بۇگىنگى تاڭدا XXI عاسىر تابالدىرىعىن ەركىن اتتاعان ۇرپاققا ءتالىم-تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋدى جەتىلدىرۋدىڭ باسىم باعىتتارىن ايقىنداپ, پەداگوگيكا عىلىمىندا ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋ كوكەيتەستى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعانى انىق. سوندىقتان كەلەشەك ۇرپاقتى ۇلتتىق, حالىقتىق تۇرعىدان تاربيەلەۋ قاجەت.
جاس ۇرپاققا ۇلتتىق تاربيە بەرۋدە «تولىق وركەنيەتتى ەل بولۋ ءۇشىن الدىمەن ءوز مادەنيەتىمىزدى, ءوز تاريحىمىزدى بويىمىزعا ءسىڭىرىپ, سودان كەيىن وزگە دۇنيەنى يگەرۋگە ۇمتىلعانىمىز ءجون» دەگەن قاعيدالى تۇجىرىمدى ءبىر ءسات ەستەن شىعارۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى. ولاي بولسا باستى ماقسات – جاس ۇرپاقتى ۇلتتىق يگىلىكتەر مەن ادامزاتتىق قۇندىلىقتار, رۋحاني-مادەني مۇرالار ساباقتاستىعىن ساقتاي وتىرىپ تاربيەلەۋ.
ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى الەمدىك دەڭگەيگە شىعارۋعا قابىلەتتى تۇلعا تاربيەلەۋ ءۇشىن:
– وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىن قالىپتاستىرۋ;
– جاس ۇرپاق ساناسىنا تۋعان حالقىنا دەگەن قۇرمەت, سۇيىسپەنشىلىك, ماقتانىش سەزىمدەرىن ۇيالاتۋ, ۇلتتىق رۋحىن دامىتۋ;
– انا ءتىلى مەن ءدىلىن, ونىڭ تاريحىن, مادەنيەتىن, ونەرىن, سالت-ءداستۇرىن, رۋحاني-مادەني مۇرالاردى قاستەرلەۋ;
– جاس ۇرپاق بويىندا جاناشىرلىق, سەنىمدىلىك, نامىسشىلدىق ءتارىزدى ۇلتتىق مىنەزدەرىن قالىپتاستىرۋ.
وسى سياقتى مىندەتتەردى ورىنداعاندا عانا باستى ماقساتقا جەتەمىز. ولاي بولسا ءتىلدى ومىرمەن تىكەلەي بايلانىستىرا وقىتۋ – حالىق رۋحىن دامىتۋ, ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى باعالاۋ رەتىندە جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋداعى ءبىلىم بەرۋدىڭ ءرولى ەرەكشە.
ۇلتتىق قۇندىلىق دەگەنىمىز – تۇتاس ءبىر جۇيە. وعان حالىقتىڭ كوركەم مادەنيەتى نەمەسە حالىق ونەرى, سونداي-اق حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جانە مادەني قاۋىمداستىق رەتىندە پايدا بولۋمەن بىرگە تۋىنداعان ادەت-عۇرىپتار, سالت-داستۇرلەر, جول-جورالعىلار, ۇعىم-تۇسىنىكتەر, داعدى, كوزقاراستار جاتادى
اكادەميك ءا.قايدار حالىق مادەنيەتىنە, ۇلتتىق رۋحاني بولمىسىنا تومەندەگىدەي انىقتاما بەرەدى: «مادەنيەت» – جەكە ادامنىڭ باسىنا ءتان قاسيەتتەن باستالىپ, بۇكىل ۇلتتىق مەنتاليتەتتى, عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق سانا, دۇنيەتانىم, سالت-ءداستۇر, رۋحاني-ماتەريالدىق بايلىقتىڭ ءبارىن قامتيتىن وتە كۇردەلى ۇعىم. بۇل مادەنيەت – ءاربىر ەتنوسقا ءتان بەلگىلى ءبىر تابيعي-الەۋمەتتىك ورتاعا سايكەس قالىپتاساتىن قۇبىلىس. ءومىر-تىرشىلىك سالتى, ورتاق ءتىل, ورتاق دۇنيەتانىم, ورتاق پسيحولوگيا, ت. ت. – وسىنىڭ ءبارىن ءبىز ەتنوس مادەنيەتىنەن تابا الامىز. ال سونىڭ ءبارىن تانىپ-ءبىلۋدىڭ ەڭ باستى قۇرالى ءتىل ەكەنىن مادەنيەتتانۋشى عالىمداردىڭ ءبارى مويىندايدى» (قازاق ءتىلىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى. ا., «انا ءتىلى», 1998, 13-ب).
عاسىرلار بويى حالىق تۇرمىسىمەن بىتە قايناسىپ, ۇلتتىق ءداستۇردى بويىنا سىڭىرگەن ماقال-ماتەلدەر, حالىق ولەڭدەرى, ەرتەگىلەر, اڭىز-اڭگىمەلەر, ايتىستار ءوز وتانىن شەكسىز سۇيەتىن, ءبىلىمدى, ىسكەر, ادامگەرشىلىگى مول, پاراساتتى, مادەنيەتتى, جان-جاقتى جەتىلگەن ۇرپاق دايىنداۋعا نەگىز بولا الادى.
ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى, ۇلتتىق بولمىستى كورسەتۋ كەز كەلگەن اقىن-جازۋشىنىڭ شىعارماسىندا كەزدەسەدى. ۇلتتىق تىلدەن ۇلتتىڭ بولمىس-ءبىتىمىن تاني بىلگەن ۇلى اقىن م.جۇماباەۆ «ۇلتتىڭ تىلىندە سول ۇلتتىڭ جەرى, تاريحى, تۇرمىسى, مىنەزى ايناداي انىق كورىنىپ تۇرادى» دەگەن ەدى. شىندىعىندا, بۇل ايتىلعان پىكىردىڭ دالەلدى, انىق ەكەنىن ءوزىمىز وقىتىپ وتىرعان ءتىل-ادەبيەت ءپانى شىعارمالارىنان انىق بايقايمىز. ءاربىر جازۋشى مەن اقىننىڭ نەمەسە ۇلى تۇلعالاردىڭ تۋىندىسى – عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلى ونەگەنىڭ تاۋسىلماس قاينار كوزى. حالقىمىزدىڭ ماقتانىشى بولعان ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ شىعارمالارىنداعى ۇلتتىق بولمىس پەن قۇندىلىقتاردى وقۋشى ساناسىنا تالداي وتىرىپ جەتكىزۋ – ءپان مۇعالىمدەرىنىڭ قۇزىرەتىندە. قازاق ادەبيەتىن ۇلتتىق قۇندىلىق رەتىندە تانىتۋ – بۇگىننىڭ وزەكتى ماسەلەسى. سەبەبى ادەبيەت ءپانى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ رۋحاني دۇنيەسى بايدى, تۋعان ءتىلىن سۇيۋدەن ادامزاتتى قۇرمەتتەۋگە دەيىنگى سەزىمدەرى تاربيەلەنەدى. اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن وقۋ ارقىلى جاسوسپىرىمدەر ەلىمىزدىڭ تاريحى, ونىڭ عاسىرلار قويناۋىندا قالعان ءسوز سىرىن كوكەيگە ءتۇيىپ, سول ارقىلى حالىقتىڭ ارمانى مەن قيالىن, بولاشاقتان كۇتەر ءۇمىتىن بايقايدى. حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعىن ادەبيەت ءپانى ارقىلى جان-جاقتى يگەرگەن تۇلعا سول ارقىلى يماندىلىققا, يناباتتىلىققا, پاراساتتىلىققا ءوزىن-ءوزى تاربيەلەيدى. وقىتۋ ۇردىسىندە قازاق ادەبيەتىن ۇلتتىق قۇندىلىق رەتىندە تانىتا ءبىلۋ – مۇعالىمنىڭ شەبەرلىگى.
ۇلتتىق قۇندىلىق دەگەنىمىز – تۇتاس ءبىر جۇيە. وعان حالىقتىڭ كوركەم مادەنيەتى نەمەسە حالىق ونەرى, سونداي-اق حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جانە مادەني قاۋىمداستىق رەتىندە پايدا بولۋمەن بىرگە تۋىنداعان ادەت-عۇرىپتار, سالت-داستۇرلەر, جول-جورالعىلار, ۇعىم-تۇسىنىكتەر, داعدى, كوزقاراستار جاتادى.
اتاپ ايتار بولساق, ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى, ۇلتتىق بولمىستى كورسەتۋ كەز كەلگەن اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارىندا كەزدەسەدى. بىراق ونى وقۋشى جۇرەگىنە تۋعان ادەبيەتتىڭ ۇلتتىق سيپاتىن, ونداعى حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپ, سالت-ساناسىنىڭ كورىنىسىن, جانرلىق, ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرىن, تۋىندىنىڭ يدەيالىق-ادامگەرشىلىك تۇپكى مازمۇن-ءمانىن يگەرتۋ ارقىلى جەتكىزەمىز.
«وقىعانىڭدى ايتپا, توقىعانىڭدى ايت» دەگەن قاعيدالى ءسوز بار. ءبىز, ءتىل ماماندارى, ادەبيەت ءپانىن وقىتۋدا وسىنداي اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارمالارىن تەك مازمۇنداۋمەن عانا شەكتەلمەي, ونداعى ۇلتتىق بولمىس پەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى بىلدىرەتىن سوزدەردى تالداي وقىتساق, ۇتارىمىز مول بولماق.
ادەبيەتتى ۇلتتىق قۇندىلىق رەتىندە وقىتا ءبىلۋ بارىسىندا مۇعالىم ءار شىعارمانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن سارالاي وتىرىپ, وقۋشىلاردىڭ كوركەم تۋىندىعا بايلانىستى اسەرلەرىن تولىقتىرۋىنا, كوركەم ءسوز قۇدىرەتىن تۇسىنە بىلۋگە, ءار شىعارما نەگىزىندە ۇلكەن وي, ۇلكەن ماسەلە جاتاتىنىن اڭعارا بىلۋگە باۋليدى.
ءاربىر كەيىنگى ۇرپاق ءوز جولىن الدىڭعى ۇرپاقتاردىڭ جەتكەن جەرىنەن باستايدى, جاقسىسىنان ۇيرەنەدى, جامانىنان جيرەنەدى. ويتكەنى سالت-ءداستۇر – حالىقتىڭ سان عاسىرلىق كوركەمدىك اقىل-ويىنىڭ جەمىسى. ول قاي تۇستا دا, قاي داۋىردە دە تەك كونەنىڭ كوزى عانا بولىپ قويماي, ءاربىر جاڭا كەزەڭنىڭ جاندى ەتيكالىق تاربيە قۇرالى رەتىندە دە ۋاقىت سىنىنان, عاسىرلار اسۋىنان مۇدىرمەي ءوتىپ وتىردى. ادامعا انا سۇتىمەن بەرىلىپ, بەسىكپەن بويعا ءسىڭىپ وتىرادى. وسىنداي يگى قاسيەتتەردى ۇلى تۇلعالاردىڭ تۋىندىلارىن وقىتۋ ارقىلى ۇرپاق تاربيەلەيمىز.
جاڭا زاماننىڭ تاريحىن جازاتىن, كەزىندە بۇرمالانعان تۇستارىنا ءادىل باعا بەرەتىن, ونىڭ كەمشىن تۇستارىن تولىقتىراتىن – بۇگىنگى جاس ۇرپاق. سوندىقتان دا ەلىمىزدە ءجۇرىپ جاتقان اۋقىمدى وزگەرىستەردىڭ ءمانىن ءادىل پايىمداۋ بارىنەن بۇرىن جاس ۇرپاقتى تاربيەلەپ جاتقان مىنا بىزگە, مۇعالىمدەرگە, ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى.
وقۋشىلاردى وتاندى سۇيۋگە, ادالدىققا, ادامي تازالىققا, ىزگىلىككە, يماندىلىق پەن يناباتتىلىققا, سالت-ءداستۇردى قۇرمەتتەۋگە ۇيرەتىپ, باۋلۋ – ءاربىر ۇستازدىڭ ابىرويلى پارىزى مەن قارىزى. ول ءۇشىن مۇعالىم قازىرگى زامانعا لايىق ءوزىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ىسىندە رۋحاني, ەتنو-مادەني داستۇرلەردى ساقتاپ, دامىتا وتىرىپ, شىعارماشىلىق ىزدەنىسپەن جۇمىس ىستەپ, ومىرگە ەنىپ جاتقان جاڭا تەحنولوگيا مەن تەحنيكانى مەڭگەرگەن, بىلىگى مەن ءبىلىمى جوعارى ۇلاعاتتى تۇلعا بولۋى ءتيىس.
بۇگىنگى مەكتەپتىڭ باستى ءمىندەتى وزىندىك وي-كوزقاراسىن اشىق ايتا الاتىن, ومىرگە بەيىم تۇلعا قالىپتاستىرۋ بولسا, وعان مۇعالىمنىڭ شاكىرتىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى, ونى تۇلعا رەتىندە باعالاۋى بالانىڭ ادامدىق قاسيەتتەرىنىڭ دامۋىنا باستى كەپىل بولا الادى.
جەكە تۇلعانى ازاماتتىققا, ءوز وتانىن سۇيۋگە, ادامي قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋدا پاتريوت اقىن ماحامبەتتەن باستاپ, ۇلى تۇلعا ابايدىڭ, جىر الىبى جامبىلدىڭ, الەمدىك دەڭگەيدەگى كلاسسيك سۋرەتكەر م.اۋەزوۆتىڭ, تاعى باسقا اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ورنى ەرەكشە ەكەنى بارىمىزگە بەلگىلى.
عۇلاما عالىم ءال-ءفارابيدىڭ «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس, رۋحاني تاربيە كەرەك, تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى. ول كەلەشەكتە ونىڭ ومىرىنە اپات اكەلەدى» دەگەنىندەي ءبىلىم بەرە وتىرىپ, تاربيە بەرۋدى ءاربىر ۇستاز جادىندا ۇستاۋى شارت.
ولاي بولسا ءبىزدىڭ ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ, مادەنيەتىمىز بەن داستۇرلەرىمىزدىڭ الدىڭعى قاتارلى ۇلگىلەرىن, ءتىلىمىزدىڭ وراسان زور بايلىعىن جاس جەتكىنشەكتەردىڭ جان دۇنيەسىنە ءسىڭىرىپ, سول ارقىلى الەمدىك رۋحاني وركەنيەتتىڭ ورىنە شىعىپ, ءنار الۋ – بۇگىنگى تالاپتىڭ ماڭىزدىسى. اتا-بابالارىمىزدىڭ سان عاسىرلار بويى ۇرپاعىنا ازىق بولعان اقىل-كەڭەس, وسيەتى, اسىل مۇراسى, ۇلتتىق رۋح, ۇلتتىق ماقتانىش, ۇلتتىق نامىس, انا تىلىمەن ۇلتتىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ سەزىمىن وياتۋ – بارشامىزدىڭ پارىزىمىز. سوندا عانا ۇلتتىق سانا-سەزىمى تولىققاندى جەتىلگەن, تۋعان ەلىن ەركىن بىلەتىن, ۇلتتىق سيپاتى مەن ۇلتتىق رۋحىن جوعالتپاعان ۇرپاق تاربيەلەي الامىز.
كۇلزيپا قىلىشباەۆا,
استانا قالاسى №5 گيمنازيا مۇعالىمى,
قر ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى, ى.التىنسارين جانە «استانا قالاسىنىڭ
قۇرمەتتى پەداگوگى» توسبەلگىسىنىڭ يەگەرى
