جارىلىستى توقتاتقان جارلىق

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىن 1991 جىلدان باستاپ تارقاتساق, ءدال سول جىلى ەل ومىرىندە ورىن العان ەلەۋلى وقيعالاردى اينالىپ وتە الماسپىز. سول ءبىر قوي جىلىنىڭ تامىلجىعان تامىز ايى اياقتالار شاقتا قا­زاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن قازاق دالاسىن قىرىق جىلدان استام ۋاقىت ۋلاعان سەمەي پوليگونى جابىلدى. قوڭىر كۇز تۋعاندا, قازاق بالاسى العاش رەت عارىش كوگىنە سامعادى. ال جەلتوقسان ايىندا عاسىرلار بويى اڭساعان ازاتتىعىمىز قولىمىزعا ءتيدى.

ساحاروۆتىڭ سوڭعى سۇحباتى

سودان بەرى شيرەك عاسىرلىق كەزەڭدى ارتقا تاستادىق. بيىل ابىرالى, دەگەلەڭ جاقتاعى حالىقتىڭ ۇرەيىن ۇشىرىپ, ءتىرى جان تۇگىلى تابيعاتقا مول زارداپ شەكتىرگەن جارىلىستاردىڭ تىيىلعانىنا 25 جىل تولىپ وتىر. وسى كۇندەرگە دەيىن دە ءبىر ەمەس, ءۇش قازاق بالاسى اسپان الەمىن ارالادى. ازاتتىعىمىزدىڭ ارقاسىندا كورگەن يگىلىگىمىز دە كوپ.
وسىنىڭ بارىنە جەكە-جەكە توقتالۋعا بولادى. بىراق بۇگىنگى ماقالامىزدىڭ وزەگىنە اتوم بومباسىنىڭ سىناق الاڭىنا اينالعان سەمەي پوليگونىن ارقاۋ ەتپەكپىز.
جاقىندا تەلەديداردان پوليگونعا قاتىستى سيۋجەتتى كورىپ قالدىق. وندا سۋتەگى بومباسىنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى اكادەميك اندرەي ساحاروۆ پوليگون جۇمىسىنا قالاي تارتىلعانىن ەسكە الادى. ءبىر قىزىعى, بۇل اكادەميكتىڭ سوڭعى سۇحباتى بولاتىن. «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنىڭ «پوليگون» اتتى دەرەكتى ءفيلمىنىڭ شىعارماشىلىق توبى وسى سۇحباتتى جازىپ العان سوڭ, ءدال سول كۇنى, 1989 جىلدىڭ 14 جەلتوقسانىندا ساحاروۆتىڭ جالعاندا تاتار ءدامى تاۋسىلعان ەدى. اتاقتى عالىمعا كەيىننەن «عاسىر قاسىرەتى» دەپ باعالانعانى وقيعانى ەسكە الۋ وڭاي بولماعانى سودان-اق اڭعارۋعا بولادى.
«يادرولىق قارۋدى جاساۋ توبىنا مەنى وزىمنەن سۇراماي-اق 1948 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا قوستى. بۇدان بۇرىن تازا عىلىممەن اينالىسۋ نيەتىم بول­عاندىقتان, بۇل ۇسىنىستان بىرنەشە رەت باس تارتقان ەدىم. بىراق امالسىز توپقا قوسىلعاننان كەيىن وسى سالادا بار بىلگەن-تۇيگەنىمدى سالىپ, جۇمىس ىستەۋىمە تۋرا كەلدى. ءبىزدىڭ الدىمىزعا قويعان ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ مەملەكەت ءۇشىن, جالپى ادامزات ءۇشىن قاجەت دەپ ءبىلدىم. الايدا ۋاقىت وتە كەلە ۇستانىمىم وزگەرە باستادى, كوپ نارسەنىڭ بايىبىنا بارا باستادىم. سوندا دا باستاپقى كەزەڭدەگى جۇمىسىم ءۇشىن ەش وكىنبەيمىن» دەگەن ەدى سول سۇحباتىندا اكادەميك.
ساحاروۆتىڭ سول سۇحباتىنان يادرولىق قارۋعا دەگەن كوزقاراسى 1955 جىلدان وزگەرە باستاعانىن اڭعارامىز. ول سول جىلعى جارىلىستىڭ سالدارىنان ادام شىعىنى بولعانىن كورەدى. اۋەدەگى, عارىشتاعى, سۋداعى سىناقتاردى توقتاتۋ كەرەك دەپ سانايدى. وسى ويىن اتوم بومباسىنىڭ «اتاسى» يگور كۋرچاتوۆقا جەتكىزەدى. مۇنىمەن كەلىسكەن كۋرچاتوۆ حرۋششەۆكە بارىپ جولىعادى. الايدا حرۋششەۆ كۋرچاتوۆتى تىڭداعىسى دا كەلمەيدى.
قالاي بولعاندا دا اندرەي ساحاروۆ يادرولىق قارۋدى سىناۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. ادامزاتتىڭ قۇقىن قورعاعانى ءۇشىن كەڭەس زامانىندا «ءۇش ءارىپتىڭ» باقىلاۋىنا ءىلىندى. بۇل قىزمەتى ءۇشىن ماسكەۋدەن گوركي قالاسىنا جەر اۋدارىلعانى دا بار.

ەلباسىنىڭ ەرەن ەڭبەگى

قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 1991 جىلدىڭ 28 تامىزىندا سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. مىنە, سول كۇننەن باستاپ سەمەي وڭىرىندەگى جارىلىستار توقتادى.
قازاق دالاسىن قىرىق جىلدان استام ۋاقىت ۋلاعان سەمەي پوليگونى 18 ملن گەكتار اۋماقتا ورنالاسقان بولاتىن. يادرولىق سىناقتاردان تارالعان رادياتسيا­دان 1,5 ميلليونعا جۋىق ادام زارداپ شەكتى. سول وڭىردە قانشاما بالا مۇگەدەك بولىپ تۋىلىپ, جاسىنا جەتپەي قانشا ادام ومىرمەن قوشتاستى. جالپى العاندا, پوليگوننىڭ جۇمىسى كەزىندە 456 يادرولىق جانە تەرمويادرولىق جارىلىستىڭ 116-سى اشىق بولدى. ياعني, جەر بەتىندە نەمەسە اۋە كەڭىستىگىندە جاسالدى. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ جالپى قۋاتى 1945 جىلى حيروسيماعا تاستالعان اتوم بومباسىنىڭ قۋاتىنان 2,5 مىڭ ەسەگە ارتىپ كەتتى. وسىدان-اق پوليگوننىڭ اكەلگەن زاردابىن شامالاۋعا بولاتىنداي.
وسى جەردە قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوز ەلىمىزدە عانا ەمەس, دۇنيە جۇزىندە يادرولىق قارۋدى توقتاتۋ جونىندە كوتەرگەن باستامالارىن دا ايتا كەتۋ كەرەكپىز. وسىدان بەس جىل بۇرىن, 2011 جىلدىڭ 12 قازانىندا استانا تورىندە يادرولىق قارۋسىز الەم جونىندەگى دەكلاراتسيا قابىلداندى. سول كۇنى تاۋەلسىزدىك سارايىندا وتكەن «يادرولىق قارۋسىز الەم ءۇشىن» اتتى فورۋمدا ەلباسى ءوزىنىڭ سويلەگەن سوزىندە سەمەي پوليگونىن, پوليگوننىڭ قازاق دالاسىنا تيگىزگەن زاردابىن مىسالعا الىپ, وسىندايدى الەمدە ەندى بولدىرماۋ كەرەك دەگەن پىكىرىن جەتكىزدى. بۇل باسقوسۋعا قاتىسقان كوپتەگەن ەلدەردىڭ باسقارۋشى ورگاندارى وكىلدەرى مەن عالىمدارى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ءسوزىن قۇپتادى. ناتيجەسىندە جوعارىدا اتالعان دەكلاراتسيا ءبىراۋىزدان قابىلداندى.
بىلتىر بۇۇ مىنبەرىنەن سويلەگەن سوزىندە ەلباسى يادرولىق قارۋسىز الەم قالىپتاستىرۋ ءىسىن ادامزاتتىڭ ءححى عاسىرداعى باستى ماقساتى ەتۋگە شاقىردى. «قازاقستان – يادرولىق پوليگوندى جاپقان جانە اۋقىمى جاعىنان ءتورتىنشى يادرولىق قارۋ-جاراقتان ءوز ەركىمەن باس تارتقان, سونداي-اق ورتالىق ازيادا يادروسىز ايماق قۇرعان تاريحتاعى تۇڭعىش ەل. يادرولىق قارۋسىز ايماقتى الەمنىڭ وزگە وڭىرلەرىندە, سونىڭ ىشىندە تاياۋ شىعىستا دا قۇرعان ءجون. يادرولىق دەرجاۆالار يادرولىق قارۋعا يەلىك ەتۋدەن باس تارتقان بارلىق ەلدەرگە كۇش قولدانباۋعا كەپىلدىك بەرۋگە ءتيىس» دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى نيۋ-يورك تورىندە تۇرىپ. جانە بۇل ويىن تازا قازاق تىلىندە جەتكىزدى.
ەلباسى يادرولىق سىناقتارعا تىيىم سالۋدان كەيىن بۇكىل ادامزاتتى يادرولىق قارۋسىز الەمگە جەتەلەۋدە. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مەملەكەت باسشىسىنىڭ باستامالارىن دا الەم قولداپ كەلەدى.

امانعالي قالجانوۆ