قىلمىسپەن تابىستى كۇرەسەتىن ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن زەردەلەسەك, ولار ۇلكەن قىلمىس ۇساق ادەپسىزدىكتەن, بىرەۋدىڭ قۇقىن بۇزىپ, دورەكىلىك كورسەتۋدەن باستالاتىنىن تۇسىنگەن جانە ونداي ادامدارعا بەرىلەتىن جازا دا قاتاڭ. مىسالى, گەرمانيادا بىرەۋگە ءتىل تيگىزسەڭ, ايىپپۇلدى بىلاي قويعاندا, باس بوستاندىعىڭنان ايرىلىپ قالۋىڭ دا عاجاپ ەمەس. ءبىزدىڭ ەلدىڭ ساناسىنا دا ادەپسىزدىككە مۇلدەم توزبەۋ قاعيداتى بىرتىندەپ ءسىڭىپ كەلەدى. ەلوردادا ءجيى تىركەلەتىن اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتار جونىندە استانا قالاسى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق اكىمشىلىك سوتىنىڭ توراعاسى مىندەتىن اتقارۋشى قانات يماناليەۆ اڭگىمەلەيدى.
– قانات سەرىكۇلى, قالانىڭ اكىمشىلىك سوتى نەگە «مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق» دەپ اتالعان؟
– ەلىمىزدە بۇرىن جالپى سوتتار بولدى. ياعني, سوتتىڭ ءبارى ازاماتتىق ىستەردى بولسىن, اكىمشىلىك, قىلمىستىق ىستەردى بولسىن, تالعاماي قاراي بەرەتىن. كەيىن سوت جۇيەسىن وڭتايلاندىرۋ, جۇرتشىلىقتىڭ ۋاقىتىن ۇنەمدەۋ, سوت تورەلىگىن بارىنشا قولجەتىمدى ەتۋ ماقساتىندا ەكونوميكالىق جانە اكىمشىلىك ىستەر بولەك قارالا باستادى. وسىلايشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن 2002 جىلدىڭ 9 اقپانىندا استانا قالاسىنىڭ مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق اكىمشىلىك سوتى قۇرىلدى. قالاداعى اكىمشىلىك ىستەرمەن اينالىساتىن جالعىز سوت وسى. ءۇش اۋداندا بولعان جول-كولىك وقيعاسى, قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزۋ, قوقىس تاستاۋ, كوشى-قون زاڭناماسىن بۇزۋ سەكىلدى ءىستىڭ ءبارى وسىندا قارالادى. «اۋدانارالىق» دەيتىنى دە سوندىقتان. مىسالى, بيىلعى جىلدىڭ العاشقى جارتى جىلدىعىندا مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق اكىمشىلىك سوتىنا 16271 اكىمشىلىك ءىس كەلىپ ءتۇستى. بۇل بىلتىرعى وسى ۋاقىتپەن سالىستىرعاندا 393 ىسكە نەمەسە 2,4 پايىزعا كوپ.
– سونىڭ ىشىندە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ قاي ءتۇرى كوبىرەك كەزدەسەدى؟
– مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق اكىمشىلىك سوتىنا كەلىپ تۇسەتىن اكىمشىلىك ىستەردىڭ 70-80 پايىزى – جول-كولىك وقيعاسىنا قاتىستى. ەكىنشىسى – كوشى-قون زاڭناماسىن بۇزۋ. قىسقاسى, جول ينسپەكتورلارى, كەدەنشىلەر, سالىق, كوشى-قون پوليتسيالارى سىندى بارلىعى 50-دەن استام وكىلەتتى ورگان قىزمەتكەرلەرى ءارتۇرلى اكىمشىلىك ىستەردى قوزعاپ, ونىڭ تورەلىگىن ايتۋعا بىزگە جولدايدى. ولاردىڭ ىشىندە اينالاسىن لاستاپ, كورىنگەن جەرگە قوقىس لاقتىرىپ كەتەتىندەرگە قاتىستى ءىس كوپ. جەكە ءبىر ادامنىڭ ارىزىمەن قوزعالاتىن ىستەر دە كوبەيىپ جاتىر. مۇنىڭ سەبەبىن تەك ءتيىستى ورگان قىزمەتكەرلەرى عانا ەمەس, قاراپايىم تۇرعىندار اراسىندا دا ۇساق بۇزاقىلىققا بەي-جاي قاراي المايتىن ادامداردىڭ كوبەيۋىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.
– كۇنىنە قانشا اكىمشىلىك ءىستى قارايسىزدار؟
– سۋديالار ورتا ەسەپپەن ايىنا 246 ءىستى قارايدى. ال جىلىنا ءبىر سۋدياعا شامامەن 1600 ىستەن كەلەدى. مۇنداي جۇكتەمەگە قاراماستان بارلىق ءىس ۋاقىتىندا قارالادى.
– دەگەنمەن دە سۋديالاردىڭ جانە سوت تورەلىگىنە جۇگىنگەن جۇرتشىلىقتىڭ ۋاقىتىن ۇنەمدەۋ ماقساتىندا جۇيەنى ءالى دە وڭتايلاندىرا ءتۇسۋ كەرەك سياقتى. مىسالى, جول-كولىك وقيعاسىنا قاتىستى بولعان ىستەردە كوبىنە ەكى تاراپ ءوزارا كەلىسىپ كەلەدى. اۆتوكولىكتى ساقتاندىرعان كومپانيادان قارجى ءوندىرىپ الۋ ءۇشىن عانا كوپشىلىك سوتقا جۇگىنۋگە ءماجبۇر. ال سوتتىڭ ءىستى قاراۋ ۋاقىتىن بەلگىلەۋ, قاۋلىنى كۇتۋ, كولىك كۋالىگىن بەرۋ سەكىلدى پروتسەستەرگە از ۋاقىت كەتپەيدى…
– ءيا, دۇرىس ايتاسىز. اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ ىشىندە جول ءجۇرۋ ەرەجەسىن بۇزۋعا قاتىستى بولعان ءىستىڭ 90 پايىزىندا ەكى تاراپ ءوزارا كەلىسىممەن كەلەدى. ال داۋ بولماعان جەردە سۋديانىڭ قاجەتى دە شامالى. دامىعان ەلدەردە جاعداي باسقاشالاۋ. كەيبىر مەملەكەتتەردە اكىمشىلىك ىستەردى «ۇساق ىستەر» دەپ قارايدى. ونى قاراۋدىڭ جولى اناعۇرلىم جەڭىلدەتىلگەن. جول-كولىك وقيعاسى بولا قالسا, ساقتاندىرۋ اگەنتىن شاقىرتۋمەن شەكتەلەدى. ال بىزدە كولىك اپاتىنا تاپ بولعاندار ساقتاندىرۋ كومپانياسىنان قاراجات وندىرگىسى كەلسە, الدىمەن بىرنەشە ساعات جول ينسپەكتورىن كۇتەدى, ول حاتتاما تولتىرىپ, ءىستى اكىمشىلىك سوتقا جىبەرگەنشە ءبىرتالاي ۋاقىت وتەدى. سۋديانىڭ قاۋلىسىنان كەيىن عانا ساقتاندىرۋ كومپانياسى جابىرلەنۋشى جاقتىڭ شىعىنىن وتەۋگە كىرىسەدى. بۇعان قوسا, جۇرگىزۋشى كۋالىگىن ايىرۋ, ايىپپۇل سالۋ كەرەك بولسا دا سوت شەشىمى كەرەك. وسى ماسەلەنى زاڭدى تۇرعىدان تاعى دا قاراپ, وڭتايلاندىرۋ كەرەك.
– ال كولىگى ساقتاندىرىلماعان كىنالى جاقتان جابىرلەنۋشى قانداي جولمەن شىعىنىن وندىرە الادى؟
– ونداي جاعدايدا اكىمشىلىك سوتتىڭ قاۋلىسىن الىپ, ءوزىڭىز قارايتىن اۋداننىڭ ازاماتتىق ىستەردى قارايتىن سوتىنا ارىزدانۋ كەرەك. سوت تورەلىگىنە سايكەس, سوت ورىنداۋشىلارى الگى كىنالى ازاماتتىڭ ايلىعىنان ۇستاۋ سەكىلدى شارالار قولدانىپ, كىنالى جاقتان شىعىندى وتەپ بەرەدى. ال ءۇشىنشى جولى – ەكى تاراپ ءوزارا شىعىن قاراجاتىنا كەلىسىپ, ماسەلەنى شەشۋ.
– ەلىمىزدە سۋديالار قر پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن تاعايىندالادى. دەمەك, بۇل – مارتەبەلى ماماندىق. جالپى, سۋديا بولۋدىڭ قيىندىعى نەدە؟
– سۋديا بولۋ – مارتەبە عانا ەمەس, ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. وسى اتقا لايىق بولۋ ءۇشىن بىلىكتىلىك پەن مول تاجىريبە عانا جەتكىلىكسىز. سۋديا قارا قىلدى قاق جاراتىن ءادىل, ىشكى جان دۇنيەسى تازا, ار-نامىسىن جوعارى قوياتىن ادام بولۋ كەرەك. اقتى – اق, قارانى – قارا دەگەن سوت قانا ءوز مارتەبەسىنە لايىق. نەگىزى, جۇرتشىلىق سۋديانىڭ جۇمىسى ءىستى قاراپ, شەشىم شىعارۋمەن شەكتەلەدى دەپ ويلايدى. شىنتۋايتىندا, ولاي ەمەس. كەلىپ تۇسكەن ءىستى باستان-اياق قاراپ, ونىڭ ءبارىن قاعازعا تۇسىرەمىز. ءتىپتى كۇنى بويى قاعازدان باس المايتىن كەزدەرىمىز بولادى. مىسالى, كۇنى كەشە مەن 38 ءىستى قارادىم. ونىڭ ءبارىن باستان-اياق زەرتتەۋ, ءادىل شەشىم شىعارۋ – وڭاي ەمەس. ويتكەنى ءار ءىستىڭ ارتىندا ادام تاعدىرى تۇر. ونى استە ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. دەمالىس كۇندەرى دە قاعازبەن وتىراتىن كۇندەرىمىز بارشىلىق. بىراق جۇرەگىڭ قالاعان كاسىپتىڭ قانداي قيىندىعىنا دا شىدايتىنىڭ انىق.
قىمبات توقتامۇرات
