جومارتتىڭ رۋحاني الەمى

قالامگەر ماقساتى دەگەندى قالاي تۇسىنگەنىمىز ءجون؟ كوپىرتىپ جازدى, گازەت-جورنال بەتىن بەرمەيدى, اراگىدىك راديودان ساڭقىلداپ سويلەپ, تەلەارنادان كەلبەتىن كورسەتىپ قويادى, كىتاپتارى بالالاپ, تىزبەكتەلىپ جاتىر… سونىمەن, ەسىمى ەلىنە اجەپتاۋىر بەلگىلى ەكەن. ماقسات تياناعى وسى ما؟ ال بيىل ساۋىردە تۋعانىنا 80 جىل تولاتىن جومارت ابدىحالىقتىڭ پايىمى قالاي ەدى؟ «ءجۋرناليستىڭ تالعامى مەن ار-وجدانى, بيىك پاراساتى مەن پاتريوتتىق ادال سەزىمى دەس العان جەردە ەشقانداي اپەرباقاندىق, اقشا قۇمار اشكوزدىك, ادىلدىكتىڭ, اقيقاتتىڭ الا ءجىبىن اتتاۋ­عا سەبەپ بولمايدى دەپ سەنەمىن» دەگەن ەدى. بۇعان ­حالىقتىق, الەۋمەتتىك مۇددەنى, ادامگەرشىلىك داستۇرلەردى بارىنەن دە بيىك قويۋ ارقىلى دىتتەگەن ماقساتقا جەتۋگە ­بولاتىنىن جانە پىسىقتايدى.

ماقساتسىز جانعا نۇر قۇيىلار ما؟ ماۋەلى جەمىس عايىپتان, اۋزىنا ءۇزىلىپ تۇسەر مە؟ ماقساتىنا جەتپەگەن ادام باقىتقا كەنەلە مە؟ تاعى جومارتقا سۇرانالىق. «باقىتتى كىم؟» دەگەن ساۋالعا دانىشپان فالەس: – كىمنىڭ ءتانى ساۋ, رۋحى سابىرلى بولىپ, بويىنا بىتكەن قابىلەت-دارىنىن جەتىلدىرە تۇسسە, سول ادام باقىتتى, – دەپ جاۋاپ بەرىپتى. وسى ويعا جۇگىنىپ, تەرەڭ پايىمداعان جومارت, ءوز ءبىلىمى مەن ىلىمىنە, فيلوسوفيالىق سارابىنا سۇيەنەدى دە: «وسى ءۇش ولشەمگە, ەڭ ازى, قوسىمشا ءۇش مىڭ تالاپ قوسىلا ايتىلعانداي كورىنەدى ماعان» دەپ تۇيىندەيدى. باقىت تۋرالى الگى ايتىلعان ءۇش ولشەمگە جومارت ءۇش مىڭ تالاپ ىلىستىرە قويادى. سارالاڭىز. باقىت ءتىپتى دە وڭاي جاڭعاق بولماي شىعىپتى! بۇل رەتتە دە جومارتقا جۇگىنبەي, ءسوزدىڭ ءارى, ويىمىزدىڭ ءمانى كىرمەس. «بەلگىلى ءبىر ماقسات قويعان ادام سول جولعا سايكەس ءىس-قيمىل جاساپ, تالپىنا بەرسە, باعىن جاندىراتىن ناتيجەگە جەتپەۋى استە مۇمكىن ەمەس, – دەيدى ول وي كورىگىن جالىنداتا قىزدىرىپ. – ال الدىڭا ايقىن ماقسات قويا ءبىلۋ ءۇشىن قانداي اقىل كەرەك؟! مۇنى جەڭىل-جەلپى تالپىنىسپەن ەشۋاقىتتا اتتاپ كەتە المايسىڭ. دەمەك, اقىلىڭا ساي ماقساتتار عانا تىرشىلىك ديدارىن ايگىلەمەك!» جەتەلى ءسوز! دەمەك, ماقسات – تالپىنىس بىرلىگىنەن باقىت باسى قىلتياتىنداي اسەردە قالاسىز…

سوندا, قالاي, جومارت باقىتتىلار ساناتىنا جاتا ما, ءوزى؟ شۇكىر, دەنساۋلىعىنان ءتانى شايلىققان جوق. ماۋسىمدىق اللەرگيادان كوزى جاساۋراپ, قىزارىپ, جازىپ جاتقان قاعازىنا ءتونىپ تۇزەلىپ, كوك سيامەن سۇلۋ دا ورنەكتى جازۋىن بيپازداپ ءتۇسىرىپ, كابينەتىنە توسىننان كىرگەن بىزگە: «الاڭداماڭىز, اللەرگياسى تۇسكىر عوي, سوقتىقپالى قينايتىن, ايتپەسە, جالپى باسى-قارىنىم ءدىن امان» دەپ قاتار كەلىپ قالعان تۇشكىرىگى مەن كوز سوراسىنا قول ورامالىن الما-كەزەك سىرعىتا باستاعان-دى. تاپسىرىس – ماقالامىز بار ەدى, سونىڭ جايىن ايتقىزباي-اق, كىنالى كەيىپپەن ءوزى اقتاپ الىپ جاتىر. جۋىردا ىندەتىپ قولعا الىپ ءبىتىرىپ, جەتكىزىپ بەرمەكشى… جەتكىزە المادى… كەنەتتەن قيىلىپ كەتتى… ءومىر جولىندا, وي نوپىرىندە, قالام شارۋاسىندا ءۇزىلدى. كوركەم كوكشەتاۋعا تاڭ ەلەڭىندە جەتىپ الىپ, وبلىستىق سەسسياعا ءوزى باس بوپ شىعارىپ جۇرگەن «ارقا اجارى» گازەتىن جايمالاپ كورسەتىپ, العى كۇندەرگە جوسپار قۇرۋ ماقساتىمەن الىپ-ۇشىپ كەلە جاتقان. كولىك جىلدامدىعىنان شىر اينالعان سۇلۋ بۋرابايدىڭ عاجاپ كورىنىسىنە كوز تىكتەي بەرە… ارعى جاعى… جۇتىلىپ كەتتى!..

باقىتتى بولماققا رۋح سابىرلىعى كەرەكتىگىن ايتقانبىز جوعارىدا. ءبىر اقىلعا جەتەرلىك سابىرلى ەدى-اۋ, سابازىڭ. وقىپ-توقىعان شاعىندا, وتباسىندا, جولداس-جورا اراسىندا, گازەتتى ون جىل باسقارعان قىزمەتىندە, نەبىر ساياساتپەن شارپىلعان قوعامدىق جۇمىس قيمىل-ارەكەتىندە سابىرلىعى سۇلۋ بەينەسىن, بيازى مىنەزىن, الشاڭ باسقان ادىمىن جاعىمدى تۇرلەندىرىپ, ىشكى بۋىر­قانعان سەزىمىن سىرتقى بايسالعا جەڭدىرىپ, «جىگىتتىڭ ناعىز تورەسى ەكەن» دەگىزەرلىك قىزىعۋشىلىق پەن قىزعانىشتى ءتۇرتىپ وياتاتىن ساباتتى دا نۋلى جەردەي الابوتەن جاراتىلىس ەدى-اۋ! انە, ءور رۋح, سيرەك مارتتىك, ساليقالى ىزەتتىك تال بويىنان تابىلاتىن جومارتتىڭ قۇيما-قالىبى «ءيا, ول – باقىتتى بولۋعا جاراتىلعان پەندە» دەگەن تۇجىرىم جاساتاتىن. …زەرەندىدە ەلباسىمەن ساپارلاس بولىپ, كەيىن وڭاشا قالعانىمىزدا, جۇكەڭ قويۋ قاراعايلى ورماننىڭ اياسىنا سالىنعان شايحانادا ەركىن جازىلىپ سىر بولىسكەن. شارشاپ جۇرگەنىن, گازەتتىڭ ابدەن تيتىقتاتقانىن, كەسەك دۇنيەسىن جازۋىنا مۇرسات جوعىن, انە-مىنە, توبەسى كورىنىپ تۇرعان الپىس جاسقا شىعىسىمەن, جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بىرىنە وقىتۋشىلىققا اۋىسىپ الماق ويى بەر ەكەنىن قامشى سالدىرماي-اق سۋدىراتا جونەلگەن. اڭگىمە اۋانىنان, كوزىندەگى مۇڭنان, جۇزىندەگى كىرەۋكەدەن «كوپ جازۋىم قالىپ بارادى-اۋ» دەگەن سىڭايلى ءتۇڭىلىس سەزىلگەن-ءدى… سودان ءوزى دە كوپ ۇزامادى عوي…

گرەك فيلوسوفىنىڭ الگىن­دەگى باقىتتى اسپەتتەگەن ءۇشىنشى ولشەمى قانداي-دى؟ «بويىنا بىتكەن قابىلەت-دارىنىن جەتىلدىرە تۇسسە, سول ادام باقىتتى» دەپ تۇيىندەلگەنىن تاعى ەسكە سالا­يىقشى. جومارتتىڭ قۇداي بەرگەن قابىلەت-دارىنىندا شەك جوق. ونى وي الەمىمەن, ءتۇيىن-تياناعىمەن, پاراسات-پايىمىمەن, تەرەڭ ­تەوريالىق بىلىمىمەن, جان جۇرەگى سورعىشتاي قابىلداعان باي ءىلىمنىڭ سالا-سالاسىنىڭ, اتاپ ايتقاندا, جۋرناليستىك, فيلوسوفيا­لىق ءيى قانعان تالعامپازدىعىمەن دارالاپ, ءارلى-بوياۋلى, ۇلتتىق ناقىشتى ويۋ-ورنەك دالەلىمەن ۇستەمەلەي ءتۇسىپ, دالەلدەپ بەرەر ەدىك. ونىڭ كوكىرەك كوزى ءجىتى ەدى. وزگە كورمەيتىندى ءىلىپ-شالاتىن. استارلى كورىنىستەن ايقىن سىر تۇيە قوياتىن. كەشەگىنى قوياسىن اقتارىپ بۇتارلاپ, بۇگىنگىنى ىندەتە پارشالاپ, ەرتەڭنىڭ بولجامىن دالدىكپەن قولعا ۇستاتقانداي ەتەتىن, ءسويتىپ قاستەرلى دە قاسيەتتى بىلىمپازدىعىن ويىنا تەكشەلەپ جيناپ, قاجەتتى جەرىندە سول لاعىلدارىن جارق ەتكىزىپ, تامساندىراتىن.

جومارتتىڭ ومىرلىك ىقىلاسىمەن ءارى ىنتى-شىنتىمەن بەرىلگەنى: «وقىعان – بىلەدى, توقىعان – تۇتادى» دەگەن تۇجىرىممەن سۋارىلعان. ءوزىنىڭ سوزىمەن بەينەلەسەك: «تاڭداپ, تالعاپ وقۋ, قۇر ەرمەك ءۇشىن ەمەس, تانىمىڭا دەمەۋ, تىرشىلىگىڭە جەبەۋ بولاتىن دۇنيەلەردى ىندەتە ءجۇرىپ ىزدەستىرە وقۋ – عاجاپتىڭ عاجابى» دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى ەكەن. سوندىقتان دا بولار ونىڭ «جاڭا كىتاپ – بەتى اشىلعانشا, جات جۇرتقا جاڭا كەلىپ تۇسكەن جاس كەلىن تارىزدەس پە, قالاي, جۇزىنە كوز توقتاتىپ, ديدارىن تاني باستاعانشا, ءۇمىت-تىلەكتەرىنە تويات تاپپاي دال ۇراسىڭ» دەپ كىتاپقا قۇشتارلىقتىڭ سىرىن بەينەلەپ, ءدوپ باسىپ ايتا ءبىلۋى.

ءيا, ول كىتاپتى اناسىنداي سىيلادى, اكەسىندەي ارداقتادى. دۇكەن سورەلەرىن ساعاتتاپ ءسۇزىپ تۇرىپ الاتىن. قولتىعىنا قىزىقتاپ قىسقان ءبىر كىتاپ ونى جەر-كوككە سىيعىزباي ۇيىنە دەدەك قاققىزاتىن. باس المايدى. ءوزىن ۇمىتادى. باسقا الەمدە, وزگە تىرشىلىكتە سالتانات قۇرعانداي, قۇمىعا تۇسەدى. ادەتتە جانىن سالا وقيتىنى – عىلىمي, فيلوسوفيالىق كىتاپتار.

ورتا مەكتەپتى انا تىلىندە بىتىرگەن جومارتتىڭ ءبىلىم جەلكەنى قاناتىن كەڭگە جايدى. ورىسشانى جەتىك مەڭگەردى. باياندامالار جاساپ, كوپشىلىك الدىنا سۋىرىلا سويلەيتىن بوپ قالىپتاستى. قينالعان. قيىندىق قايتارىمى جەڭىلدىك ەكەن, مەرەيلەندى. بۇگىنگى استانانىڭ ءىزاشارلارى – اقمولا, تسەلينوگراد قاۋىمىنا ۇلتتىق ءتىنى دارالانعان تۇلعا بوپ قالىپتاستى, تانىلدى, ءسۇيسىندىردى. ءۇش بالاسى ورىسشا ءبىتىرىپ, وزدەرىنىڭ انا تىلىندەگى اسىل قازىنالاردى وقۋعا, ءوز بەتتەرىنشە ءتۇسىنىپ, پايىم­داۋعا شورقاق بولعانى جانىنا قانشالىقتى باتسا دا, ءتول ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگى ءۇشىن كۇرەسىن ءبىر ءسات تە باسەڭسىتكەن جوق ەدى…

ونىڭ وقۋ قابىلەتى سيرەك قۇبىلىستاي تاڭداي قاقتىراتىن. ومىرگە وقۋ ءۇشىن كەلگەندەي, وزگە دۇنيەنى تارىك ەتەتىن. دانالىقتىڭ الۋان ءتۇرلى نۇسقالارىن تەرىپ ءبىلىپ, ودان فيلوسوفيالىق قاعيدالاردى جۇيەلەپ, تاراتۋعا كونتەرلىكپەن ىسىلعان ەدى. سوكرات پەن ديوگەندەر… بۋددا مەن كونفۋتسي, فالەس, سولوندار… ەجەلگى ءۇندى, تۇركيا, مىسىر, اراب-پارسى الەمى… ءبارىن-ءبارىن اتاي كەلىپ, كوز جەتەر تاريحتان ءوز توپىراعىمىزعا اياق تىرەسەك, قورقىت بابا, مايقى بي, ءجۇسىپ بالاساعۇن, ءال-فارابي… اقتانبەردى, قازتۋعان… اسان قايعى مەن بۇقار… جالپى قازاقتىڭ مىڭ ءبىر شەشەنى, ءجۇز ءبىر ءبيى, حاندارى مەن باتىرلارى قالدىرعان ىلكى مۇرالارى – تىرشىلىكتىڭ ناعىز دانالىق نۇسقالارى ەكەنىنە شەكسىز كوز جەتكىزەر ەدى.

گازەتكە باسشىلىق جاساپ وتىرىپ, ونىڭ ىڭىرشاق اينالدىراتىن قات-قابات قارەكەتىنەن تىنىس العان ساتتە وقۋعا وسىلايشا سارسىلىپ وتىرۋدان نە پايدا تاپتى ەكەن؟ سىدىرتىپ وقي بەرمەي قالامىنا دا تىنىم بەرمەپتى عوي, جارىقتىق. جازعاندارى جانە قانداي! ەش اسىرەسىز ايتساق, قىنابىنان سۋىرىلعان الماس كەزدىكتەي جارق-جۇرق ەتەدى. كەز كەلگەن شىعارماسىن تۇشىنىپ, راحات سەزىممەن وقيسىز. ساپىرىلعان ءسوز تاسقىنى ەمەس, سانانى ويمەن ساۋلەلەندىرەتىن پايىمى كەلىستى, تەرەڭ ءماندى, اسقاق پافوستى, ومىرشەڭ دۇنيەگە سۋسىن قاندىراسىز. ماسەلەنكي, ءبىر كىتاپ تۋرالى رەتسەنزيا جازدى ما, ول تۋىندىنى مىڭ كىتاپپەن سالىستىرا قاراعانداي بولىپ, جالقىدان جالپى پىكىر تۋىنداتىپ, مول ماعلۇماتپەن كومكەرىپ تاستايدى. ماقالانىڭ باس-اياعى جۇپ-جۇمىر, ءبىر-ەكى بەت قانا. ال ودان كول-كوسىر ءبىلىم ۇرىعى شاشىلىپ جاتقانداي ەدى… سارابى قانداي, ءتۇيىنى قانداي! تامساندىرادى. سويتسەك, ءبارى ميعا جيناعان ءبىلىمىنىڭ ۇشقىنى ەكەن عوي… جازعانىنان ءبىلىمى كورىنبەسە, ءبارى بەكەر ەكەن-اۋ! سىلدىر سۋشا اعادى دا كەتەدى.

جازعانىنىڭ سالىمى بار ما جومارتتىڭ؟ بار بولعاندا قانداي! اتتەڭ, اتتەڭ… جازىلماي قالعانى قانشاما! كوزى تىرىسىندە ءبىر عانا كىتابى شىعىپتى. وكىنىشتى-اق! «شاربولات سەنىم» – فيلوسوفيا­لىق-پۋبليتسيستيكالىق پروزا. «بۇل كىتاپتىڭ اتاۋىن وسىلاي اتادىم, – دەپ تۇسىنىك بەرىپتى اۆتور. – سەنىم نەگە «شاربولات» ۇعىمىمەن ورىمدەس بولۋى كەرەك؟ مەن وعان نەلىكتەن ءمان بەردىم؟.. سەنىمىڭدى شاربولاتتاي شىمىر, سەرپىندى ەتۋ – ۇزاق جول, ۇزدىكسىز ەڭبەك, تىنىمسىز ىزدەنىس پەن تالپىنىستىڭ جەمىسى… ادامنىڭ قاي كەزدە نەگە, قالاي سەنگەنىنىڭ ءىزى ونىڭ ءومىر جولىنىڭ ءون بو­يىندا سايراپ جاتۋعا ءتيىس. ونىڭ تىرشىلىگى قالاي وتكەنىنە جانە قالاي وتەتىنىنە باسقاشا دايەك جوق. سەنىمىڭ – كۇشىڭ. سەنىمىڭ – ءىسىڭ. سەنىمىڭ قانداي بولسا – ءومىرىڭ سونداي. قاتە, جاڭساق, جەمىستى-جەڭىستى ىستەرىڭنىڭ ءبارى تانىممەن, سەنىممەن ساباقتاس. باسقاشا بولۋى مۇمكىن دە ەمەس». بۇعان نە الىپ-قوسارسىڭ؟

سونىمەن, «شاربولات سەنىم» قانداي كىتاپ؟ وعان ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى كەزەڭدە باسپاسوزدە جارىق كورگەن تاڭداۋلى پۋبليتسيستيكالىق تۋىندىلارى جانە ەستەتيكالىق-فيلوسوفيا­لىق پروزا جانرىندا جازىلعان جاڭا ەڭبەكتەرى جيناقتالىپتى. اۆتور بۇگىنگى قوعام مەن ادام پروبلەمالارىن تاريحي جاڭا مۇمكىندىكتەر مەن ناقتى ءومىر اياسىندا قاراستىرادى. مىنا ءورىس الا باستاعان دەموكراتيالىق ءۇردىس, وركەنيەتتەر بەتتەسۋى, بۇكىل الەمدى قامتىعان جاھاندانۋ نىشاندارى ومىرىمىزگە تاعى قانداي توسىن وزگەرىستەر اكەلمەك؟ ءبىز قانداي باعىتتى سەنىممەن قالاپ, قانداي قۇندىلىقتارعا تابان تىرەۋىمىز كەرەك؟

قوعامدىق ورىستەردە جەكە ادامدار بەرىك تاڭداۋ جاساپ, تەگەۋرىندى ارەكەتتەر ارقىلى نىق سەنىممەن ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن ولار تياناقتى تانىمعا, ءومىردىڭ وركەندى كۇشتەرىنە ارقا سۇيەۋگە ءتيىس ەكەن. جومارت كىتابىنىڭ تەمىرقازىق يدەياسى دا, اۆتوردىڭ ەڭ نەگىزگى لەيتموتيۆ كرەدوسى دا وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋ. مىنە, بۇل كىتاپ وسىنىسىمەن دە قۇندى.

كورنەكتى قالامگەردىڭ ارتىندا قالعان مۇراسى – ءۇش كىتاپ! بۇل ازىرگە شىعىپ ۇلگەرگەنى. باسقا قولجازبالارىنىڭ تاعدىرى بەيمالىم. رەتىمەن ايتساق, ەكىنشىسى – «الەم ويشىلدارى مۇراسىنان» سەرياسىمەن شىققان «وي-قازىنا انتولوگياسى. حح عاسىر» جيناعى. جوبانىڭ اۆتورى ج.ابدىحالىق بۇل جيناققا الەم ويشىلدارىنىڭ ۇلكەن لەگىنىڭ تۋىندىلارىنان ۇزىندىلەردى توپتاستىرىپ بەرىپتى. ءسويتىپ قازاق وقىرماندارى تۇڭعىش رەت حح عاسىردىڭ قوعامدىق, ساياسي-الەۋمەتتىك, فيلوسوفيالىق وي-قازىناسىنا ابدەن دەن قويا الادى. سونداي-اق شاكارىم قۇدايبەردىۇلى مەن ­احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اقىل-وي مۇراسىمەن دە كەڭىرەك تانىسۋعا مۇمكىندىك مول. جانە دە مادەني-­رۋحاني ومىرىمىزدەگى العاشقى قادام بولۋىمەن دە ماڭىزى زور ەڭبەك. عاسىر قازىناسى جاڭا مىڭجىلدىق باستاۋىندا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ىلگەرى تارتقان كوشىن تۇزەسۋگە, ءسوز جوق, سەپتىگىن تيگىزەدى دەگەن ويدامىز. كوكىرەكتى كۇيىنىش كەرنەيدى, انتولوگيانىڭ جوباسىن قۇراستىرىپ, باسپاعا ازىرلەپ, وعان رەداكتورلىق ەتكەن اياۋلى قالامگەر كوز مايىن تاۋىسقان بۇل ەڭبەگىن كورە الماي كەتتى… عاپىل دۇنيە دەسەڭشى…

كەلەسى كەسەك تۋىندىسى – «101 تولعام, 1001 ءتۇيىن». فيلوسوفيا­لىق بايىپ. وراسان ويشىل ازاماتتىڭ ارتىندا قالعان تەڭدەسسىز مۇراسى. ءوزى كورمەسە دە, قالىڭ ەلى قازاعىنىڭ كوز قۋانىشىنا اينالىپ, وي-ءورىسىن بايىتقان ومىرشەڭ شىعارما.

ەندى سول تەلەگەي تالعامدى, تەرەڭ تامىرلى تۇيسىك پەن تۇيىندەردىڭ بىرسىدىرعىسىنا كوڭىل اۋدارىپ كورىڭىز: «مولشەرسىز تالعام, ولشەۋسىز تىلەك – ءومىردىڭ قۇتى ەمەس, قياناتىنا, ءتىپتى قاسىرەتىنە الىپ كەلەدى»; «وكىنىشكە قاراي, كوپتەگەن قانداستارىمىز, قايسىبىر وتانداستارىمىز, شىنتۋايتقا كەلگەندە, ىزگىلىكتى, اسىل, اسقاق سەزىم, شاربولاتتاي بەرىك سەنىممەن ورىلگەن مۇراتتاردان ماقۇرىم»; «ارينە, شەگىنە جەتكەن قايشىلىقتاردان ايتەۋىر ءبىر اپات بولماي قويمايتىنى ويلانتادى…»; «ءوزىنىڭ جەكە مۇددەسىن كوكسەگەندەر ۇلتىنا ءادىل بولادى دەپ سەنۋ – قوتانعا قاسقىردى «پانالاتقانمەن» بىردەي»; «فولكلورلىق دەڭگەيدەن ءوزىن جوعارى سانايتىن قازاقتار ءوزىنىڭ ۇلتتىق تەگىنەن الدەقاشان قول ۇزگەندەر دەسە بولعانداي…»; «قازاقتا, ۇيات تا بولسا ايتايىن, وزىندە باردى ۇقساتپاۋ بىلاي, ونى ەلەمەيتىنىن ماقتان كورەتىن دە مىنەز بار»; «بىرەۋگە كىنا ارتىپ, ءمىن تاعۋدىڭ سەبەبى كوپ, ال ونى ۇعىپ, ءتۇسىنۋدىڭ جولى – جالعىز: تەك ءوزىڭنىڭ كىسىگە دەگەن تالابىڭ مەن ولشەمىڭدى ءسال وزگەرتسەڭ بولدى. دەمەك, ونىڭ تۇرعىسىن دا ەلەپ, ونىمەن ساناسۋىڭ كەرەك»; «ءومىر – كۇرەس» دەگەن انىقتاۋىش شىندىقتىڭ ءبىر عانا قىرى, ال ءومىردى كوپ جاعدايدىڭ بىرلىگى, ۇيلەسىمى, تۇتاستىعى تۇرعىسىنان الىپ كورىڭىز, ول ەشقانداي دا كۇرەس ەمەس. سوندىقتان جاراسۋعا, تابىسۋعا, بىرلىككە ۇمتىلۋعا بالەندەي شەك, شەكارا قويىلماۋى كەرەك. …«ءومىر – كۇرەس» دەگەن فورمۋلانى اسا ابسوليۋتتەندىرمەگەن دۇرىس. سىڭارجاقتىق ءبارىبىر وپا بەرمەيدى».

اۋىر دا بولسا, ءبىر اۋناتىپ ايتا بەرەتىن بولدىق قوي «ءوزى كورمەي كەتكەن كىتابى» دەپ. ءيا, سونداي مۇراسىنىڭ ءبىرى – «اقسەلەۋگە جازدىم حات» دەپ اتالاتىن ەپيستوليارلىق ەسسە. جان اياماس دوستاردىڭ – اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ پەن جومارت ابدىحالىقتىڭ 1966-1998 جىلدار ارالىعىندا جازىسقان حاتتارى بۇگىندە حالقىمىزدىڭ مول رۋحاني قازىناسى رەتىندە تاريحتا قالارى كامىل. بۇل كىتاپقا تەك جومارتتىڭ اقسەلەۋگە جازعان حاتتارى عانا بەرىلگەن. وكىنىشكە قاراي, اقسەلەۋدىڭ جاۋاپ حاتتارى قۇراستىرۋشىلاردىڭ قولىنا تۇسە قويماعان سىڭايلى. بۇل ولقىلىقتىڭ دا ورنى تولار. قوس ادەبيەتشىنىڭ جاۋاپتاسقان حاتتارى دا جۇپتاسقان كۇيى وقىر­ماندار يگىلىگىنە اينالار… ال مىنا كىتاپتاعى تەرەڭ پايىمدى, تولعاقتى پىكىرلەر ءار حاتتىڭ مازمۇنىن بايىتىپ, ونەگەلىك تۇجىرىمىمەن قوعام, ادامزات مۇددەسىن تۇزدىقتاي تۇسۋىمەن دە قۇندى.

قاي حاتتا دا شىندىقتان, ادىلدىكتەن اينىمايتىن جومارتتىڭ جازعانى كوڭىلدى دوپتىگىمەن جايلاندىرىپ, ويعا باتىرىپ, بەينە ءبىر كوركەم شىعارما وقىپ وتىرعانداي, سانانى سان-ساققا جۇگىرتىپ, ءومىر اتتى اساۋ تەڭىزبەن الپارىستىرىپ قوياتىنىن قايتەرسىڭ. قىسقاسى, بەي-جاي قالدىرمايدى. قۇر وتباسىنىڭ اماندىعىن سۇراسقان قارابايىر «ساۋ-سالەمەتتىك» ءۇستىرت جازبالار ەمەس. مىسالى: «اقسەلەۋ! حاتىڭدى الىسىمەن ىلە اڭگىمەنى دە وقىپ شىقتىم. جاي قوڭىر سالقىن عانا اسەر بەردى. ەكى شالىڭدا دا دارالىق مىنەز ءورىلىپ شىعاتىن وزەك بار, بىراق اڭگىمەدە كوزدەگەن يدەياعا جىعا الماپسىڭ جانە نەگىزگى يدەيا كومەسكى قالعان» دەۋىندە قانشالىقتى دوس شىعارماشىلىعىنا دەگەن جان ىقىلاسى جاتىر دەسەڭىزشى! كوڭىل جىقپاستىق ەمەس, باتىرىپ ايتىپ وتىر. مىنە, دوستىقتىڭ قادىر-قاسيەتى وسىنداي وتكىرلىكتەن دە بىلىنسە كەرەك-ءتى. اقسەلەۋدىڭ جاۋابى قالاي ەكەن؟ تۋلاماعان شىعار…

اقسەلەۋدىڭ ىزدەنىسىنە «ماي قۇياتىن» مىنا ءبىر اقىل-كەڭەسىنىڭ دە سيپاتى بولەك: «…سەنىڭ كۇي اڭىزىن كەشىكتىرمەي قولعا الۋىڭ قاجەت. حالىقتىڭ ءوزىن-وزىنە, ودان سوڭ وزگە ەلگە تانىلۋى ءۇشىن ونداي ەڭبەكتىڭ قۇنى ماڭگىلىك ولشەۋسىز. بۇل تاقىرىپ – ءارى كوركەم اڭىزداۋ اڭگىمەگە دە, ءارى عىلىمي-ساراپتاۋ ەڭبەككە دە يە بەرمەيتىن كەن قازىنا. كىرىس تەزىرەك. ءوزىڭ ايتقان وسى ماقساتتىڭ قادىر-قۇنى ولشەۋسىز ءارى ومىرشەڭ».

ءوزىن ۇنەمى قامشىلاي ءتۇسىپ وتىراتىن جومارت قول جەتكىزگەنىن استە مىسە تۇتپايدى. شىعارماشىلىقتاعى ىلگەرىلەۋ, تولىسۋ, قاناعاتسىزدىق… باسىن يدىرتەتىن «وسال» تۇستارى وسى: «اقسەلەۋ دوس, ارمان كوپ, العان كوپ, بەرگەنىمىز جوق بۇل عۇمىر تىنشۋ بەرىپ, تىنىش ۇيىقتاتار ەمەس. مازاسىز حالدە ۇندەسەر ءبىر ءوزىڭسىڭ دەپ ايتامىن دا ءبارىن. ايتپەسە, جالپى السىزدىگىمە قاراماي, مەندە ءداتى بەرىكتىڭ دە جوباسى بارىن سەن جاقسى اڭعارعان بولۋعا ءتيىسسىڭ» دەگەندى بەكەر مەڭزەپ وتىرماعان بولار. ومىردە تىندىرعانى كول-كوسىر بولسا دا, اۋزىن قۇر شوپپەن ءسۇرتىپ وتىر. بۇدان ونىڭ ماقسات ايقىندىعى مەن مۇرات بيىكتىگى دە سەزىلىپ تۇرعانداي.

ءجا, جومارت حاتتارىنان اجىراعىڭ كەلمەس. ءومىر ايناسى ىسپەتتى. كوڭىلگە ءبارىن سىيعىزعان. الەمگە كوزدى اشىپ قاراعىڭ كەلەدى. جاي ءبىر تىرلىكتى ەمەس, ادامزاتتىق اۋىر جۇكتى, كەلەلى مىندەتتى, ەرتەڭنىڭ بولجامىن دايەكتەگەن ءبىلىم سالماعىن وزىڭشە ەكشەگەنگە نە جەتۋشى ەدى. وقىپ-توقىعانى كوپ ەكەن عوي. اسەم كەلبەتىنەن, ويلى كوزىنەن, ءمىردىڭ وعىنداي سوزىنەن, ءتىپتى كەلىستى ءجۇرىس-تۇرىسىنان بىلىمدارلىعى بايقالىپ تۇراتىن تەگەۋرىندى تۇلعا ەكەن, ساعىندىرعان جومارت!

تۇيسىك ءتۇيىنى مىناداي: «شاربولات سەنىم», «101 تولعام, 1001 ءتۇيىن», «اقسەلەۋگە جازدىم حات» – وسى ءۇش تاعان ەڭبەكتەرىنىڭ باسىن قوسىپ, كەرەعارىس توم ەتىپ حالىق كادەسىنە جاراتسا… سەبەبى جومارت ابدىحالىقتىڭ ماعىنالى سۇرگەن ءومىرى: زامان بەينەسى, قوعام بەدەرى, ادام جاسامپازدىعى – ءبارى-ءبارى سولاردىڭ بەتتەرىندە وشپەستەي تاڭبالانعان عوي!

دەمەك, قايران جومارت بىزبەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداي ەكەن-اۋ! جان تۇكپىرىنە لاعىل-مارجان قاتتالىپتى. سونىڭ شاقپاعىنان شاشىراعان التىن ساۋلە ۇشقىنى ەشبىر باسەڭسىمەيتىندەي… ءار جۇرەكتى ارايلاندىرىپ تۇر!

 قايسار ءالىم,

جازۋشى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى