جاۋىنگەر كۇندەلىگى

اڭداتپا

وقىرمان نازارىنا ۇسىنعالى وتىرعان كۇندەلىك جازبالاردىڭ يەسى ەمبەرگەن وماروۆ, تەگى – ورتا ءجۇز ارعىن, ارعى باباسى – قازداۋىستى قازىبەك بي, داۋلەسكەر كۇيشى تاتتىمبەت, بەرىرەكتەگى جاقىندارى – ارقالى اقىن-كومپوزيتور ءمادي ءباپيۇلى, رەسپۋبليكا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى, كەيىننەن پروكۋرورى بولعان نىعمەت نۇرماقۇلى, ءوزارا نەمەرەلەس اعايىندار. ەمبەرگەننىڭ ءوز اتاسى كۇردەۋباي بولسا, مەككەگە بارىپ, قاجى اتانعان. ال اكەسى وماردان ءتورت ۇل, ءبىر قىز – ۇلكەن شاڭىراق ەدى. قازاقستانداعى جاپپاي اشتىق بۇلاردى دا ايامايدى, ۇيدەگى بەس بالادان جالعىز قالعان ەمبەرگەن وقۋ قۋادى, الماتىعا كەلەدى. قازاق مەملەكەتتىك ۋنۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەنىندە جاھاندىق سوعىس باستالادى دا, ول مايدان دالاسىنان ەلگە جارالانىپ ورالادى. سودان باستاپ الپىس جىلدىق ەڭبەك جولىنىڭ قىرىق جىلدان استامىن كوبىنە قاراعاندىنىڭ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا (قازىر ۋنيۆەرسيتەت) فيزيكا-ماتەماتيكا سالاسىنان ءدارىس وقىپ, شاكىرت تاربيەلەۋگە ارنايدى. بىرەر جىل تەمىرتاۋ زاۋىتى جانىنداعى تەحنيكالىق ينستيتۋتتا قىزمەت ىستەگەندە, تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن.ءا. نازارباەۆقا دا ساباق بەرەدى.

ول ءتورت ۇل, ەكى قىز وسىرەدى. ۇلدارى تۇگەل عىلىم جولىن تاڭداپ, دوتسەنت, پروفەسسور اتانعان. كەزىندە شىققان تەگى, تۋىستىعىنا بايلانىستى قىراعى بولشەۆيكتەردەن تاياقتى از جەگەن جوق, سوعان قاراماستان, ە.ومارۇلى ارتىندا شىعارماشىلىق مول مۇرا قالدىردى. ارينە, ماتەماتيكا سالاسىنداعى ەڭبەكتەرىنىڭ ورنى بولەك. ارعىن رۋىنىڭ قىسقاشا شەجىرەسى دە بار. سونىڭ ىشىندە سوعىس الدىنداعى جانە سوعىس كەزىندەگى كۇندەلىكتەرى – وزىنشە ءبىر ەرەكشە جادىگەر. ەرەكشە بولاتىنى, سوعىس جايىندا دەرەكتىلىك تۇرعىسىنان دا, كوركەم ادەبيەت تۇرىندە دە از ايتىلعان جوق دەسەك تە, تاپ مىناداي جىلى, ايى, كۇنى, ساعاتى كورسەتىلگەن قازاق جاۋىنگەرىنىڭ جازباسى بۇرىن-سوڭدى كوزىمىزگە تۇسە قويماعان ەدى. سول سەبەپتى بۇل جازبالار بۇگىنگى گازەت وقىرمانى ءۇشىن دە عيبرات الار قىزىقتى دۇنيە بولار دەپ ويلايمىن.

01.01.1941 ج.

          كالەندار بەتى 1941 جىلدى اشتى. كەشە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اكتى زالىندا جاڭا جىلدىق بال-ماسكاراد بولىپ ءوتتى. ءبىر جاقسى جەرى راديولادان مۋزىكا وينالىپ, بي بيلەدىك. اراق, سىرا ساتىلدى. ءبىز ستۋدەنتپىز عوي. ءبارىمىزدىڭ ورتامىزداعى ءبىر گرافين سىرا اۋزىمىزعا ءتيدى مە, تيمەدى مە؟..

31. 01.1941 ج.

          24 يانۆار كۇنى كوميتەت شاقىرادى دەگەنگە بارسام, بيۋرو بولىپ جاتىر ەكەن. سامسونەنكو ماعان: «سەن ۇگىتشى بولاسىڭ» دەدى ءايت-ءشۇيت جوق. مەن جۇمىس ىستەيتىنىمدى, ۇگىتشىلىككە ۋاقىتىمنىڭ جوقتىعىن ايتتىم. «ىستەسەڭ دە ىستەيسىڭ, ىستەمەسەڭ دە ىستەيسىڭ» دەپ جەكىردى سامسونەنكو ماعان.  ولار سونداي. «ىستەمەيمىن» دەدىم مەن ءبىر ايتقانىمنان قايتپاي. مىنا جاقتا وتىرىپ چەرەدنياك دەگەنى كۇبىرلەدى: «وعان كاك نەديستسيپلينيروۆاننىي ي زا وتكاز وت اگيت. رابوتى سوگىس بەرىلسىن». مەن «جاقسى» دەدىم قاسارىسىپ.

          ءبىر شۇناق لاققا ۇقسايتىن شۇرتيگەن اۋىزدى قارىنداس: «نەسى جاقسى؟» دەپ مەنى قاعىتادى. سونىمەن ولارعا «راحمەت» دەپ مەن كەتتىم. سوگىسپەن مۇقاتىپ ولار قالدى. ولارعا نە كەرەك كىسىنىڭ كەلەشەگىنىڭ.

08.02.1941 ج.

          كەشە ورىستىڭ اكادەميالىق دراما تەاترىندا «زا وكەانوم» اتتى سپەكتاكل كوردىم. مەنىڭ بارام دەگەن ويىم دا جوق ەدى. ەۆگەني يۋرەۆيچ ايماۋىتوۆ بيلەت ساتىپ العان ەكەن. ول بارمايمىن دەپ بيلەتىن ماعان بەرگەنى. پەسا ەۆرەي تۇرمىسىنان الىنعان. جامان پەسا ەمەس, ۇناعان جەرلەرى كوپ. تزيۆا دەگەن ەسفيرانىڭ ءسىڭلىسى نە قىلعان ءدۇزى قارا ەدى. شىركىن, ەسفيراعا جانىڭ اشيدى.

05.03.1941 ج.

          مەنى اقشا تولەمەدىڭ دەپ ۋنيۆەرسيتەتتەن شىعاردى. امال جوق, ارىزدانىپ جوعارعى سوۆەتكە باردىم. ورىندارىندا قازاقباەۆ تا, ەرماعامبەتوۆا دا جوق ەكەن. تەك مۋسينا دەگەن ايەل وتىر. ارىقشا كەلگەن, اۋرۋدان جاڭا تۇرعان ادام سەكىلدى. «نە ايتاسىز؟» دەپ, مەنى سۇلەسوق قارسى الدى. مەن وعان سىرتتان كومەك المايتىنىمدى, وقۋ ءۇشىن تولەمەدىڭ دەپ ۋنيۆەرسيتەتتەن شىعارعانىن ايتتىم. اياعىندا سىزدەردەن نەندەي كومەك بولادى دەپ سۇرادىم. اتى ايەل عوي, جاسقانشاق.ۇكىمەت جاعىندا وتىرعانىمەن مىناۋ بىلاي, اناۋ الاي دەپ ءتيىستىسىن اشىق ايتا المادى. سەكرەتار بايمانوۆ دەگەنگە جىبەردى. وعان دا كىرىپ شىقتىم.

          ادەمى كيىنگەن, گالستۋگىن شىرەگەن قارا سۇرلاۋ جىگىت ەكەن. كابينەت تولعان جۇمساق بارقىتپەن تىستالعان ديۆان, ورىندىقتار. مەن وعان قولىمداعى ءوتىنىشتى ۇسىندىم. بىرەر اۋىز سوزدەن كەيىن ول ماعان قاراپ مورال وقي باستادى. ءسوزىنىڭ ءتۇيىنى: بىزدە ونداي قاراجات جوق. سوۆناركومنىڭ ورىنباسارى كليمەنتەۆ دەگەنگە بار. مۇمكىن ولار بىردەڭە ەتەر دەپ ءوتىنىشىمدى قولىما قايتىپ بەردى. «سۋ باسىنان سۋالار» دەگەندەي, ءبىرىنشى بارعانداعى العان جاۋابىما ەڭسەم ءتۇسىپ, «سەنگەن قويىم سەن بولساڭ» دەپ, سوۆناركوم جاعىنا قاراي اياڭدادىم.

          «كليمەنتەۆ زانيات» دەپ بوساتپاي قويدى. سونىمەن ەشبىر ويلاعانىما جەتە الماي ۇيگە قايتتىم.

26.03.1941 ج.

          بۇل ۋاقىتتىڭ ىشىندە بىزدە تالاي جاڭالىقتار بولدى. ايدىڭ 12-ءسى كۇنى كومسومولەتستەردىڭ ۋنيۆەرسيتەتتىك جالپى جيىلىسىندا ماعان بەرگەن سوگىستى قارادى. جيىلىس پرەدسەداتەلى جانە مەنى ايىپتاۋشى سامسونەنكو سويلەپ باقتى. ونىڭ بار تاپقانى وماروۆ ۇگىتشىلىك جۇمىستان باس تارتتى. وتىرىك بالە جابۋ قيىن عوي. مەن ءىستىڭ ءمان-جايىن ايتتىم. اشۋلانىپ, اسىعىپ تا كەتتىم بىلەم, ءسوزدى ءۇستى-ۇستىنە توعىتتىرىپ تا جىبەردىم. جانە كوپشىلىك جيىلىستا ءبىرىنشى رەت سىناپ سويلەگەنىم عوي. جالاعا قالاي توزەرسىڭ. سونىمەن, جيىلىس مەندەگى سوگىستى الدى. ارينە, سامسونەنكونىڭ بەت-بەينەسىنە اجەپتاۋىر كىر كەلگەنى ءسوزسىز.

          17-ءسى كۇنى جوعارعى سوۆەتتىڭ  رەفەرەنتى توپاەۆتىڭ شاقىرۋىمەن سوندا باردىم. ول ماعان بايمانوۆتىڭ «ارياسىن» قايتالادى.

مەن 8-ءى كۇنى ۋنيۆەرسيتەتكە بەرەسىدەن قۇتىلىپ, بۇيرىق بويىنشا قايتا الىنعان بولاتىنمىن. توپاەۆ ونى بىلمەيدى, «ناركومپروسقا قارايتىن بالالار ءۇيىنىڭ  باستىعى قۇدايقۇلوۆا دەگەنگە بار, ول ساعان كومەك بەرەدى» دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن. قازاقباەۆ مەنىڭ  وتىنىشىمە, ونى شاقىرىپ الىپ, «ءتۇسىندىر» دەپ بۇرىشتاما قويعان بولسا كەرەك. سونىمەن ولارعا راحمەت ايتىپ قايتتىم.

          ايدىڭ19-ى كۇنى رايۆوەنكوماتتىڭ شاقىرۋىمەن بارىپ, موبيليزاتسيوننىي ليستوك الدىم.

30.06.1941 ج.

          ماۋسىمنىڭ 28-ءى كۇنى بارلىق ساباقتاردى بەرىپ قۇتىلدىم. بارلىعى «بەس» بولىپ ءوتتى.

          وسى ءبىر ايدىڭ ىشىندە نە بولمادى: 22-ءسى كۇنى گەرمانيانىڭ قانقۇمار توبەتى گيتلەر سوۆەتتەر وداعىنىڭ جەرىنە ارام ءتىلىن سوزدى. سوۆەتتەر وداعى مەن گەرمانيانىڭ اراسىندا سوعىس باستالدى. بۇگىن, مىنە, سەگىزىنشى كۇن. سوۆەتتىڭ ەرجۇرەك  باتىر, ادال ۇلدارى جەرىن, ەلىن قورعاۋدا جانىن اياماي كۇرەسىپ, جاۋ شابۋىلىنا  ءۇش رەت قارسى سوققى بەرىپ ۇلگەردى. مەن كانيكۋلعا ەلگە بارا المايتىن بولدىم. ازىرشە ەڭبەك فرونتىنا, كولحوز جۇمىسىنا بارامىز. وسىلاي بولۋعا كەرەك تە. قىزىل اسكەرلەر مايداندا تالاستا جۇرگەندە, ءبىزدىڭ دەمالىپ شالقادان جاتۋىمىز ادامدىققا جاتپاس.

04.07.1941 ج.

كازمۋ-دان ءجۇز قارالى بالا اۋىل شارۋاشىلىعى جۇمىسىنا اتتاندىق. تۇنىندە اكەلىپ, توۆارلى پويىزبەن جونەلتكەن. ۆاگون ىشىندە ەركىن تۇرەگەپ تۇرۋعا بولاتىنداي ورىن جوق. شىلدەنىڭ 5-ءى كۇنى كەشىندە مولالى ستانتسياسىنا, ودان وسى كۇننىڭ تۇنىندە ماشينامەن ءتۇن ورتاسى اۋا اباكۋموۆكا دەگەن سەلوعا كەلدىك. شارشاپ, قالجىراپ جەتتىك. ستۋدەنتتەر كوشەدەگى ءبىر قورانىڭ ىشىنە جاتا سالدىق. كەلەسى كۇنى جاياۋ, بۇيەن اقشي سوۆحوزىنىڭ (№332) ورتالىعىنا اتتاندىق, 23 شاقىرىمداي جەر ەكەن. تۇستە كەلىسىمەن ءۇش بريگاداعا بولىندىك. مەن ءبىرىنشى بريگادامەن 1-ءشى فەرماعا باراتىن بولدىم. ديرەكتور زاحاروۆ – كالماق. ءبىر كۇن وسى جەرگە قوندىق.

كەلەسى, 8-كۇنى, جۇمىسقا شىقتىق. مايا سالۋشىعا ءشوپ تاسۋشى بولدىم. بەنديۋكوۆ ەكەۋمىز ءبىر اربادا بولدىق. ءۇش كۇندەي ىستەپ, ارقانىڭ ەتىن اۋىرتىپ الىپ, باسقا جۇمىسقا, وگىز ايداۋعا اۋىستىم. ۆولوكۋشادا ءۇش ادام ىستەدىك.

مىنە, بۇگىن 14-كۇنى ارقام ءالى ءتاۋىر بولعان جوق. قىزدار ارقامدى گليتسەرينمەن ىسپالادى. ونىمەن دە ءتاۋىر بولعان جوق.

 29-كۇنى قاپالدىڭ اۋداندىق اۋرۋحاناسىنا كەلدىم. ءبىرىنشى تامىزدا مەنى اۋرۋحانادان شىعاردى. سىرقاتىم گريپپ ەكەن.

ۆوت سەگودنيا ۆتوروي دەن كاك يا ۆىپيسالسيا يز بولنيتسى كاپالا. نە ناحوجۋ نيچەگو. داجە حلەبا نە پرودايۋت. يا سيجۋ زا گورودوم, نابليۋدايا زا پودۆودوم, كاك بۋدتو وحراننيك ەتوگو گورودا. سيجۋ ۋ پەرەسەچەنيا دوروگ. گورود كاپال ناحوديتسيا ۋ پودنوجيا گورى الاتاۋ. سيدەل وكولو چاس. نە ۆسترەتيل پودۆودا ي ۆەرنۋلسيا ۆ گورود…

 الماتىدان ستۋدەنتتەردەن بارلىق ۆوەننووبيازاننىيلار تۇگەل جىبەرىلسىن دەگەن تەلەگرامما بولدى. التىسى كۇنى شىقتىق, 21 ادام. جولدا تاۋدان تۇسە بەرىستە اربا اۋدارىلىپ, 5 كىسى جارالانىپ قالدى. ۆاسيلي تيموفەەۆيچ دەمين, پەرەۆەرزەۆ, جاپاروۆ رىسحان, ماحمەتوۆ قۇلماحان. مەن تىزەمدى, قۇيرىعىمدى, شىنتاعىمدى جارالاپ الدىم.

7-ءسى كۇنى اباكۋموۆكا پوسەلكاسىنا كەلدىك. ول جەردەن 20 سومعا مولالىعا جەتتىك. نە كەرەك, 9-ى كۇنى الماتىدا بولدىق.

شىركىن, الماتى, جەرىڭ كىلەم, اۋاڭ جۇپار عوي. ءبىزدى قوش يسىمەن قارسى الدى. سول كۇنى ۆوەنكوماتتا بولىپ, 20-سى كۇنى اسكەري ۋچيليششەگە باراسىڭ دەگەن قاعاز الىپ, جاتاقحاناعا كەلىپ جاتتىم.

22.08.1941 ج.

          فرۋنزە قالاسىنا كەلدىك. ءبىزدى ءبىر وتريادتىڭ ىشىنە الىپ كەلدى. قالاسى قانداي ەكەنىن بىلمەيمىز, بوساتپايدى. تامىزدىڭ 24-ءى كۇنى كوميسسيا بولدى. مەن دەنساۋلىق جاعىنان جاراماي قالدىم. ماعان جۇرەكتىڭ رەزكي نەۆروزىسىڭ (1مين. 124 رەت سوققان) دەدى. ادام دەگەنىڭ كۇندە كەلەدى, توپىرلاپ جاتىر. كازارمانىڭ ءىشى سىيمايدى. ءبىز دالادا سازعا دا, ۇيدە پولعا دا جاتىپ بايقادىق. جيىرما ءتورتتىڭ تۇنىندە 4 كىسى وتريادتان قاشىپ, شاھار ارالادىق. ولار بالعاباەۆ ءابىل, قاليجان بەكقوجين, مالدىباەۆ ۋالياحمەت (حاسەن مالدىباەۆتىڭ ءىنىسى).

31.08.1941 ج.

          قارعالىداعى وقىتۋ-ۇيرەتۋ باتالونعا كەلىپ تۇستىك. جاياۋ عوي, ارينە.

21.09.1941 ج.

          ءبىراز كۇننىڭ ىشىندە باستان نە وتپەدى. بىرەۋ ايتىپتى عوي: «كوپ ەكەن كورگەنىڭنەن كورمەگەنىڭ, جاقسى ەكەن بارىنەن دە ولمەگەنىڭ» دەپ. سونداي-اق, ءتىرى بولساڭ كورەتىنىڭ الدا ەكەن. پودەم ساعات تاڭعى 5-تەن,سودان تۇنگى ون بىرگە شەيىن تاۋدا ساپتا جۇرۋگە جانە بازدا سوعىس قۇرالدارىن يگەرۋگە ۇيرەنەمىز. 14 كۇنى انت الدىق. دەنساۋلىق  جاقسى ەمەس. ازىرگە شىداپ ءجۇر. ءبىزدى قالادا ەش جەرگە بوساتپايدى.

1941 جىل, سەنتيابر.

22  سەنتيابردە ءبىزدى جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسىنە اۋىستىردى. الپىس شاقتى ادام وسىندا كەلدىك. ۋچيليششەنىڭ كۋرسانتتارى پالاتكادا كامەنسكوە پلاتو كۋرورتىنىڭ جانىندا تۇرادى ەكەن. ءبىزدى ءاربىر شاتىرعا ءبولىپ-ءبولىپ جىبەردى. مەن جەتىنشى شاتىرعا كەتتىم. كوماندير ميراسكين دەگەن ىسىنەن ءسوزى كوپتەۋ ودەسسا ۋچيليششەسىن بىتىرگەن لەيتەنانت. 12 كىسى ءبىر پالاتكادا جاتتىق. بولىمشە كومانديرى  وسادچينسكي وڭباعان باقىراۋىق. ادام بالاسىنىڭ ىشىندە  اقىماعى كوپ قوي, مەن بىلەمىن دەپ قۋىس كەۋدەسىن تارسىلداتاتىن.

ۆزۆود كومانديرى شۋمسكي وتە قاتتى ادام. «ۇزىلىسكە 2 مينۋت 23 سەكۋند» دەپ قاراپ وتىرادى. ءۇش رەت مىلتىق اتۋ جاتتىعۋىنا شىقتىق. العاشقى كۇنى كۇن جاۋىن بولدى. ۇستىمىزدەن سۋ سورعالاپ دالادا وتىردىق. ءبارىمىز دە توڭىپ جاۋرادىق. تاماقتى تاڭەرتەڭگى 4 -تە ىشكەننەن تۇنگى ون ەكى, بىرگە دەيىن ىشە المادىق, 20-21 ساعات بويى. ونە بويىڭ ءبارى سۋ, قۇرعاق جەرىڭ بولماسا جامان ەكەن. كەشكە قاراي باقتياروۆ جاعىپار (ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ستۋدەنتى) ەكەۋمىز ءبىر قازىلعان ۇڭگىر تاۋىپ, بۇرسەڭدەپ سوعان جاتتىق. اينالامىز باتپاق. كەشىندە 200-300 گرامنان نان جەگەن بولدىق. ەرتەڭىندە بروسوكپەن ۇيگە قايتتىق. مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ ءجيى سوعاتىنى بار. قاتتى جۇگىرگەندە, دەمالا الماي قالىپ ءجۇردىم. ارقاڭدا رانتسى. وندا گراناتا, كۇرەك پەن پروتيۆوگاز جانىڭدا سالاقتايدى. ۆينتوۆكاڭ جانە بار. مۇنىڭ ءبارى 23 كگ. بولۋ كەرەك. سوندا عانا پولنوە بوەۆوە بولاسىڭ. مۇندا سەنىڭ اۋرۋ-سىرقاۋىڭا قارامايدى. مۇندا تۇپ-تۋرا جۇرۋگە جاراماي قالماساڭ, يا بولماسا تەمپەراتۋراڭ 39-40 كورسەتىپ جاتپاسا, ساعان نانبايدى.

پالاتكانىڭ ءىشى قاراڭعى. كەشكە جاتقاندا ءبىرىنىڭ ودەيالىن ءبىرى الىپ, ءبىرى ودەيالسىز قالادى. ساعات 22-دە وتبوي. ول ينتەرناتسيونال ايتۋ, پروگۋلكامەن بىتەدى. تاڭعى 5-تە پودەم. اينالاڭ ۋ-شۋ. كويلەكشەڭ فيززاريادكاعا باراسىڭ. تۇراردا قاپ-قاراڭعى. اياعىڭا بوتينكا كيىپ, وبموتكاسىن وراۋعا ۋاقىتىڭ جەتپەيدى.

ءارى قاراي ءتىپتى ۋاقىتىڭ جوق. بار بولعانى 2 مينۋت 23 سەكۋند ۇزىلىستەرمەن ساباقتا بولاسىڭ. جاي ۋاقىتتاعى كۇنىڭ ەسىڭە تۇسسە, كەيدە جىلاعىڭ كەلەدى.

 مونشاعا بارعانىمىز ءبىر قويىرتپاق. ءبىرىنىڭ كيىمىن ءبىرى الىپ, 7-8 ساعات بويى ۋ-شۋ بولىپ جاتقانىمىز. سابىن بەرمەيدى. شىعاردا قولتىعىڭدى, بۇتىڭدى ۇيكەۋگە ساسىق ءدارى جەتىپ جاتىر.

قىركۇيەكتىڭ 22-ءسى كۇنى قىسقى ۇيگە الىپ كەلدى. بارىمىزگە «فرونتقا باراسىڭ» دەپ حابارلادى. فرونتتىڭ كيىمىن بەردى. وسى كۇننىڭ تۇنىندە پويىزبەن الماتىدان شىقتىق. ءبىر ۆاگوندا 70 شاقتى كىسى.

قىركۇيەكتىڭ 24-ءى كۇنى, كەشكى ساعات سەگىزدە, تاشكەنت قالاسىنا كەلىپ كىردىك. تۇسە-تۇسە قالدىق. سودان نە كەرەك, ابدەن شارشاۋمەن 25-ءى كۇنى ساعات ۇشتە شىرشىق دەگەن قالاسىنداعى «ستالين جولى» لاگەرىنە جەتتىك.

قازىر ءنويابردىڭ 2-ءسى. شىرشىقتىڭ شاڭىن جۇتىپ ءجۇرىپ جاتىرمىز. ەش جاقتان حات-حابار الۋ جوق. بەرگەنى كوبىنە قارا نان, تارى كوجە. ءۇش جولداسپىز: سارداربەك اقپانبەتوۆ, عالياسقار ىسقاقوۆ جانە مەن.

13.11.1941 ج.

جىل ارتىنان جىل, كۇن ارتىنان كۇن قۋىپ دەگەندەي نويابر ايىنىڭ ورتاسى دا تەز تاقالىپ قالدى. ءالى ەشبىر ايتا قالارلىقتاي وزگەرىستەر جوق. 11-ءى كۇنى ەكى كىسى ءبىرى 7 جىلعا (4 ستاقان اراق), ءبىرى 6 جىلعا (4 ستاقان اراق) سوتتالدى. ولار – ماس بولىپ اسكەر زاڭىن بۇزعاندار.

15.11.1941 ج.

ءبىرىنشى رەت قار جاۋدى.

تاڭەرتەڭ ساعات سەگىزدە جورىققا شىقتىق. جورىق – 30 كيلومەترلىك. كۇن جاۋىپ تۇر. ءبىزدى جويعىشتار ۆزۆودىنا اۋىستىرىپتى. ساپتا تۇرمىز. جۇماقانوۆ شورمان, بەدەلباەۆ ابدىقوجا جانە مەن – ۇشەۋىمىز ءبىر بولىمگە كەلىپپىز. ۇستەن سۋ وتۋگە اينالدى. ءبىز شىققاندا جەر دە شىلقىلداپ قالدى. كوپ جۇرگەننەن كەيىن, ءار روتا جەكە بولىنە باستادى. بوەۆوە پولوجەنيە الدى. مەن جويعىشتار ۆزۆودىنىڭ بايلانىسشىسى بولدىم. مەن اۋىرىپ ءجۇرمىن دەگەنىمدى كەرەك قىلمادى. ۇستەن سۋ ءوتتى. باتالون قايتۋعا اينالدى. قايتاردا قاتتى جاۋرادىم. بريچكاعا وتىرىپ كەلدىم. اياق سۋ, كيىم سۋ, اۋىستىراتىن تۇك جوق. ءۇيدىڭ ءىشى جانە سۋىق. اسحاناعا اس ىشۋگە بارا المادىم. دەم الىسىم تارىلىپ ۇيقىم كەلگەنى. قاقىرعاندا قاقىرىقتان قان شىقتى. دارىگەرگە كەلدىم. ىستىعىم 39,2. مەنى گوسپيتالعا اپارۋعا ۇيعاردى. اياق-قول مۇزداي. ساعات 22-دە بريچكاعا سالدى. تۇندەلەتىپ الىپ كەلدى. قاقىرىقپەن قوسا قان شىعىپ جاتىر.

قاراشانىڭ15-ىندە تۇندە كەلىپ جاتقاننان, مىنە, بۇگىن 18-ءى, ءالى گوسپيتالدامىن. قاقىرىقپەن قان شىعۋى توقتالعان جوق. دارىگەر اشىپ ەشتەڭە ايتپايدى. باس اۋىرادى, بەل, تىزە قاقسايدى. مەن گوسپيتالعا سوعىستان كەيىن تۇسەمىن بە دەپ ويلاسام, ودان بۇرىن ءتۇستىم. مۇمكىن, ۇيگە قايتارمىن.

19.11.1941ج.

ىستىعىم قالپىنا كەلدى. بىراق, باس قاتتى اۋىرادى. بۇگىن جاركەن نارسەلەرىن اكەلىپ بەرىپ كەتتى. جىلاسىپ ايرىلىستىق. ولاردى بۇگىن تۇندە جونەلتپەك. جاركەن اقپانبەتوۆ – دوستىققا جارايتىن جىگىت. اسكەردە ءجۇرىپ ءبىز ەكەۋمىز ءبىر تۋعان ادامداي بولىپ كەتتىك. وعان ارناپ ولەڭ شىعاردىم:

جىگىتسىڭ باسىڭ التىن, بەتىڭ اشىق,

تەك جاۋىزدىڭ وعى بولسىن سەنەن قاشىق.

جاقسى ات, قيرات, ءولتىر نەمىس ءيتتى,

تالاپتانعان ىستەۋگە بىزگە قاستىق.

بىرگە تۋعان ادامداي بولدىق بىزدەر,

يەمبەرگەن دەپ ارتىمنان كىم مەنى ىزدەر؟

سەن بولعان ەڭ ءدال سونداي, جاركەن دوسىم,

سەن كەتتىڭ, ەندى ماعان كىم كەپ جۇرەر؟

جاركەنىم, رەنجىمە, جولىڭ بولسىن,

وردەنگە قايتارىڭدا كەۋدەڭ تولسىن.

امان-ساۋ شاتتىقپەن سەن قايتادى دەپ,

يەمبەرگەن دوسىڭ مۇندا سەنى توسسىن.

13.12.1941 ج.

بۇگىن تاشكەنت قالاسىنا اپارىپ مەنى ودەسسا تۋبينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورىنا كورسەتتى. رەنتگەن كابينەتىنەن ءوتتىم. مەنى اپارعان 2-رانگالى  اسكەري ۆراچ جباگين كونستانتين ميحايلوۆيچ دەگەن ەدى. ساۆو-نىڭ دارىگەرلىك  كوميسسياسى بولىپ جاتقان ۇيىنە كىردىك. كىسى دەگەنىڭ لىق تولعان: بىرەۋى اقساق, بىرەۋى سوقىر, بىرەۋىنىڭ قولى جوق… ودان شىعىپ, ۆوكزال باسىنداعى ماشيناعا بارۋ كەرەك بولدى. ۆوكزالداعى اگيتپۋنكتكە كىرىپ ەدىم, ءىشى تولعان اسكەريلەر, ولاردىڭ دا اراسىندا جارىمجاندارى وتە كوپ ەكەن. ەكى اياقتى حايۋان گيتلەردىڭ كەسىرىنەن عوي. گوسپيتالدىڭ اسحاناسىنان ءبىر ششي الىپ ىشتىك. اسكەريلەردىڭ دە كەنەلىپ, جاقسىلاپ تاماقتانىپ جاتقانى شامالى. ساعات 20-دا گوسپيتالعا قايتا ورالدىم.

25.12.1941 ج.

گيتلەر يت,

ەكى اياقتى حايۋان.

مەيىرىمسىز جۇت,

ەۆروپانى جايلاعان.

ول ويلاندى,

ميى اينالدى.

سسسر -عا سوزدى قولدى,

اداسقان ەسپەن,

ساندىراقپەن,

بارلىق كۇشتى ول سالدى.

تەبىلەر كوتكە جالماۋىز,

قيراتىلار ول جاۋىز.

                             گوسيتال. شىرشىق.

07.01.1942 ج.

          بۇگىن مەن گوسپيتالدان شىعامىن. كوڭىل قۋانىشتى. مۇمكىن انامدى, اعا, ءىنىنى كورەرمىن. ساعات – 16. بارلىق دوكۋمەنتتەرىمدى الىپ تا ۇلگەردىم. بىراق ءۇمىتىم جەلگە كەتتى. ماعان ەشبىر دەمالىس, تۇك جوق ەكەن. تاشكەنتكە سوعىس كومەندانتىنا جىبەردى. اۋەلى گوسپيتالدان جاياۋ شىقتىم, ارقامدا سومكەم بار. ەپتەپ ءجۇرىپ وتىرىپ ء(ال از عوي), شىرشىقتاعى حيمزاۆود ستانتسياسىنا كەلدىم. ستانتسيا دەگەنىم ءبىر بۋدكا, كىشكەنە ۇيشىك بولىپ شىقتى. گوسپيتالدىڭ بيلەت الۋعا بەرگەن ليتەر قاعازىن پوەزدىڭ بيلەتىنە اۋىستىرىپ, قالاارالىق پوەزعا ءمىنىپ كەتتىم. اسكەري ادامدارعا جەكە ۆاگون. مەن ءتورتىنشى ۆاگونعا ءمىندىم. مىنگەندەر–  ىلعي اسكەريلەر. ۆاگون ءىشى تۇتىننەن كورىنبەيدى.

مىنە شىرشىق, ول تاشكەنتكە جاپسارلاس. مەن 35 كم جەردەن كەلدىم. جەر لاس, قار جاۋىپ, ەرىپ جاتىر, بىلىقپاي.

          شىرشىقتان ءۇشىنشى ترامۆايعا وتىرىپ, ۆوكزالعا كەلدىم. ول جەردەن ون ەكىنشى ترامۆايعا ءمىنىپ, تۇرىكمەن كوشەسىنەن ءتۇسىپ, كومەندانتتى تاپتىم. بەرگەن قاعازىن كورسەتتىم. پيسار مەنى پەرەسىلنىي  پۋنكتكە جىبەردى. وندا كەزەكشى پيسار مەنىمەن سويلەسكىسى دە كەلمەدى. سەنىڭ قاعازىڭدا اسكەري كومەندانتتىڭ بەلگىسى جوق. سەن اسكەري كومەندانتقا جىبەرىلگەنسىڭ, سوندا بار دەيدى. داۋلاسىپ ءبىراز تۇرىپ, امال جوق, وعان مەنىڭ وندا بولعانىم تۋرالى قاعاز الىپ قايتا كومەندانتقا كەلدىم. ودان «وبەسپەچتە كراسنوارمەيتسا وماروۆا نوچلەگوم نا ودنۋ نوچ» دەگەن قاعاز الىپ, قايتا پەرەسىلنىي پۋنكتكە كەلدىم. وندا ورىن جوق دەپ قايتاردى. قايتادان كەلىپ, كومەندانت كەڭسەسىنىڭ دالىزىنە جاتىپ ءتۇندى وتكىزدىم. وندا-مۇندا جۇرىستە ءجۇرىپ, گوسپيتالدىڭ بەرگەن قاعازىن جوعالتتىم. كۇن سۋىق, اياق تونىپ جاتىر. تازا بولماسا دا ەدەندە جاتىپ, جۇمساق توسەككە جاتقانداي ەپتەپ ۇيىقتاعان دا بولدىم.

08.01.1942 ج.

          پيسارعا ناپراۆلەنيەنى جوعالتقانىمدى ايتتىم. ولار «قايتادان گوسپيتالعا باراسىڭ, ونىڭ كوشىرمەسىن اكەلەسىڭ, نەمەنە اي قارادىڭ با» دەپ زەكىدى. اقىرىندا كوپتەگەن اقىل ايتۋ, ۇرىسپەن بىرگە تاعى پەرەسىلنىي پۋنكتكە قاعاز بەرىپ جىبەردى. وندا كەلسەم, سانوبرابوتكانىڭ قاعازىن كورسەت, ايتپەسە سەنى ەسىكتەن جىبەرمەيمىز, ماعان دەسەڭ ءبىر جۇما اش بول, بىزگە ول «نە حولودنو ي نە جاركو» دەدى. ويتكەنى مەن 07.01 كۇنگى تۇستەن بۇگىنگە شەيىن تاماق ىشپەگەنىمدى ايتقان ەدىم. اقىرعى سەكۋندىندا مەنى ءبىر سەستراسىماعى قاراپ, «پروپۋستيتە نا تەرريتوريۋ پەرەسىلنوگو پۋنكتا كراسنوارمەيتسا» دەگەنى. بارسام, كىسى دەگەنىڭ كوپ: ءبىرى اقساق, ءبىرى سوقىر, بىرەۋلەرى جاڭادان الىنعاندار. دوكۋمەنت تاپسىرعان, دوكۋمەنت العان, نانعا تالون العان (800 گر. سوتكەسىنە) ت.ت. سوندايدار.

          دوكۋمەنتتى اعا پيسارعا بەرىپ, ودان نانعا تالون العان ەدىم, ونى سول جەردە-اق جوعالتتىم. مەنى الماتىعا چاستىعا جىبەردى, 5 كىسىمىز. الماتىنى قايتا كورەتىنىمە, ەلىمە ءبىر قادام بولسا دا جاقىندايتىنىما, ارينە,  قۋانىشتىمىن.

          پەرەسىلنىي پۋنكتتەن بارلىق دوكۋمەنتتى الىپ, ەندى گارنيزوندىق مونشاعا بەت الدىق. ويتكەنى, سانوبرابوتكانىڭ سپراۆكاسى كەرەك. ونسىز پوەزعا بوساتپايدى. حالىق اراسىندا ما, ارميا اراسىندا ما, سىپنوي تيف بار دەيدى. سودان تازالايدى.

10.01.1942 ج.

          سۇيىكتى قالا الماتىدامىن. مىنە, 1-ءشى الماتى ۆوكزالىنا ءتۇسىپ, تاماق ءىشىپ ۇلگەردىم. ساعات 11-12-دە قالاارالىق پوەزعا ءمىنىپ, 2-ءشى الماتىعا كەلدىم. مەن بەس مينۋت مىرزاعۇلدىڭ ۇيىنە كىرىپ شىعۋعا ۇلىقسات الىپ, وندا شينەلىمدى, جازعى شالبارىمدى, فلياگىمدى, ءبىر پار شۇلعاۋىمدى قالدىرىپ كەتتىم. ودان كولحوز بازارىندا بولىپ, №1 رەستوراننان تاماقتاندىم.

11.01.1942 ج.

          ورىندىققا ۇيىقتاپ شىقتىم. مەنى ۇلتتىق ديۆيزياعا جىبەرسە ەكەن. ساعات -10. ءبىزدى تىركەدى. مەنى قارعالىعا باراتىن 200-دەي كىسىمەن بىرگە جىبەردى. ءبىر قازاق لەيتەنانتتىڭ كەسىرىنەن. ايتپەگەندە الدىندا مەنى قازاق پولكىنا جىبەرەمىز دەپ وتىرعان ەدى. ساعات 19-دا بۇرىنعى تانىس جەرىمىز قارعالىعا الىپ كەلدى. كەلىسىمەن ءبىر ۇيگە كىرگىزگەن. قۋ تاقتاي ۇستىنە جاتتىق. مەن قىرعىز جىگىتتەرىمەن بىرگە بولدىم. ولاردىڭ باۋىرساق, ەتى بار ەكەن. ماعان دا بەردى. قازاق, قىرعىز حالقى ەسەپتەسۋدى بىلمەيدى عوي.

13.01.1942 ج.

          باياعى ءومىر باستالدى. ساعات تاڭعى 6-دا تۇرۋ كەرەك.

          مەن كەلگەننەن روتا كومانديرىنە مەنى قازاق پولكىنا جىبەرسەڭىزدەر ەكەن دەپ وتىنۋدەمىن. ونى كومباتقا ايتامىن دەگەنىنە, مىنە, ءۇشىنشى كۇن. بۇگىن ادەيى ساپ تۇزەۋگە شىقپادىم. سوعان ەرەگىسىپ, ول نەگە شىقپايسىڭ, ۆستات دەپ اقىرعاندا مەن توسەكتىڭ ۇستىندە وتىرعان جەرىمنەن قوزعالعام جوق. ول ماعان 5 سوتكەگە ارەست بەردى. مەنىڭ تىلەگەنىم وسى ەدى. قۋانا-قۋانا گاۋفتۆاحتاعا ءوزىم كەتتىم. ساعات 7-دە ارەستكە الدى. توعىزدار شاماسىندا كومبات شاقىرىپ الىپ, بولعان وقيعانى سۇرادى. مەن ءبارىن ايتىپ بەردىم. ول سەن ەشقايدا بارمايسىڭ, سەن وسىندا قالاسىڭ. بولىمشە كومانديرى ەتەمىن دەپ, اناۋ-مىناۋ نوتاتسيا ايتتى. ەگەر مەنىڭ ايتقانىما كونبەسەڭ, وزىڭە جامان بولادى دەپ قورقىتتى دا. مەن «كاك حوتيتە, دەلايتە. يا ستويۋ ۆ  پەرەۆودە كازاحسكي پولك» دەگەندى ايتتىم. قايتادان گاۋفتۆاحتاعا كەتتىم.

          مۇندا ايدىڭ 15-ىنە شەيىن جاتتىم. كورمەگەن باسىم مۇنى دا كوردى. دارەتحانا تازالادىم, ەدەن جۋدىم. ءبىر رەت جۇمىسقا شىقپادىم. ماعان تاماق اكەلىپ بەرمەي قويدى. مەنى شالباردىڭ بەلبەۋىن بەرمەگەنىم ءۇشىن قاراۋىلداعى ورىس بالالارى اياماي ۇردى. كىسى جەگىش يتتەر-اي, باسىمدى ءىسىردى, قولىم قان بولدى. كەۋدەگە ۇرىپ, تۇنشىقتىردى. باسقا ۇلتتان ادام جوق. كەزەكشى لەيتەنانتقا شاعىم ايتىپ ەدىم, ول «شاكالداردى» قولدادى.

          وسى كۇنى مەنى گاۋفتۆاحتادان شىعاردى.

          ءبىر ماحوركامدى مەنى ۇرعان «شاكالدار» الىپ قالىپتى. تاۋىپ بەر دەپ ەدىم, تاعى قورقىتتى. امال نەشىك, «كوپ قورقىتادى, تەرەڭ باتىرادى». تۇنىندە مونشاعا بارىپ كەلدىم. كەلىسىمەن 8-ءشى روتانىڭ پوليترۋگىمەن اڭگىمەلەستىم. ول ءتاۋىر ادام ەكەن. «سەنى قازاق پولكىنا جىبەرگىزەمىز. جاقىندا الماتىعا كوشەمىز» دەدى. مەن راحمەت ايتىپ, قاتتى قۋاندىم.

19.01.1942 ج.

          نە قىلعان سۇمدىق! كوڭىل قالاي باسىڭقى بولمايدى. ءبۇيتىپ جۇرگەننەن قۇدايدىڭ العانى دا جاقسى عوي. مەنى قازاق پولكىنا ءالى جىبەرەتىن ەمەس. بۇيتە بەرسەم, وزىمنەن ءوزىم قۇريتىن ءتۇرىم بار.

24.01.1942 ج.

          ءومىر دەگەنىڭ ءوزى قۇبىلمالى نارسە عوي. مىنە بۇگىن 7-ءشى كۇن الماتىداعى بالالار قالاشىعىنداعى كازارمادا جاتىرمىز. ەشقايدا بوساتاتىن ءتۇرى جوق. نەگە دەسەڭ, قالاعا سىپنوي تيف جايىلعان دەيدى. ول از دەسەڭ, تانىسىڭمەن 10-15 مينۋت جولىعىپ سويلەسۋگە دە بولمايدى ەكەن. ويعا مىنا ءبىر ولەڭنىڭ ءتۇسۋىن:

          وڭكەي جاس اڭساعانى ءومىر گۇلى,

          جۇرەكتى ءتىلىم-ءتىلىم ءتىلىپ ءۇنى.

          قۋ ءومىر ىزدەگەنىن تاۋىپ تىنىپ

          قۋانتام سورلىلاردى قانداي كۇنى؟

                                      («جالبىر» وپەراسىنان)

سونداي-اق, ارمان كوپ كوكىرەكتە. سول ارمانعا جەتەسىڭ بە, جوق, جەتپەي- اق كەتەسىڭ بە؟ بۇل قازىرگى تۇرعان ءومىردىڭ سۇراعى.

          مەن وزبەك, تاجىكتەرمەن بىرگە ءبىر روتادامىن. ولاردىڭ حالى وتە ايانىشتى: ورىسشا بىلمەيدى. اركىم ولاردى جابىرلەيدى: سكوتينا, يديوت ي ت.د.

03.02.1942 ج. سەيسەنبى.

          بۇگىن تۇرىكمەنستاننىڭ قالاسى كراسنوۆودسكىدە وتىرمىز. بۇل – التى سوتكە جۇرگەن جولدىڭ قورتىندىسى. ومىرىمدە كەلەم دەپ ويلاماعان جەردەن, مىنە, تەگىننەن تەگىن كەلىپ شىقتىم. جولداعى جەرلەر تاڭدانارلىق: ىلعي قۇم, سەكسەۋىلدەن باسقا ەشبىر وسىمدىك جوق. قازاقستان مۇنىڭ جانىندا باقشا ەكەن. جولدا اۋىزعا تاتىپ الارلىق تۇك تابا المايسىڭ.

          كەلىسىمەن كراسنوۆودسكىدە تاماقتاندىق. سۋى تۇز ەكەن. قورىققانمەن جان قالا ما. كۇن سايىن فرونتقا جاقىنداپ كەلەمىز.

          مەنىڭ جولداسىم يۋسۋپوۆ ءشايزادا (قازاق) قىرعىزستاندىكى. بۇدان ءارى كاسپيمەن وتەمىز.

 ساعات -15. كراسنوۆودسكىدەن شىعىپ, ۋفرا دەگەن جەردە مونشاعا باردىق. جۇرگەن جەرىمىز ىلعي تۇربا, مۇناي تسيستەرنالارى, سوعىستىق ماڭىزى بار بازدار.

ساعات 15.30- دان 23-كە شەيىن مونشاعا ءتۇسىپ بولمادىق. اسكەرلەر قاي جەر بولماسىن سول جەرگە توقتاسىمەن قۇلاي سالادى. ساعات 24-تە ءبىزدىڭ ۆزۆود مونشادان شىقتى: بىرەۋى ءىش كيىمىن, بىرەۋى شينەلىن جوعالتقاندار, بىرەۋىنىكىن بىرەۋى كيگەندەر كوپ. ورىسشا «بارداك». ويتكەنى 25 كىسىلىك مونشاعا 100 كىسىدەن بوساتادى.

05.02.1942 ج. بەيسەنبى.

          كاسپي تەڭىزىنىڭ ۇستىندە «باگيروۆ» دەگەن كەمەمەن كەلە جاتىرمىز. باكۋگە جاقىنداپ قالدىق. كەشە ساعات 22-دە كراسنوۆودسكىدەن شىققان ەدىك. تريۋمعا كىرىپ جاتتىق. كوڭىل وتە جامان. تولقىننان تۇنىمەن باس اينالىپ شىقتى. ايتەۋىر, قۇسقانىم جوق. شىعىپ-ءتۇسۋىڭ ءبىر ازاپ – اكروباتيكا. شىعارىڭدا دوسىڭمەن قوشتاسۋىڭا بولادى. جىعىلىپ كەتسەڭ, ول دۇنيەگە پۋتەۆكاسىز باراسىڭ.

           Cاعات -17.00. باكۋگە كەلدىك. پورتتى قالا ەكەن. تروللەيبۋس ءجۇرىپ جاتىر. ءبىزدى اكەلىپ «اگيتتەاتر» (مۋزىكالىق كومەديا تەاترى) دەگەن جازۋى بار ۇيگە كىرگىزدى. ۇيرەنگەن باس, ەدەنگە ورنالاستىق. شينەل بار, ەندەشە توسەك-ورىن جەتكىلىكتى; ونى كيسەڭ – كيىم, جاتcاڭ – كورپە, جاستىق. شينەل قاسيەتتى كيىم عوي.

07.02.1942 ج. سەنبى.

          پوەزد ۇستىندەمىز. ۆاگون ءىشى لىق تولعان. ىستىق, تەمەكىنىڭ ءتۇتىنى. ورتالىقتاعى پولكا مەن جوعارىداعى پولكادا ءبىر-ءبىر ادامنان جاتىر. استىڭعى پولكالاردا 4-تەن 8 كىسى. ولار دەمالۋ ءۇشىن اۋىسۋى كەرەك. بەرگەن تاماعى ءبىر سوتكەدە جارتى كوتەلەك قاتقان نان, ءبىر ءشاي قاسىق ۇكپە قانت.

08.02.1942 ج. جەكسەنبى.

          نوۆوروسسيسكىگە جاقىنداپ قالدىق. قۇداي ەندى مەنى وسىنداي جولداستارمەن كەزدەستىرمەسىن. ءولىپ بارا جاتساڭ ءبىر جۇتىم سۋ بەرمەس.

          ساعات -16. نوۆوروسسيسكىگە كەلدىك. قالا تاۋدىڭ باسىنا سالىنعان. ەلەۆاتورى وتە ۇلكەن كورىنەدى.

ءبىزدى ءبىر بالشىعى ەزىلىپ جاتقان باتپاقتى البارعا الىپ كەلدى. تاماق بەرگەن جوق. ۆاگوندا بەرگەن قاتقان نانمەن ءجۇرمىز ءالى.

ءبىزدىڭ وندىققا نان, كولباسا جەتپەي قالىپتى. ۇلەسىمىزدى باسقا بىرەۋلەر الىپ كەتسە كەرەك. ءبىرىنىڭ قالتاسىنداعى ءبىر تيىنىن ءبىرى ۇرلاۋعا ۇيالمايدى. ءۇش كىسىگە ءبىر بانكادان كونسەرۆى بەردى.

          تۇندە تەگى دالادا دامىلداۋعا تۋرا كەلەدى.

10.02.1942. ج. سەيسەنبى.

          كەشە ساعات 15-تە نوۆوروسيسكىدەن «كۋرسك» پاروحودىمەن كەرچكە قاراي  بەتتەدىك. پاروحودتىڭ ءتريۋمى تولعان كىسى, ءتورت مىڭعا تارتا بولار. وتىرارعا ورىن جوق. بۇگىن ساعات توعىزعا تامان «كامىشبۋرۋن» ستانتسياسىنا كەلىپ تۇستىك. بۇل جەردە نەمىستەر ءبىر جارىم ايداي تۇرىپتى. ۇيلەردىڭ كوبى قيراعان. جەرگىلىكتى حالىقتان ادام وتە از.

          ساعات 15-تە نەمىستىڭ 5 سامولەتى ۇشىپ كەلدى. ءبىزدىڭ زەنيتكالار وق اتىپ ەدى, ەشقايسىنا تيمەي, ولار زىتىپ وتىردى.

          كەرچكە قاراي شىعىپ, جول قاۋىپتى بولعان سوڭ, قايتادان قايتىپ, ءبىر ۇيگە كەلىپ كىردىك. ورىن جەتكىلىكتى بولدى, بوس ۇيلەر كوپ قوي.

12.02.1942 ج. بەيسەنبى.

          مىنە, بۇگىن 34 -ءشى موتوپەح پولكتىڭ قاراماعىنا,  «سەميكولودتسەۆ» ستانتسياسىنا دەيىن جاياۋ شىعىپ كەلىپ وتىرمىز. وتىز كيلومەتردەي باتپاقتى جەردى جاياۋ كەشىپ وتتىك. ادام بالاسى جۇرەگى سوقسا جۇرە بەرەدى ەكەن. جولدا نەشە ءتۇرلى اۋىر كورىنىستەر: ادام ولىگى, جىلقى ولەكسەسى, قيراعان, ورتەنگەن ماشينالار.

          17.02.1942 ج. سەيسەنبى.

          وسى كەلگەن بەس كۇننىڭ ىشىندەگى ازاپتىڭ ءوزىن ادام اۋزىمەن ايتۋعا بولمايتىنداي. نەگە دەسەڭ, ىلەۋدە ءبىر قايسار ادام عانا بۇل جەردىڭ تۇرمىسىنا شىدار. جەرى باتپاق, اياعىڭدى الىپ جۇرۋگە بولمايدى. اسىرەسە, اش بولساڭ, قيمىلداۋدىڭ ءوزى وتە اۋىر. بەس كۇندەگى جاعدايدى تىزەيىنشى: 13-ءى كۇنى وكوپتا تۇنەپ شىقتىق; ادام بالاسى ولگەن سوڭ, ورىندى جەردەن تابادى عوي, مىنە ءبىزدى ولمەي تۇرىپ-اق ۇڭگىرگە تىقتى; كۇنى بويى ىشكەن تاماعىمىز: تۇستە قارا سۋعا قايناتقان بيداي, كەشكە ءبىر ءتۇيىر نان. وسىنىڭ وزىنە وتە باقىتتىمىز دەپ قۋاندىق.

           جەردىڭ جاماندىعىنان ماشينا, كولىك جۇرمەي جاتىر.

          14-ءى كۇنى س.بەلوۆ ەكەۋمىز وزىمىزگە وكوپ قازا باستادىق. اش كىسىنىڭ جەر قازۋى قانداي «وڭاي» ەدى…

كۇن باتا بۇل جەردەن شىعىپ ابەسچي-كارسان سەلوسىنا كەلدىك. ءبىزدىڭ ماقسات مايكەنت سەلوسىنان مىلتىق الىپ قايتۋ ەدى. ابەسچي-كارسانعا تۇنەپ شىعىپ, ەرتەڭىنە (15كۇنى)  مىلتىق الاتىن جەرگە كەلدىك. مۇندا مەنىڭ حالىم ازايدى. جۇرۋگە دارمەن جوق. دارىگەرگە بارىپ ەدىم, سەن ءبىزدىڭ پولكتان ەمەسسىڭ دەدى. قايتا اينالىپ, 10 شاقىرىم جەر سابەكەگە كەلىپ, تۇنىندە سۋعا پىسكەن بيدايدان تاماق الدىق. كەلەسى,16-سى كۇنى, الدىڭعى شەپ ۆراچىنا بارىپ ەدىم: ول 54 مسپ سانيتارلىق بولىمىنە قاعاز بەردى. مىنە, بۇگىن (17-ءسى كۇنى) وسىندا تۇنەپ شىقتىم. ەكى سوتكەدەن بەرى ىشكەن تاماعىم: ەكى رەت ءبىر اياقتان تارى كوجە عانا. قارىن اشادى. امال نە؟ وتىراسىڭ, ءتوزۋ كەرەك.

          كەيبىر قىزىل اسكەرلەر دالادا وق ءتيىپ ولگەن جىلقىنىڭ, سيىردىڭ ەتىن اكەلىپ ءپىسىرىپ جەپ جاتىر. اۋەلى وتىن دا جوق. نە دەگەن سۇرقيا جەر ەدى.

          اعا ۆراچ مەنى ساپتا جۇرۋدەن تىسقارى قىزمەتكە كوشىرىلسىن دەگەن قاعاز بەردى. ەندىگى حالدىڭ نە بولاتىنىن تاعدىر بىلەدى. ءبىر قۇدايعا تاپسىردىم.

22.02.1942 ج. سەنبى.

          مىنە, كۇندەلىكتى شىلىمنىڭ جارىعىمەن جازىپ وتىرمىن. قولدىڭ ءبارى كۇيە, وعان داپتەر بەتتەرى ايعاق. جاڭا عانا تۇسكى تاماق بەرگەن. كاپۋستا كوجە, نان جوق. مۇندا, مىنە, 9 كۇن, اشتىقتى دا, سۋىقتى دا كوردىم. ومىرىمدە مۇنداي جايلار بولاتىنى تۇسىمە كىرىپ پە ەدى. ءبىز ءۇش كىسى ءبىر تار وكوپتا جاتىرمىز. تۇنىمەن اياق قاتىپ شىعادى. ءبىر وكوپتا:  س.بەلوۆ, بولگوۆ – وڭباعان باقىراۋىق قانىپەزەر, ءتىلازار مايمىلعا ۇقساعان وڭباعان ادام. مەنىڭ جولداسىم يۋسۋپوۆ شايزادا 2-باتالوننىڭ 4-روتاسىندا. ول مەنەن ايرىلعانىنا جىلايدى. امال نە؟ ەرىك بىزدە مە. بەت-قول جۋ دەگەن ۇمىتىلدى. شينەلدى كيۋگە حال ازەر كەلەدى. كەشە ەكى كىسىنى اتتى: ءبىرى ورىس, ءبىرى گرۋزين. ءبىرى پوستىدان كەتكەن ءوز بەتىنشە, ءبىرى ءوزىن ءوزى جارالاعان (قولىن). مۇندا سرازۋ اتۋ. حال ناشار. اللادان جاردەم بولعاي-اق. مەنى ساپتان تىسقارى قىزمەتكە كوشىرۋدەن ءالى حابارىم جوق. كۇن سۋىق, ىزعارلى. جەل سوعادى دا تۇرادى. سۇيەكتەن وتەدى. جىلى توسەك, جاقسى تاماق تۇسكە عانا كىرەدى. وعان قاشان جەتەتىنىمىز بەلگىسىز. ەڭ بولماعاندا تاماعى جاقسى بولسا ەكەن. مەن پارتياعا كىرەيىنشى دەپ ارىز بەرمەكشى بولدىم دا, قازىرشە ارتتى قىستىم.

          بۇل تۇرعان جەرىمىز كەرچەن مويناعى: جاۋ جاق تەڭىز. فەودوسيادان شىعاتىن تەمىر جول نەمىستىڭ قولىندا قالىپ تۇر. ءبىزدىڭ تۇرعان جەر قاۋىپتى جەر. وسىندا 3 ارميا بار دەيدى. كەشە بىزگە 100 گرامنان اراق بەردى.ول قۇر نانمەن جۇرە مە؟ حات جازۋعا شاما جوق. امان قايتساق, سول ۇلكەن ولجا بولار ەدى. ەكىنشى باتالوننان اشتان ءۇش كىسى ءولىپتى. فايزاقوۆ (وزبەك) ءوزىمدى ءوزىم جارالى قىلام دەپ جىلايدى. مىنە, فرونتتىڭ قيىندىعى. باسقا جاق العا  جىلجىپ جاتىر دەيدى. بىزدە ول جوق. ءبىز ءبىرىنشى شەپتىك قورعانىستامىز. بۇدان ارعىسىن ءتىرى بولسام, تاعى كورەرمىن. ول دا جازىلار. وتكەن كۇن ويعا تۇسسە, ەسىڭنەن اداسارسىڭ. تەك امان-ساۋلىق بولسىن. امان-ساۋ جان انامدى كورەتىن كۇن بولسىن. وسىمەن بىتىرەيىن: جاراسى قۇرعىر قايتا-قايتا ءوسىپ جازىلمايدى. كۇندىز كۇن سۋىق.

26.02.1942 ج. بەيسەنبى.

          23-ءى كۇنى باقىتسىزدىققا ۇرىندىق. جاۋ سناريادى ءتۇسىپ, وكوبىمىز جانىپ كەتتى. مەنىڭ بيالايىم, جاۋىنگەرلىك سۋمكام, پروتيۆوگازىم كۇيىپ كەتتى. جانە فلياگا سىنىپ, ول دا كۇيدى.

          24-ءى كۇنى پولك ورنىن اۋىستىردى. نەشە شاقىرىم جەر شىققانىمىز بەلگىسىز. تۇندە (23-ءى كۇنى) ماشينا كەزدەستى, تيەلگەن نانى بار ەكەن. قىزىل اسكەر كوپ, بۋلكالارىن كۇزەتشىسىنە قاراماي, تالاپ اكەتتى. جاعدايلارى اش قاسقىرلار سياقتى ەدى.

          وسى كۇننىڭ تۇنىندە دالاعا قاڭباقتان ىقتاسىن جاساپ, تۇنەپ شىقتىم. ءتۇن وتە سۋىق بولدى. اياق-قول مۇزداپ ازەر شىدادىم.

          25-ءى كۇنى كۇندىز وكوپ قازۋمەن بولىپ, كەشىنە قاراي كورشىلەس سەلو ارگۋنچيباسۋعا بارىپ, وكوپقا سالاتىن تەمىر الىپ كەلىپ, وكوپتى جاپتىم. وتە اۋىر بولدى. دەگەنمەن شىداپ, «ءبىر بەينەتتىڭ ءبىر راحاتى بار» دەگەن عوي دەپ, وكوپتى جابۋدى ويلادىم. وكوپتا جالعىز ۇيىقتاپ شىقتىم. اسا سۋىق بولعان جوق. ءۇش مەزگىل نان بەرەدى. وزگەسى وگەرىسسىز. بۇگىن 26-سى, سۆت قارۋىن الدىم. 60 پاترونى بار. كۇن اشىق جىلى بولىپ باستالدى. وكوپتى جوندەپ جاتىرمىن. ەشكىمنەن حابارىم جوق. شتابتاعى ۆراچتىڭ قورتىندىسىنان جانە حابارىم جوق. جارىق كۇن قاشان تۋار ەكەن؟  سوعىس بىتە مە, جوق پا؟!

05.03.1942 ج. بەيسەنبى.

          بۇگىن كەرچ قالاسى, كووپەراتيۆنايا 34,  ءبىر ورىستىڭ ۇيىنە تۇنەپ شىقتىم. باستان كەشكەندەر: 24-ءى كۇنى ءبىزدىڭ تۇرعان اۋداننان شابۋىلعا شىعۋعا بۇيرىق بولدى. ءبىزدىڭ باتالوننان 100 شاقتى كىسىنى مىلتىق جەتپەدى دەپ الىپ قالدى. كۇن جاۋىن. ءبىزدى «رۋسكي» دەرەۆنياسىنىڭ جانىنداعى ۇڭگىرگە اكەپ قامادى. ۇڭگىر ءىشى قاراڭعى. اكتىڭ ۇستىنە جاتتىق. 28- كۇنى قايتادان روتاعا الىپ كەلدى.

          ۆراچتىڭ قورىتىندىسىنىڭ نە بولعانىن ءبىلۋ ءۇشىن, كومباتتان ۇرىقسات الىپ,  شتابقا كومپولككە باردىم. ول قايتادان ۆراچتىڭ قاعازىن كەرەك قىلدى. قايتا ۆراچقا كەلدىم. ول قاعازىن بەردى. ايدىڭ 2-ءى كۇنى بوساپ شىقتىم. ءۇشى كۇنى «سەميكولودتسەۆ» ستانتسياسىنان پلاتفورماعا  ءمىنىپ, جولعا شىقتىق. جارالىلار وتە كوپ. مەن سودان سانيتارلىق پولككە كەلىپ وتىرمىن. مۇنداعىلار مەنى دەنساۋلىق تۇزەۋ باتالونىنا جىبەردى, مەن وعان بۇگىن بارماقشىمىن.

08.03.1942 ج. جەكسەنبى.

          بۇگىن رەزەرۆتەگى باتالونعا كەلگەنىمە 2 كۇن. حال وتە تومەن. مەن دارىگەر قورىتىندىسىن وسىنداعىلارعا كورسەتۋىم كەرەك. ول مەنى ءالى كورگەن جوق. نە بولارى بەلگىسىز. ءبارى 54 مسپ پيسارىنىڭ كەسىرى. دارىگەردىڭ بەرگەن قاعازىن الىپ قالىپ.

10.03.1942 ج.

          بۇگىن ءتورتىنشى كۇن رەزەرۆ باتالونىندا ەشتەڭەدەن حابارىم جوق, قۇر جاتىرمىن. ارىز ايتارلىق كىسى دە جوق. تاماق كۇنىنە 600 گر. نان, 2 رەت گالۋشكا بەرەدى. ارتىن اللا وڭعارسىن.

12.03.1942 ج. بەيسەنبى.

          اباي ايتقان «باياعى جارتاس, ءبىر جارتاس, قاڭق ەتەر تۇكتى بايقاماس» دەگەندەي, ورىنشامىن. ەشكىمنەن قايىر, جاقسىلىق كۇتۋگە بۇل كەرچتە رەتى كەلمەس.

مەن جالعىز تەڭىزدەگى ارالدايىن,

          كوزگە شىققان سۇيەلدەي بولدى جايىم.

جالعىزدىق بۇل جالعاندا قيىن ەكەن,

اركىم ساعان كىسىنەر ايعىردايىن.

بۇل جالعان ءبىر قالىپتا تۇرار ما ەكەن؟

جان اناممەن جۇزدەسۋگە قاشان جەتەم؟

ايتپەسە, قالامىن با قيىر شەتتە,

نە بولار بۇل ساپارىم, ەندى نە ەتەم؟

17.03.1942 ج. سەيسەنبى.

          بۇگىن «رۋسسكايا وسوبايا روتادا» وتىرمىن. كەشە كۇندىز  1-ءشى   زاپاستاعى پولكتىڭ  شتابىنا بارىپ, ودان باتالوننىڭ شتابىنا پيسارلىققا الىنسىن دەگەن قاعاز الىپ كەلگەم. 15-ءى كۇنى كەشىندە 100 قارالى كىسىنى («1-ايا رۋسسكايا روتادان») فرونتقا جىبەردى. مەن اۋرۋىم سەبەپتى قالدىم.

18.03.1942 ج. سارسەنبى.

          بۇگىن «رۋسسكايا وسوبايا روتانىڭ» كومانديرى ماعان 2 تاۋلىك ارەست بەردى. ويتكەنى مەن ناريادقا بارمادىم. نەگە دەسەڭ, شتابتىڭ ناچانديگى ەشقايدا ناريادقا بارمايسىڭ, پيسارلىق قىزمەتىنە الىنعانشا دەگەن-ءدى.

20.03.1942 ج. جۇما.

          گاۋفۆاحتادان شىقتىم. ماعان «1-ايا رۋسسكايا وسوبايا روتانىڭ»  كومانديرى جولىعىپ, سەن مارشەۆىي روتادان قالدىڭ, دەزەرتيرسىڭ دەيدى. مەنىڭ وعان قارسى دالەلدەمە دوكۋمەنتىمنىڭ بارىن ول قايدان ءبىلسىن. الداعى كۇن بەلگىسىز.

25.03.1942 ج.سارسەنبى.

          بۇگىن 5-ءىنشى كۇن ازەربايجان روتاسىندا پيسار بولىپ ىستەپ جاتىرمىن. قاراماقتا 500-گە تارتا كىسى بار. حال ورتاشا.

29.03.1942 ج.جەكسەنبى.

          توعىزىنشى كۇن ازەربايجان روتاسىندامىن. ومىردە ايتا قالارلىقتاي وزگەرىس جوق. قاعاز جۇمىسى اۋىر, كۇندىز-ءتۇنى ىستەيسىڭ. نەگە دەسەڭ, بۇرىنعى پيسار ءبارىن بىلىقتىرعان. پومپوليترۋك, زۆانياسى ريادوۆوي, ەشقانداي ءبىلىمى جوق ەرەمين يۆان دەگەن ءبىر ورىس. تەك ءىشىپ-جەپ, كيىم كيۋدەن باسقا تۇك بىلمەيدى. سوسىنعىسى ايعاي-ۇيعاي.

31.03.1942 ج. سەيسەنبى.

          مارت ءبىتىپ, اپرەل باستالدى. تۇرمىستا وزگەرىس جوق. سوعىستىڭ اياعى كورىنبەيدى. قاشان بىتەتىنى بەلگىسىز. مەنىڭ قازىرگى حالىم, وتكەن ءبىر-ەكى ايدىڭ ىشىندەگى ومىرىممەن سالىستىرعاندا, بارين سياقتىمىن. مەنىڭ قاراماعىمدا ءبىر كىسى بار. ول «سۆيازنوي» دەپ اتالادى. ول مەنىڭ بۇيىرعانىمدى ىستەپ وتىرۋعا ءتيىس. ماعان وتىندى, سۋدى, تاماقتى سول جەتكىزەدى. مەنىڭ ءىسىم – تەك جازۋ. مۇنداعى ادامنىڭ كوبى ساۋاتسىز – نادان. مىسال ءۇشىن پومپوليترۋكتىڭ قىزمەتىن اتقاراتىن ورىس ەرەمين يۆان سەمەنوۆيچ, حات بىلمەيدى. ونى قويعان سەبەبى, تەك پارتيا مۇشەسى بولعاندىعى ءۇشىن. ونىڭ بىردە-ءبىر رەت قىزىل اسكەرلەرمەن اڭگىمە جاساعانىن كورمەپپىن. ونىڭ ءىسى – نان جەۋ. ادامداردى تاماقتاندىرۋ قاعازىن (ستروەۆايا زاپيسكا) مەن جازامىن. ول سوعان كوماندير  بولعاندىقتان, روتانىڭ بۇرىنعى ريادوۆويى, قول قويادى. بۇگىنگى كۇندەرى 300 كىسىمىز. كۇننىڭ ءوتۋى وتە قيىن. كوبىنە قاپالانىپ وتىراسىڭ. امال نە, تۇرمىس قوجا عوي.

03.04.1942 ج. جۇما.

          بۇگىنگى كۇن قانداي اۋىر ەدى. مەن جالعىزدان جالعىز ۇلكەن باراقتا وتىرمىن. كىسىلەردىڭ ءبارىن تاراتتىق. روتانىڭ كومانديرى ستەپان اندرەەۆيچ ەكەۋمىز قالىپ وتىرمىز. ول ماعان ورىستىڭ  روتاسىنا بارامىز دەيدى. ءبىر كەزدە 500-دەي ادام بار ەدى, قازىر بىرەۋى دە جوق. سوتۇستىك كاۆكازدا بىت-شىت بولعان قىرىم ارمياسىنىڭ قالدىقتارىنان قۇراستىرىپ, ونى 2- ارميا دەپ اتاپ, كراسنودار ولكەسىن قورعاۋعا جىبەرگەن. بۇل جەردە دە وڭبادىق. فاشيستەر ءبىزدى ءۇستى-ۇستىنە سوققىعا الۋدا. بايلانىس كىشى لەيتانانتتارىن دايارلايتىن مەكتەپتى ءبىتىرىپ, مەن دە وسى قاندى قىرعىن ىشىندە جاۋىنگەرلىك بورىشىمدى وتەپ جاتىرمىن.

18.05.1942 ج.

          مايدىڭ 10-12-ءسى كۇندەرى جاۋ زەڭبىرەكتەرىنەن وق قارشا جاۋدى, بىرەۋى ءدال جانىمنان جارىلىپ, ەسىمنەن تانىپ قالدىم. ەسىمدى جيسام, جاۋىنگەرلەر ەرىكسىز شەگىنىپ كەتىپ جاتىر. دوستارىم مەنى تاستاعان جوق. قۇلاق بىتەلىپ, دىم ەستىمەيمىن. ولار مەنى قولدان اسىعىس قۇراستىرىلعان سالدىڭ ۇستىنە جاتقىزىپ, وزدەرىمەن بىرگە قارا تەڭىز ايدىنىنا الىپ شىقتى. سۋ دا جوق, نان دا جوق. جاۋىنگەرلەر تەڭىزدە قالقىپ جۇرگەن, ىشىندە سەلەدكا بالىعى بار, ءبىر بوشكەنى ۇستاپ الدى. «ولمەگەنگە ءولى بالىق كەزدەسەدى» دەگەن راس ەكەن, سونى جەدىك. شولدەن قاتالاپ, كوزىمىز قاراۋىتىپ, ەسىمىزدەن اداسا باستادىق. الدىمىز كۇمان ەدى. باقىتىمىزعا قاراي, التى تاۋلىكتەن كەيىن ءبىزدى جاعالاۋ كۇزەتىنىڭ كاتەرلەرى قۇتقارىپ, تامانعا جاقىن جەردەگى كومسومول ستانيتساسىنا اكەلىپ تاستادى.

ءبىزدى قۇتقارعان تەحنيك – لەيتەنانت پاليەۆ ۆلاديمير ستەپانوۆيچكە مىڭ العىس!

1943 جىل, مارت ايى

باسقا دا جارالانعان قارۋلاستارىممەن بىرگە سوچي قالاسى تۇبىندەگى حوستين گوسپيتالىندا جاتىرمىن. سوڭعى ۋاقىتتا نە بولعانىن ەسىمە الۋدامىن. بىلتىر 17 تامىز كۇنى گەورگيەۆكا دەگەن ستانيتسانى قورعاۋ كەزىندە قاتتى قىرعىن شايقاس بولدى. مەن اسكەري بولىمشەلەر اراسىندا ءۇزىلىپ قالعان بايلانىستى قايتا جالعاپ بولا بەرگەن كەزىم ەدى, ءدال جانىمنان سنارياد جارىلدى…

حوستين گوسپيتالىندا ۇزاق جاتتىم. سوزىلمالى جاراعا اينالعان جاراقاتىمنىڭ جازىلار ءتۇرى جوق. مىنە, 1943 جىلدىڭ ناۋرىز ايى. مەنى تاعى ءبىر مارتە اسكەري-دارىگەرلىك كوميسسيادان وتكىزدى, اقىرى سوعىسقا جارامسىز دەپ تاپتى. شىنىمەن مەن ءۇشىن جاۋىنگەرلىك جورىق جولى اياقتالعانى ما؟ دەنىمنىڭ ساۋىندا قولىمنان كەلگەندى ىستەدىم. ەلگە قارا جاياۋ بارمايمىن, ومىراۋىمدا «ەرلىگى ءۇشىن» دەگەن مەدالىم بار…

                                      و.احمەت