۇسىنىستارىن جەتكىزدى.

دەپۋتات دابىل قاقتى

ەڭ الدىمەن دەپۋتاتتىق ساۋالدان ءۇزىندى كەلتىرەلىك. «سوڭعى كەزدە قازاقستان نارىعىندا شىعۋ تەگى بەلگىسىز زياندى تاعامدار قاپتاپ كەتتى. الىس-جاقىن ەلدەردەن «قوقىس» تاعام-تاۋارلار اربالاپ تا, دوربالاپ تا تاسىلىپ جاتىر. ەڭ قورقىنىشتىسى, «قوقىس» تاعامداردىڭ كوبىن كوشەلەر مەن جەرتولەلەرىندە جاسايدى. قىتايدىڭ وزىندە بۇل ءونىمنىڭ زياندى ەكەنى دالەلدەنىپ, سايتتارىندا «قوقىس» تاعامدارى دەپ كورسەتكەن. قىتاي بيلىگى مۇنداي زالالدى تاعام وندىرۋشىلەرمەن كۇرەسىپ جاتسا دا, «قوقىس» تاعامدار قورعالماعان شەتەل نارىعىن جاۋلاپ جاتىر. 2023 جىلدىڭ 11 ايىندا كەدەندىك ستاتيستيكا بويىنشا قازاقستاننىڭ قىتايدان يمپورتى 14 ملرد اقش دوللارىن قۇراعان. قىتاي قازاقستاننىڭ سىرتقى ساۋداسىنىڭ جالپى كولەمىندە (26,8%) 1-ورىن الادى (ەاەو-عا مۇشە مەملەكەتتەردى ەسەپكە الماعاندا). بۇل كورسەتكىش ىشىندە «قوقىس» تاۋارلار ۇلەسى قانشا ەكەنى بەلگىسىز. وسى ورايدا سۇراق! بىرىنشىدەن, ەلىمىزدىڭ ارنايى زاڭدارىنا سايكەس, ءار ونىمدە قازاق نەمەسە ورىس تىلدەرىندە شىعارۋشى تۋرالى, قۇرامى, پايدالانۋ مەرزىمى تۋرالى اقپارات بولۋى ءتيىس. الايدا دۇكەن مەن بازارلاردا ساتىلاتىن باعاسى ارزان, كوزدىڭ جاۋىن الاتىن زياندى تاعامدار بويىنشا بۇل تالاپتار نەلىكتەن ساقتالمايدى؟ ەكىنشىدەن, شەتەلدەن اعىلعان تاۋارعا اقشاسىن تولەسە, جىلدام سەرتيفيكات الۋعا كومەكتەسەتىن عالامتورداعى جارنامادان كوز سۇرىنەدى. جەكە دەلدال كومپانيالاردىڭ بۇل باعىتتا كوپتىگى نارىقتاعى ساپاسىز تاۋاردىڭ كوبەيۋىنە اكەلىپ وتىرعان جوق پا؟ ۇشىنشىدەن, زياندى تاعامداردىڭ جارناماسى جايلى ايتپاۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى بۇگىندە جۇرت, اسىرەسە بالالار قانتى مول, تۇزدى, مايلى, حيميالىق قوسپالاردىڭ مولشەرى كوپ ونىمدەر جارنامالارىنىڭ ەرىكسىز كورەرمەنى بولىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ارينە, جارناما ءتيىستى زاڭدارمەن رەتتەلگەنمەن, ولاردا دەنساۋلىققا زياندى ونىمدەر تۋرالى اقپاراتتىڭ تارالۋىن شەكتەيتىن نورمالار جوقتىڭ قاسى. ەلىمىزدە بالالارعا ارنالىپ جارنامالاناتىن اس-سۋدىڭ شامامەن 72 پايىزى ددۇ تاراپىنان تىيىم سالىنعان ازىق-تۇلىككە جاتادى ەكەن. زياندى تاعامدار جارناماسىن كوبەيتۋ – تۇسىنە بىلگەنگە جاماندىققا ازعىرۋ. سوندىقتان بۇعان بارىنشا شەكتەۋ قويۋ, قاجەت جەرىندە تىيىم دا سالۋ كەرەك. تورتىنشىدەن, كۇندەلىكتى استىڭ اعزاعا قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن تاعامداعى قانت, تۇز جانە قانىققان مايلاردى باقىلاۋ ماڭىزدى. ددۇ-نىڭ تاماق ونىمدەرىندەگى قانت پەن تۇزدىڭ قۇرامى جونىندەگى قاۋلىسى بويىنشا ونىڭ مولشەرى 5%-دان اسپاۋى قاتاڭ ورىندالۋى ءتيىس. بۇگىندە الەمدە زياندى تاعامعا قوسىمشا سالىق سالۋ پراكتيكاسى ايتارلىقتاي كەڭ تاراعان. سوڭعى 10 جىلدا مۇنداي سالىق دانيا, ەكۆادور, ەگيپەت, فرانتسيا, ۆەنگريا, مەكسيكا, اقش جانە باسقا دا ەلدەردە بار. وسى سالىق ءتۇرى ەنگىزىلگەن ەلدەردە وندىرۋشىلەر مەن ساتۋشىلاردىڭ 70%-ى زياندى جانە قوسىمشا سالىق سالىناتىن ونىمدەردى قىسقارتتى. حالقىمىزدى زياندى تاعامداردان قورعاۋ, اتالعان ماسەلەدە دۇرىس باعىت كورسەتۋ شارالارى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولعا الىنۋى ءتيىس» دەپ ءمالىم ەتتى ب.جەكسەنباي.

حالىق قالاۋلىسى ەلدىك ماسەلەنى شەشۋ باعىتىندا ناقتى 7 ۇسىنىس ايتتى.

ۇكىمەت ەسەپ بەردى

كوپ ۇزاماي ۇكىمەت اتالعان ماسەلە بويىنشا قولعا الىنعان جانە اتقارىلعان جۇمىستار بويىنشا ەسەپ بەردى. قوعام نازارىنداعى وتكىر ماسەلە بو­يىنشا 12 ناۋرىزدا سەنات قابىر­عاسىندا ارنايى وتىرىس ءوتتى. باسقوسۋعا سەناتورلار بەكبول ورىنباساروۆ, نۋريا نيازوۆا, عالياسقار سارىباەۆ, الىشەر ساتۆالديەۆ جانە وقۋ-اعارتۋ, دەنساۋلىق ساقتاۋ, ساۋدا جانە ينتەگراتسيا, قارجى, مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىكتەرىنىڭ, سونداي-اق «قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇتىنۋشىلار قاۋىمداستىعى» زاڭدى تۇلعالار بىرلەستىگىنىڭ باسشىلارى مەن وكىلدەرى قاتىستى. حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتۋ ماسەلەسى مەن جولدارى كەزدەسۋدىڭ باستى تاقىرىبى بولدى.

دەپۋتاتتىق ساۋالدا زياندى, سونىڭ شەتتەن تاسىلاتىن «قوقىس» تاعامدار, «سۇر سەرتيفيكاتتار» مەن ولاردى جارنامالاۋ ماسەلەلەرى قوزعالعان بولاتىن. وسى ماسەلەگە وراي بيبىگۇل جەكسەنباي قۇزىرلى ورگان جەتەكشىلەرىنىڭ بەرگەن دەرەكتەرى مەن اقپاراتتارىن وقىرمان قاۋىممەن ءبولىستى.

«ەاەو كەڭىستىگىندە «سۇر سەرتيفيكاتتاردىڭ» باسىمدىلى­عىنىڭ وتكىر پروبلەماسى بار. سايكەستىكتى راستاۋ قۇجاتتارى كوبىنەسە راسىمدەردى بۇزۋمەن نەمەسە سىناقسىز بەرىلەدى, بۇل كونترافاكتىلىك ونىمدەردىڭ كوبەيۋىنە جانە ادام دەنساۋلىعىنا تەرىس اسەر ەتۋىنە العىشارت جاسايدى. 2022 جىلى قازاقستاندا باسقا ەلدەردە بەرىلگەن 200, ال 2023 جىلى 300 «سۇر سەرتيفيكات» جويىلدى. 2023 جىلى ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ 3194 پارتياسى قاراپ-تەكسەرىلدى, سايكەس كەلمەيتىن 120 توننادان استام تاماق ءونىمىن اكەلۋ توقتاتىلدى» دەلىنگەن ۇكىمەتتىڭ رەسمي جاۋابىندا.

 127 توننا ءونىم ساتىلىمنان شىعارىلدى

ەندى ۇكىمەت جاۋابىنىڭ تولىق ءماتىنىن ۇسىنايىق.

«ەرتە جاستاعى بالالارعا ارنالعان بالالار تاعامىن (قوسپا, ەزبە, شىرىن, بيولوگيالىق بەلسەندى قوسپالار, كونسەرۆى جانە ت. ب.) اكەلۋ جانە وتكىزۋ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ مەملەكەتتىك تىركەۋ تۋرالى كۋالىكتەرىنىڭ بىرىڭعاي تىزىلىمىندە ورنالاستىرىلعان مەملەكەتتىك تىركەۋ تۋرالى كۋالىكتەر بولعان كەزدە جۇزەگە اسادى. باسقا تاماق ونىمدەرى, ونىڭ ىشىندە ەنەرگەتيكا سۋسىندارى, چيپسىلەر, فاست-فۋد جانە باسقا دا زياندى ونىمدەر سايكەستىك تۋرالى دەكلاراتسيا بولعان كەزدە ەلگە اكەلىنەدى جانە ءونىمدى باقىلاۋ ماقساتىندا ساتىپ الۋ جانە ولاردى سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق مونيتورينگىلەۋ شەڭبەرىندە وتكىزۋ ساتىسىندا باقىلانادى. ءونىم تالاپتارعا سايكەس كەلمەگەن كەزدە لاۋازىمدى ادامدار ونى اكەلۋدى (يمپورتىن) ۋاقىتشا توقتاتا تۇرۋ جانە ءتيىستى ساراپتاماعا جىبەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى نەمەسە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىندا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن ونى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنا اكەلۋگە (يمپورتقا) تىيىم سالۋدى بەلگىلەيدى. 2023 جىلى ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ 3194 پارتياسى قاراپ-تەكسەرىلدى, سايكەس كەلمەيتىن 120 توننادان استام تاماق ءونىمىن اكەلۋ توق­تاتىلدى. جالپى العاندا, رەس­پۋبليكا بويىنشا 153 توننا­دان استام ازىق-تۇلىك ءونىمى مەن شيكىزات, ونىڭ ىشىندە 127 توننادان استام باسقا ەلدەردەن اكەلىنگەن ءونىم, 26 توننادان استام وتاندىق ءوندىرىس ساتىلىمنان الىندى. ىشكى نارىقتى قورعاۋ ماسەلەلەرى بارلىق مۇددەسى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ (ساۋدا جانە ينتەگراتسيا, اۋىل شارۋا­شىلىعى, دەنساۋلىق ساقتاۋ, قارجى مينيسترلىكتەرى, ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ شەكارا قىزمەتى) قاتىسۋىمەن احۋالدىق شتابتا ۇنەمى قارالادى.

انىقتاما ءۇشىن: اككرەديتتەۋ سۋبەكتىلەرىن مەملەكەتتىك باقىلاۋ بويىنشا 217 ءىس-شارا ءوتتى, ءونىمنىڭ سايكەستىگى تۋرالى 1689 سەرتيفيكاتتىڭ/دەكلاراتسيانىڭ كۇشى جويىلدى, 33 ملن تەڭگەدەن استام سوماعا اكىمشىلىك ايىپپۇل سالىندى, 60 اتتەستاتتىڭ (اككرەديتتەۋ جونىندەگى ورگان جانە اۋماقتىق دەپارتامەنتتەر) اككرەديتتەلگەن قىزمەتى توقتاتىلدى.

2023 جىلى ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ 3194 پارتياسى قاراپ-­تەكسەرىلدى, سايكەس كەلمەيتىن 120 توننادان استام تاماق ءونىمىن اكەلۋ توقتاتىلدى. جالپى العاندا, رەسپۋبليكا بويىنشا 153 توننادان استام ازىق-تۇلىك ءونىمى مەن شيكىزات, ونىڭ ىشىندە 127 توننادان استام باسقا ەلدەردەن اكەلىنگەن ءونىم, 26 توننا­دان استام وتاندىق ءوندىرىس ­ساتىلىمنان الىندى

جاعداياتتىق شتابتىڭ 2023 جىلعى قازانداعى كوشپەلى كەڭەسىندە مەملەكەتتىك شەكارانىڭ قازاقستان-رەسەي ۋچاسكەسىندەگى وتكىزۋ پۋنكتتەرىنە بارىپ, ساپاسىز جانە قاۋىپتى يمپورتتىق ونىمدەردى اكەلۋگە جانە اينالىمىنا جول بەرمەۋ ماقساتىندا شەكارا ماڭىنداعى باقىلاۋ بويىنشا ۇسىنىمدار جانە شارالار قابىلداۋ جونىندەگى بىرلەسكەن ءىس-قيمىل الگوريتمى ازىرلەندى.

بۇدان باسقا, وتاندىق وندىرۋشىلەردىڭ ماۋسىمدىق قاجەتتىلىكتەرى مەن ۇسىنىستارى ەسكەرىلە وتىرىپ, ونىمدەر بو­يىنشا ءوزارا ءىس-قيمىل تەتىگى ازىرلەندى, وعان قاتىستى قوسىمشا باقىلاۋ شارالارى قولدانىلۋى مۇمكىن. ءبىلىم بەرۋ جانە تاربيەلەۋ وبەكتىلەرىنە قويىلاتىن سانيتاريالىق قاعيدالاردا مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمداردا, ءبىلىم بەرۋ جانە تاربيە وبەكتىلەرىندە, بالالار ۇيلەرىندە, بالالاردى ساۋىقتىرۋ جانە ساناتوري وبەكتىلەرىندە زياندى تاماق ونىمدەرىن (ىدىسقا قۇيىلعان مينەرالدى جانە اۋىز سۋلاردى قوسپاعاندا) گازدالعان, ەمدىك جانە ەمدىك-­اسحانالىق مينەرالدى سۋلاردى, ءتاتتى الكوگولسىز سۋسىنداردى, الكوگولسىز ەنەرگەتيكالىق (سەرگىتەتىن) سۋسىنداردى, كونتسەنتراتسيالانعان ديففۋزيالىق شىرىنداردى; فاست-فۋدتاردى: گامبۋرگەرلەردى, حوت-دوگتاردى, پيتستسالاردى, ناگگەتتەر, چيپسىلەر (چيپسوندار), دامدىك قوسپالارى بار تۇزدالعان كرەكەرلەردى ساتۋعا تىيىم سالۋ بەلگىلەنگەن.

قازىرگى ۋاقىتتا مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمداردا, جەتىم بالالار مەن اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالارعا, تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا ءبىلىم الۋشىلار مەن ستۋدەنتتەرگە ارنالعان ۇيىمداردا تاربيەلەنەتىن بالالاردىڭ تاماقتانۋ نورمالارى قايتا قارالدى (تاماق ونىمدەرىندەگى قانت مولشەرى ازايادى, كارتوپ نورمالارى باسقا كوكونىستەردىڭ سانىن كوبەيتۋ ەسەبىنەن ازايادى, كۇندەلىكتى راتسيونعا ءسۇت جانە ءسۇت قىشقىلى ءوشىمى, ا, د, ە دارۋمەندەرىمەن بايىتىلعان تاعامدار ەنگىزىلدى); دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ ۇسىنىمدارىنا سايكەس تۇز نورمالارى شەكتەلگەن (تاۋلىگىنە 5 گ-نان اسپايدى) (شۇجىق ونىمدەرىن الىپ تاستاۋ ەسەبىنەن ەت ونىمدەرىنىڭ (ەت, قۇس ەتى) نورمالارى ۇلعايدى, كەپتىرىلگەن جەمىستەر سانى ۇلعايدى).

قازاقستان مەكتەپتەرىنىڭ 20 پايىزىندا قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسى ازىرلەگەن دارۋمەندەر مەن مينەرالدارمەن بايىتىلعان ونىمدەردى قوسا وتىرىپ, وقۋشىلاردىڭ تاماقتانۋ راتسيونى بويىنشا بىرىڭعاي ستاندارتتار ەنگىزىلدى. استانا قالاسىنىڭ 6 مەكتەبىندە, الماتى قالاسىنىڭ 3 مەكتەبىندە «ۇلتتىق مەكتەپ اسحاناسى» قاناتقاقتى جوباسىن ىسكە اسىرۋ باستالدى. جاڭا مودەل مەكتەپتە تاماقتانۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ بو­يىنشا كەزەڭ-كەزەڭمەن شارالار كەشەنىن قاراستىرادى. وڭىردە وندىرىلەتىن وتاندىق ءونىمدى پايدالانا وتىرىپ, ءمازىردى ازىرلەۋ بولىگىندە نورما ەنگىزىلدى. مەديتسينالىق مەكەمەلەر مەن ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا تاماقتانۋدى ۇيىمداستىرۋ ستاندارتتارى بەكىتىلدى, وندا تاماقتانۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ جالپى قاعيداتتارى مەن ءتارتىبى ايقىندالدى.

2023 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمدارمەن حالىقتىڭ الەۋ­مەتتىك وسال توپتارىنا جاتاتىن وتباسىلاردان شىققان 97,4 مىڭ بالا تەگىن تاماقپەن قامتىلدى. جالپى 2023 جىلى جەرگىلىكتى بيۋدجەت قاراجاتىنان 4 ملرد تەڭگەدەن استام قارجى ءبولىندى. كاسىپكەرلەرمەن اسا ماڭىزدى زاتتاردىڭ (تۇز, قانت, ترانسمايلار) قۇرامىن ەسكەرە وتىرىپ, تاماق ونىمدەرىنىڭ قاپتاماسىنا قوسىمشا ءتۇستى ينديكاتسيا ەنگىزۋ ارقىلى ءتۇستى تاڭبالاۋدى ەنگىزۋ بويىنشا جۇمىس جالعاسۋدا. قازىرگى ۋاقىتتا قۇرامىندا قانت بار سۋسىندارعا سالىق ەنگىزۋ ماسەلەسى پارلامەنت ماجىلىسىندە قارالاتىن «كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرگە دەنساۋلىق ساقتاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى شەڭبەرىندە قارالۋدا. دەنساۋلىق ساقتاۋدى دامىتۋدىڭ 2026 جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسىندا دۇرىس جانە ۇتىمدى تاماقتانۋ, سالاۋاتتى ادەتتەردى بالالار اراسىندا قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرى بو­يىنشا اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ كوزدەلگەن. دەنساۋلىق ساقتاۋ, مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىكتەرى ۇلتتىق تەلەراديوارنالاردا بالالارعا زياندى تاۋارلاردى جارنامالاۋ بويىنشا ۋاقىتشا شەكتەۋلەر ەنگىزۋ ماسەلەسىن پىسىقتاۋدا.

قوعامدىق دەنساۋلىقتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى بويىنشا ورگاندار مەن ۇيىمداردى ۇيىم­داستىرۋشىلىق-ادىستەمەلىك سۇيەمەلدەۋدى, سالاۋاتتى ءومىر سالتى مەن دۇرىس تاماقتانۋ قاعيداتتارىن ەنگىزۋ جونىندەگى باعدارلامالاردى ازىرلەۋدى دسم مەديتسينالىق كومەكتى ۇيىمداستىرۋ دەپارتامەنتىنىڭ قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە وڭالتۋ باسقارماسى مەن دسم «قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇلتتىق ورتالىعى» شجق رمك جۇزەگە اسىرادى. دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى ا.النازاروۆاعا دەپۋتاتتارمەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىرىپ, اتالعان ماسەلەلەر بويىنشا قابىلدانىپ جاتقان شارالار تۋرالى ناقتى بايانداۋ تاپسىرىلدى».

بيبىگۇل جەكسەنباي, سەنات دەپۋتاتى:

– ارينە, ادام اعزاسىنا زياندى تاعامدارمەن كۇرەس­تە مەملەكەتتىك ورگاندار مەن قوعامدىق ۇيىمدار كۇش بىرىكتىرە جۇمىس ىستەۋى كەرەك. زياندى تاعامدارعا شەكتەۋمەن قاتار, پايدالى, وتاندىق ونىمدەردى بارىنشا قولداۋ جانە ناسيحاتتاۋ قاتار جۇرگەن دۇرىس. باستىسى, ماسەلەگە كوڭىل ءبولىنىپ, ناقتى ءىس-شارالار قولعا الىنا باستاعانى قۋانتادى. ساۋدا مەن كاسىپكەرلىكتى بالالارىمىزدىڭ دەنساۋلىعى – ۇلت كەلەشەگى ەسەبىنەن جاساۋعا جول بەرمەۋىمىز قاجەت.