عىلىم جولىن ەكىنىڭ ءبىرى ەرمەك ءۇشىن تاڭدامايدى. ويتكەنى بۇل سالانىڭ اۋرە-سارساڭعا سالار مەحناتى كوپ. تاريحتا دا تالاي عالىم ءبىر جاڭالىق اشۋعا تۇتاس ءبىر عۇمىرىن ارناپ وتكەن. ءتىپتى ءومىرىن ارناسا دا, وڭ ناتيجەگە قول جەتكىزە الماعاندارى قانشاما. ەندەشە عىلىم – ەسى كەتكەندەردىڭ ەمەس, ناعىز جانكەشتىلەردىڭ سالاسى. ساراپشىلاردىڭ اراسىندا «قازاق عىلىمى قارتايدى ما؟» دەگەن پىكىرتالاس ءجيى تۋىنداپ جاتادى. ءيا, جاس عالىمدارعا جىگەر بەرۋ ءۇشىن سوڭعى جىلدارى بىرنەشە ءىرى جوبالار جۇزەگە اسۋدا. وسىعان وراي, ءبىز جاس عالىمدار كەڭەسىنىڭ توراعاسى ەلامان ايبولدينوۆپەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
– جاس عالىمدار كەڭەسى قانداي باعىتتا جۇمىس ىستەيدى؟
– كەڭەستىڭ ءبىرىنشى قۇرامى 2019 جىلى قۇرىلسا, قازىرگى ەكىنشى قۇرام بيىل ءساۋىر ايىنان باستاپ جۇمىس ىستەۋدە. كەڭەستىڭ قۇرامىندا ءارتۇرلى عىلىم سالالارىنان 24 عالىم بار. جاس عالىمدار كەڭەسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ سەنىم ءبىلدىرۋىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – عىلىم جولىنداعى جاستاردى قولداۋ, كەڭەس بەرۋ, باعدار كورسەتۋ. قازىر عىلىم كوميتەتىمەن جانە عىلىم-ءبىلىم سالاسىنداعى باقىلاۋ كوميتەتىمەن تىعىز جۇمىس ىستەيمىز. پرەزيدەنت تاپسىرماسى بويىنشا جىل سايىن جاس عالىمدار اراسىندا گرانتتىق كونكۋرستار وتكىزىلەدى. سوڭعى ەكى جىلدا 315 جوبا جۇزەگە اسىپتى. سول گرانتتىق جوبالاردى بەرمەس بۇرىن مينيسترلىك كونكۋرستىق قۇجاتتامالار ازىرلەيدى. وسى قۇجاتتاردى جاس عالىمدار كەڭەسى قاراستىرىپ, ءوزىنىڭ ۇسىنىسىن بىلدىرەدى. ءار جوباعا جاس عالىمدار شەتەلمەن سالىستىرا وتىرىپ وي ايتىپ, پىكىرتالاس جاساپ, سوسىن ورتاق شەشىمگە كەلىپ, سونى عىلىم كوميتەتىنە جولداپ تۇرادى. ەكىنشى جاعىنان عىلىم-ءبىلىم سالاسىنداعى مەملەكەتتىك باعدارلامانى دايىنداۋ كەزىندە دە جاس عالىمدار كەڭەسى قاتىسادى. گرانتتىق جوبالاردىڭ ناتيجەلەرىن حالىققا تانىستىرىپ وتىرامىز. ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستىڭ جۇمىسى مەن عىلىمي دارەجە الۋعا دا ۇسىنىسىمىزدى ايتامىز. الداعى ۋاقىتتا كاسىپورىنداردىڭ تاپسىرىسى بويىنشا جاس عالىمداردىڭ قانداي جوبالارمەن اينالىسىپ جاتقانىن انىقتاۋ ويىمىزدا بار. بۇگىندە عىلىم سالاسىن قاي باعىتتا دامىتۋىمىز كەرەك؟ كەيبىر دامىعان مەملەكەتتەر شيكىزات ءوز ەلدەرىندە وندىرىلەتىن ناقتى بىرنەشە باعىتتى تەرەڭ دامىتۋعا تىرىسىپ جاتىر. جاس عالىمداردىڭ كوبى – شەتەلدە ءبىلىم الىپ كەلگەن, عىلىم جولىندا جۇرگەن كەشەگى دوكتورانتتار مەن ماگيسترانتتار. ءبىز وسى پوتەنتسيالدى دۇرىس قولدانا الساق, عىلىمىمىز العا باسار ەدى.
جول سالۋعا جاڭا ماتەريال جاساعان
– ال ءوزىڭىز قانداي جاڭالىق اشتىڭىز؟ عىلىمي جۇمىستارىڭىز نە جايلى؟
– مەنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيام «تابيعي قوسىلىستار حيمياسى» جايلى. سونىڭ ىشىندە ورگانيكالىق حيميا. نەگىزىندە, جاڭا گيدروتسيكلدى قوسىلىستاردى سينتەزدەۋ, وسىمدىك قۇرامىن زەرتتەۋگە باعىتتالعان. بۇدان بولەك, باسقا دا «جاسىل» تەحنولوگيالار جاساۋمەن اينالىسامىن. سولاردىڭ ءبىرى شەتەلدىك ارىپتەستەرىمىزبەن بىرگە كومىردى, مۇناي قالدىقتارى مەن جاڭعىش تاقتاتاستى وڭدەۋ تەحنولوگياسىن جاساۋدامىز. ياعني ءبىز 15 دوللار تۇراتىن كومىردەن قۇنى 500 دوللار تۇراتىن ءونىم الۋ تەحنولوگياسىن دايىندادىق. كومىردى تۋرا جاندىرماي, پيروليز پروتسەسى ارقىلى وڭدەپ, ەنەرگيا كوزىن الاتىن تەحنولوگيا جاساۋمەن اينالىسامىز. تاعى ءبىر باعىتىمىز – ءوندىرىس قالدىقتارىن قولدانۋ. مىسالى, قاراعاندى مەتاللۋرگيالىق زاۋىتىنىڭ شلاگتارىن, بوكسيت ءوندىرىسىنىڭ شلامدارىن, فوستوگيپس دەگەن قالدىقتاردى قولدانۋ ارقىلى تابيعي ماتەريال توپىراقتى, اكتاستى قوسىپ كومپوزيتسيا الىپ, سونىڭ قاسيەتتەرىن زەرتتەۋمەن دە شۇعىلدانامىز.
– بۇل ءونىمدى قايدا قولدانۋعا بولادى؟
– قازىر وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە, باتىستان شىعىسقا جول سالىنىپ جاتىر. جولدى سالعان كەزدە استىنا ششەبەن دەگەن تابيعي قۇرىلىس ماتەريالى قولدانىلادى. سونىڭ ورنىنا وسى قالدىقتاردان جاسالعان كومپوزيتسيانى پايدالانۋعا بولادى. بۇل ءبىر جاعىنان ەكولوگيالىق تۇرعىدان پايدالى بولسا, ەكىنشى جاعىنان جول سالۋعا قولدانىلاتىن جاڭا قۇرىلىس ماتەريالى رەتىندە پايدالانۋعا بولادى. باعاسى جاعىنان دا ارزان. ءبىز بۇل جوباعا پاتەنت الىپ ۇلگەردىك. بىراق جوبا عىلىمي جاعىنان تولىق زەرتتەلگەنمەن, بيزنەسكە ۇسىنىلۋعا ءساتى تۇسپەي ءجۇر. وسى پاتەنتتەلگەن قۇرىلىس ماتەريالىمەن قۇرىلىسشىلار جول سالامىز دەسە, ءبىز ارقاشان كەلىسەمىز.
شيكىزاتتى وڭدەپ ساتساق, قۇنى ارتادى
– قازىرگى كەزدە الەم ەلدەرى ەكولوگيالىق ماسەلەگە باسا نازار اۋدارىپ جاتىر. بۇعان كۇننىڭ قاتتى ىسىپ, مۇزدىقتاردىڭ ەرىپ جاتقانى دا دالەل. ءسىز زەرتتەگەن جوبالاردىڭ ىشىندە ەكولوگيالىق ماسەلەلەر دە بار ەكەن. بۇل تۋرالى نە ايتاسىز؟
– نەگىزى, الەم بويىنشا ەكولوگيالىق زاڭناما وتە قاتال. ءدال ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جاڭادان قابىلدانعان ەكولوگيالىق كودەكس ءوز مارتەبەسىن تاپپاي, قولدانىسقا ەنگەن جوق. ءسىز ايتىپ وتىرعان جاھاندىق جىلىنۋ مەن مۇزدىقتاردىڭ ەرۋىنە كومىرقىشقىل گازىنىڭ شىعۋى الىپ كەلەدى. ال ونى ازايتۋ كەرەك ەكەنى عىلىمدا دا دالەلدەنگەن. كەڭەس وداعى كەزىندە 15 مەملەكەتتىڭ ەلەكتر ستانسالارىنىڭ بارلىعى ءبىر تيپتە سالىندى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ولار جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ەستونيا مەملەكەتى سول ەلەكتر ستانساسىنىڭ شيكىزاتىن تۋرا جاندىرماي, حيميالىق پروتسەسس – پيروليز ارقىلى وڭدەپ, ەنەرگيا كوزى رەتىندە پايدالانىپ وتىر. ال قازاقستانداعى ەلەكتر ستانسالاردىڭ بارلىعى كومىر جاعادى. ودان ءتۇتىن, كۇل شىعادى. ءبىز جىلۋ ەنەرگياسىن دا, ەلەكتر ەنەرگياسىن دا وسىلاي الامىز. ەگەر وسى جەردە جاعۋ پروتسەسىنىڭ ورنىنا ءپيروليزدى اكەلەتىن بولساق, ەكولوگيالىق پروبلەمالار شەشىلەتىن ەدى. قازىر كومىر جاعاتىن ءىرى زاۋىتتار ورنالاسقان تەمىرتاۋ, قاراعاندى, ەكىباستۇز, پاۆلودار, وسكەمەن, سەمەي سىندى كوپ ايماقتاردى ءتۇتىن باسىپ, ەكولوگيالىق جاعدايى ۋشىعىپ تۇر. پيروليز ارقىلى ەلەكتر ەنەرگياسىن الساق, ايماقتاردا حيميالىق ءوندىرىس, فەرروقورىتپا زاۋىتتارىن, بوياۋدىڭ قۇرامىنداعى پيگمەنتتەردى الۋ سىندى وندىرىستەر دە قوسىمشا دامىپ, جاڭا جۇمىس ورىندارى دا اشىلاتىن ەدى. وسى جۇمىستارمەن اينالىسىپ, عىلىمي نەگىزدەمەسىن جاساۋعا تىرىسىپ جاتىرمىز. مۇنداي زاۋىتتاردىڭ سالىنۋى تەك عىلىمنىڭ دامۋىنا اسەر ەتپەيدى. ەلىمىزدىڭ ينۆەستيتسيالىق ورتالىققا اينالۋىنا جاعداي جاسايدى. ويتكەنى الەمدە ەنەرگيا الاتىن وسىنداي تەحنولوگيالار از.
قوقىستان ەنەرگيا الۋعا بولادى
– ونەرتابىستارىڭىزعا ەكى پاتەنت الىپسىز. ءبىرىنشىسىن جوعارىدا ايتتىڭىز. ەكىنشى پاتەنتىڭىز قانداي؟
– ەكىنشى جوبا «جاسىل» تەحنولوگيانى پايدالانىپ, تۇرمىستىق قالدىقتاردى وڭدەۋگە ارنالعان. اۆتورلىق قۇقىقتى وسى جوبا بويىنشا الدىق. دەگەنمەن بۇل باعىتتاعى جۇمىستار ءالى دە جالعاسۋدا. قازىر كوپ ادام قالدىقتاردى دۇرىس سۇرىپتاماي, قانشاما جەردەن ەكوبەلسەندىلىك ناسيحاتتالىپ جاتسا دا, ءمان بەرمەي قارايدى. بۇل ادامداردىڭ ىشكى مادەنيەتىنە بايلانىستى. ءار ادامنىڭ ارتىنان بىرەۋ ءجۇرىپ «مىنانى مىندا تاستا» دەپ ايتپايدى. ەڭ ءبىرىنشى حالىقتىڭ ىشكى ساناسى وياۋ, جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى بولۋى ءتيىس. دەگەنمەن قوقىس ءبىر جەرگە تۇسكەنمەن, ونى قالانىڭ شەتىندەگى وڭدەۋ ورتالىعىنا اپارىپ, ارقايسىسىن جەكە سۇرىپتايدى. تۇرمىستىق قالدىق ماسەلەسى شەشىلدى دەگەن قاعيدا بار. قاعاز دا, پلاستيك تە قايتا وڭدەلەدى. دەگەنمەن مەن ايتقان پيروليز تەحنولوگياسى وسى تۇرمىستىق قالدىقتاردى دا جويا الادى. ويتكەنى ورگانيكالىق نەگىزدەگى شيكىزاتتى قولدانسا بولدى. وعان ماشينانىڭ شينالارى دا, قوقىس ساقتايتىن قويماداعى وڭدەلمەي قالعان قوقىستاردان دا ەنەرگيا الۋعا بولادى. ياعني ءبىر زاۋىت جىلىنا ميلليون توننا شيكىزات وڭدەي الادى. بۇل جەردە سۇرانىسقا دا قاراۋ كەرەك. ۇلكەن قالاعا ۇلكەن زاۋىت, كىشى قالاعا كىشىرەك زاۋىت سالۋ جايلى شەشىمدى عالىمدار ۇسىنا الادى.
مۇنايدىڭ پايداسىن شەتەلدىكتەر كورۋدە
– مۇنايدى قارا التىن دەپ جاتامىز. بولاشاعى قانداي؟ ءتيىمدى دەڭگەيدە يگەرە الدىق پا؟ ءبىر سوزىڭىزدە ءالى دە شيكىزاتقا تاۋەلدىمىز دەدىڭىز عوي. مۇناي بىتكەندە نە بولادى؟
– سارقىلمايتىن دۇنيە بولمايدى. مۇناي – كۇننىڭ كوزى ەمەس, مولشەرى بار نارسە. مۇناي وڭدەۋ پروتسەسى قازىر قيىنداپ كەتتى. بۇرىن ەكى-ءۇش مىڭ مەتردەن مۇناي وڭدەسە, قازىر مۇناي قويناۋى تومەن ورنالاسقان. تەحنولوگيالارى دا باسقاشا. ءبىر باررەلىنىڭ ءوزىن وڭدەۋ قىمباتقا تۇسەدى. مۇناي بىتسە, بىزدە كومىر بار. كومىردەن دە مۇناي الۋعا بولادى. ءدال مۇناي سياقتى جانادى, بەنزين دە الا الامىز. بىراق مۇنايدىڭ بىتكەنىن كۇتىپ وتىرماي ونى ءوزىمىز وڭدەي باستاساق, ونىڭ قۇنى ارتار ەدى. قازىر 80 ملن تونناعا جۋىق مۇناي وندىرىلسە, ودان ميلليونداعان توننا, قۇنى بيرجادا ساتىلاتىنداي قوسىمشا زاتتار الۋعا بولادى. ونىڭ ىشىندە بەنزين مەن كەروسيندى ساناماعاندا, ءتۇستى مەتالدى دا, پوليمەرلىك زاتتاردى دا مۇنايدان الۋعا بولادى. مۇناي-حيميا سالاسىن قوسىمشا تەحنولوگيالاردى اكەلىپ دامىتسا, مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى قاراشىعاناق, تەڭىز سىندى ۇلكەن جوبالار ىسكە اسسا, مۇنايىمىز كوپكە شىدار ەدى.
– ءبىر الاڭدايتىن جاعداي مۇنايدى شەتەلدىك كومپانيالار وندىرەدى. بۇل سالاداعى وتاندىق كاسىپورىندار از. بۇعان قالاي قارايسىز؟
– مەن جاس عالىم رەتىندە كىم وڭدەسە دە, مۇنايدىڭ وڭدەلگەنىن قالايمىن. مۇناي وڭدەۋ ماسەلەسىندە جاي عانا ونى جەر قويناۋىنان الىپ شىعۋ ەكولوگيالىق ماسەلەلەر تۋدىرىپ جاتىر. باتىستا مۇناي توگىلگەن جەردى ەشكىم تازالامايدى, الەۋمەتتىك جاۋپكەرشىلىگىن سەزىنبەيدى, مۇناي قۇبىرلارى دا سول كۇيىندە قالادى. سوندىقتان توپىراق ەروزياسى ءجۇرىپ جاتىر. قىزىلوردانىڭ دا تابيعاتى مۇناي شىعارعان وتىز جىلدىڭ ىشىندە وزگەرىپ كەتتى. قاي كومپانيا مۇناي وڭدەسە دە, ەلىمىزگە سالىق تولەپ وتىر. دەگەنمەن مۇنايدىڭ قىزىعىن, تازا تابىسىن شەتەلدىكتەر كورىپ جاتىر. ەگەر قازاقستاندىق كومپانيالار ينۆەستيتسيالىق جوبالار مەن تەحنولوگيالاردى تارتۋعا كوڭىل بولسە, ءبىزدىڭ دە قولىمىزدان كەلەر ەدى. مەملەكەتىمىزدىڭ ۇستانىپ وتىرعان ساياساتى اشىق بولعاندىقتان, قازاقستاندى دامىتۋعا ينۆەستورلاردىڭ كوپتەپ كەلىپ جاتقانى, شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ كوپ بولعانى زاڭدىلىق دەپ ويلايمىن. سول سەبەپتى ول كومپانيالار ەلىمىزدىڭ قويعان تالاپتارىن ورىنداپ, تابىسىنىڭ 1 پايىزىن عىلىمدى دامىتۋعا ارناپ, مامان دايارلاپ, جوعارى جالاقىدا جۇمىس بەرىپ جاتسا قارسى ەمەسپىز.
عىلىم سالاسى ۋاقىتقا باعىنبايدى
– پرەزيدەنت جولداۋىندا عالىمداردى شەتەلدىك تاعىلىمداماعا جىبەرۋ جانە گرانت ءبولۋ تۋرالى ايتقان ەدى. باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا جاس عالىمدارعا قولداۋ قانشالىقتى دەڭگەيدە جاسالۋدا؟
– بيىل پرەزيدەنت تاپسىرماسىمەن 1000 گرانت, 500 شەتەلدىك تاعىلىمدامادان ءوتۋ جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلۋدە. 1000 گرانت بويىنشا عىلىم كوميتەتىنىڭ كونكۋرستىق قۇجاتناماسى دايىندالدى. جاس عالىمدار ءوز ۇسىنىسىن ءبىلدىردى. ەندى الداعى ۋاقىتتا كوميتەت كونكۋرستى جاريالايتىن بولادى. ال 500 شەتەلدىك تاعىلىمداما «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ فورماتىندا جۇزەگە اسۋدا. تاعىلىمدامادان ءوتۋ بويىنشا كونكۋرس باستالدى. قازان ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاسادى. شىنىن ايتقاندا, قازىرگى تاڭدا عىلىم سالاسىنا مەملەكەت تاراپىنان 83 ملرد تەڭگە قاراجات بولىنگەن. ونىڭ ىشىندە 52 ملرد-ى مينيسترلىك كونكۋرس جاريالاۋ ارقىلى باعدارلامانى ماقساتتى قارجىلاندىرۋ ارقىلى ۇلەستىرەدى. قالعان قارجىنى ەلىمىزدىڭ توعىز مەملەكەتتىك ورگانى كونكۋرس جاريالاۋ ارقىلى جۇرگىزەدى. بيىل پرەزيدەنت 1 قىركۇيەكتەگى جولداۋىندا گرانتتىڭ ءجۇرۋ مەرزىمىن ءۇش جىلدان بەس جىلعا دەيىن ءوسىردى. بۇل – جاس عالىمدارعا ۇلكەن قولداۋ. سەبەبى كەيبىر عىلىم سالاسى ۋاقىتقا باعىنبايدى. مىسالى, جانۋارلاردىڭ جاڭا ءتۇرىن, كارتوپ پەن استىقتىڭ جاڭا سورتىن الۋعا ون جىلداپ ۋاقىت كەتەدى. ال كەيبىر جۇمىستاردىڭ جەتەكشىلەرى ءۇش جىل بىتكەن سوڭ باسقا كونكۋرستى جەڭىپ الىپ جالعاستىرماسا, جوبا اياقسىز قالىپ جاتادى. سوندىقتان عىلىم سالاسىن دامىتۋعا گرانتتىڭ بەس جىلعا بولىنگەنى وتە ورىندى. بۇعان دەيىن جاس عالىمدارعا ارنالعان جەكە كونكۋرستار بولماعان. تەك بىلتىردان باستاپ جاس عالىمدارعا ەرەكشە كوڭىل بولىنە باستادى. ەندى جاستار قولىنان كەلگەنشە ەلىمىزدى ەكونوميكالىق جاعىنان دامىتۋعا باعىتتالعان تىڭ زەرتتەۋلەر جاسايتىن بولادى.
