سارىارقانى شۇرايلاندىرىپ, شىرايلاندىرعان قۇتتى مەكەن, سار دالانىڭ قاق جۇرەگىندەگى تاڭعاجايىپ جەر, قازاقستانداعى تۋريستەر ەڭ كوپ كەلەتىن توپ-5 ايماقتىڭ ءبىرى – بۋراباي دەمالىس ايماعى. وندا ساياباقتار, اتى اڭىزعا اينالعان مۇسىندەر, تاستار, تاۋلارمەن قورشالعان مەكەنگە ساياحات جاساپ, قاسيەتتى جەردىڭ تاريحىن ەستىپ قايتۋدىڭ ءوزى – ءبىر ماقتانىش. بۋرابايدى قازاقستاننىڭ برەندى دەسە دە بولادى. اپتانىڭ دەمالىس كۇندەرى, جاز شىعىسىمەن ەلوردالىقتار بۋرابايعا قاراي اعىلادى. وتاندىق تۋريزمنىڭ بويتۇمارىنا اينالعان بۋراباي ۇلتتىق ساياباعىنا كەلۋشىلەر سانى بويىنشا دا كوش باسىندا. كوكشەنىڭ كوز تويماس كورىكتى جەرلەرىندە 550 مىڭنان استام ادام ساياحاتتاعان.
وتاندىق ءتۋريزمنىڭ بويتۇمارى بولا ما؟
مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ۇسىنعان تۋريستىك ايماقتاردىڭ كارتاسى بويىنشا رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى تۋريستىك ايماقتار تىزىمىنە 24 اۋماق كىردى, ونىڭ ىشىندە: الماتى, استانا قالاسى, اقمولا وبلىسىنىڭ ششۋچينسك-بۋراباي كۋرورتتىق ايماعى, الاكول كولىنىڭ جاعالاۋى, «شىمبۇلاق» تاۋ-شاڭعى كۋرورتى, «تاباعان» تاۋ-شاڭعى كۋرورتى, شارىن كانونى, «تەنگري» كۋرورت قالاسى, قاپشاعاي قالاسى, «اراسان» ساناتوري-كۋرورتتىق ايماعى, بالقاش كولىنىڭ جاعالاۋى, كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋى, تۇركىستان قالاسى, پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل كۋرورتتىق ايماعى, «بايقوڭىر» تۋريستىك ايماعى بار. ەلىمىزدەگى تۋريزم سالاسىنىڭ دامۋىنا ءبىز اتاپ وتكەن ايماقتار ۇلكەن پايدا اكەلەدى. ال ولاردىڭ ۇزاق جاساۋى مەن قاۋىپسىزدىگى ءبىزدىڭ قولىمىزدا ەكەنى تۇسىنىكتى.
الاكول كولى مەن الماتى وبلىسىنىڭ تاۋ كلاستەرىنەن كەيىن «بۋراباي» كۋرورتتىق ايماعىنىڭ جىلىنا 2 000 000 تۋريستىك الەۋەتى بار (قازىرگى تۋريستىك اعىم – 750 000).
«بۋراباي» مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي ساياباعىنىڭ تابيعاتتىڭ قايتالانباس نىساندارى ەرەكشە كورنەكتى ورىندارى دەپ تانىلعان. مۇندا جانۋارلاردىڭ سان الۋان تۇرلەرى بار. ءتۇرلى ءپىشىن مەن قالىپتا تۇزىلگەن گرانيتتى جارتاستار الىپ تاستاردان ارنايى ويلاستىرىلىپ جاسالعان سياقتى. ءىس جۇزىندە ءبارى – ادام بالاسى ات بەرىپ, اڭىزبەن بايىتقان شەبەر تابيعات-انانىڭ بىرەگەي تۋىندىلارى. بۋراباي كولى تەڭىز دەڭگەيىنەن 319 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان. كول شىعاناعىنداعى جۇمباقتاس تاۋى بۋراباي نىشانىنا اينالعان. بۋراباي تابيعاتى كوز تارتار سۇلۋلىعىمەن, اۋاسىنىڭ تازالىعىمەن تارتىمدى. بيىك تاۋلار, كوگىلدىر كولدەر, قاراعاي مەن قايىڭ اعاشتارى ولكەنىڭ ءسانىن كىرگىزەدى. ساياباقتا جانۋارلار الەمىنىڭ 305 ءتۇرى بار. ونىڭ 87 ءتۇرى سيرەك كەزدەسەتىن يا جويىلۋعا جاقىن. وسىمدىكتەردىڭ 757 ءتۇرى كەزدەسەدى. ونىڭ 12 ءتۇرى قىزىل كىتاپقا ەنگەن. جايقالعان اعاشتاردىڭ قاراعاي, قايىڭ, كوكتەرەك, بۇتالى وسىمدىكتەر قۇرايدى. تاۋ قىراتتارىنىڭ ۇگىلۋى مەن جەلدىڭ اسەرىنەن بۋرابايدا وقجەتپەس, ۇيقىداعى باتىر, بۇركىت, تۇيە, قۇدىر, سفينكس سياقتى ەرەكشە تاس مۇسىندەر پايدا بولعان.
ولكەنىڭ قازاقستاندىق جانە شەتەلدىك تۋريستەر اراسىندا تانىمالدىلىعى – زاڭدى قۇبىلىس. استانامىز ارقىلى سالىنعان جاڭا جول بۋرابايعا ەش الاڭسىز, جايلى جەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بىراق, وسىنداي شۇرايلى جەردى, تۋريزم كلاستەرىن وتاندىق ەكونوميكانىڭ دامۋى ءۇشىن ورىندى پايداعا اسىرا الماي وتىرعان ەلمىز…
تۋعان جەردىڭ تابيعاتىنا تامسانتىپ, تاريحي-تانىمدىق تۋرلار ۇيىمداستىرۋ وتە قاجەت. سونىمەن قاتار سەرۆيس قىزمەتىنىڭ ساپاسىن دۇرىستاپ, ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋدى قولعا الۋ كەرەك. ياعني, اۋەجاي, ۆوكزال, قوناق ءۇي, جول قاتىناسىن دامىتۋدىڭ ماڭىزى زور
مۇندا نەگە ءبارى قىمبات؟
ارىپتەسىم جازعانىنداي, استانادان نەبارى 250 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان بۋرابايعا دەمالۋ ءۇشىن قالتاڭىزدا 500 مىڭ تەڭگەڭىز بولۋى كەرەك. وندا ارزان قوناق ءۇي نومىرلەرىن 20-25 مىڭ تەڭگەگە تابۋعا بولادى. ەكى ادامعا كەتەتىن شىعىنى الاكولمەن تەڭ. بۋرابايدا سەرۆيس قىزمەتىنىڭ ساپاسى, ينفراقۇرىلىمى جەتىلمەگەنى ءوز الدىنا, اسحاناسىنداعى تاماق وتە قىمبات. ماۋسىم-شىلدە ايلارىنداعى حالىقتىڭ ءنوپىرىن پايدالانىپ, باعانى نەشە ەسەگە كوبەيتكەن كاسىپكەرلەر وسى ەكى ايدا اقشا تابۋ ءۇشىن جانتالاسادى. ولاردى وسى تۋريستەر كەلەسى جىلى قايتىپ كەلە مە, جوق پا دەگەن ساۋال قىزىقتىرمايدى, بار ىقىلاسى – تۇسكەن قارجىدا. ال ەندى تازالىق ماسەلەسىن ايتساق, ءسىز دە جىلايسىز, مەن دە جىلايمىن…
بۋرابايدا كاسىپ جاساپ جاتقان كاسىپكەرلەر دە مۇنى ايتساڭ, زار جىلايدى.
– دوسىم ەكەۋمىز بۋراباي كولىنىڭ جاعاجايلارىنداعى دەمالىس ۇيلەرىن كەلۋشىلەرگە جالعا بەرۋمەن اينالىسقانىمىزعا بىرنەشە جىل بولدى, – دەيدى كاسىپكەر ىقىلاس ورازباي بىزبەن اڭگىمەسىندە. تاپقان تابىسىمىزدى تولىق كورسەتىپ, سالىق كوميتەتىنىڭ تالابى بويىنشا جۇمىس ىستەپ وتىرمىز. بىراق, جالعا بەرگەن جەرىنىڭ توپىراق قاباتىن تەكسەرگەندەر تاعى دا باج سالىعىن تولەڭدەر دەپ دىكىلدەگەندە توبەڭدى تەسىپ جىبەرە جازدايتىنى بار. جەردىڭ ۇستىندەگى بيزنەسكە جەردىڭ توپىراق بەتىنىڭ نە قاتىسى بار, تۇسىنبەيمىن. ول جەردە مەن ەگىن ەگىپ, استىق الماسام, وندىرىسپەن ءونىم شىعارماسام, باج سالىعىنىڭ ماعان نە قاتىسى بار دەگەن وي مازالايدى. ال تازالىق ماسەلەسىنە كەلسەك, قوقىس شەلەكتەرىن قويعانىمىزبەن, ادامدار قالاي بولسا سولاي تولتىرىپ, اينالانىڭ ءبارىن قوقىس الاڭىنا اينالدىرىپ جىبەرەتىنى تاعى بار. سوندىقتان, كەلگەن تۋريستەرگە قوقىستارىن وزدەرىمەن بىرگە الا كەتۋگە مىندەتتەپ وتىرامىز, باسقا امال جوق. وسى ادەتتى جاپپاي تارتىپكە اينالدىرۋ وتە ماڭىزدى. ودان وزگە تاۋ-تاستىڭ بارلىعىن كەلگەن تۋريستەر, قاڭعىعان كەلىمسەكتەر اجەتحاناعا اينالدىرعالى قاشان؟! تابيعات-اناعا جانىڭ اشيدى, قاينايدى قانىڭ… تاعى دا امالىڭ قۇرىپ, تىرلىگىڭدى جالعاستىرا بەرەسىڭ.
ۇلكەن اجەتحاناعا اينالا ما؟
شىنىندا دا بۋراباي كولى ماڭايى قالادان زەرىگىپ شىققان ادامداردىڭ دەمالىپ, قوقىسىن توگىپ, كۇندەلىكتى قاجەتىن وتەيتىن ورنىنا اينالعالى قاشان؟! بيودارەتحانانىڭ دا تابيعاتقا كەلتىرىپ تۇرعان پايداسى دا شامالى. ارتىنان شىققان ساسىق ءيىس قولقاڭدى قاباتىنى راس.
– كولدىڭ جاعاسىن اينالىپ جاياۋ ءجۇرۋ مۇمكىن ەمەس, – دەيدى بەلگىلى كومپوزيتور ايگۇل باجانوۆا جۋىردا ءوزىنىڭ Facebook پاراقشاسىندا. قاراعايلاردىڭ اراسىندا ەركىن تىنىس الىپ جۇرە المايسىڭ. سەبەبى ىشكەن تاماقتارىن «شىعارىپ», قاجەتتەرىن وتەپ تاستاعان. كولدىڭ جاعاسىنان ءزاردىڭ ءيىسى مۇڭكيدى, وتە لاس. سوندا دا شومىلىپ ءجۇر ادامدار. قايتسىن ەندى, جاعاجايدىڭ يەلەرى اقشا السا بولدى. ويباي, شىعىسىمىز – شۆەيتساريا, شارىنىمىز – امەريكا دەپ ماقتانساق بولدى. بىراق, قولدا بارىمىزدى قادىرلەمەيمىز. الاكول اناۋ. سۋى قانداي, سۋىنىڭ شيپاسى قانداي؟! بىراق جاعاسىندا وتىرۋعا جيىركەنەسىڭ. جامان جاعىن كورگىڭ كەلمەيدى-اق, بىراق, امال جوق. ساۋدا ورتالىقتارىنداعى دارەتحانالارعا كىرىپ شىعىڭىزشى. ادام ەمەس, حايۋان وتىرعان با دەپ ويلايسىڭ… سەبەبى ءوزىمىزدى سىيلامايمىز. ءوزىن سىيلاماعان ادام وزگەنى دە سىيلاي المايدى. «پوسلە مەنيا حوت پوتوپ». قۇداي بىزگە قانداي جەرلەر سىيلاعان؟! قاشان مادەنيەتتى ەلگە اينالامىز, ءا؟!
بۋراباي ورىستاردىكى سياقتى. كافە, جاعاجاي ءبارى دە – سولاردىڭ قولىندا. قازاقتاردىڭ ءبارى ءالى ورىسشا سويلەپ ءجۇر. ەكى كۇنگە بارعانبىز. بۇگىن كەرى قايتىپ كەتتىك. كوڭىل-كۇي بولمادى. كەشىرشى ءبىزدى, جەر-انا!!!
بۋرابايعا بارعاندار ءدال وسىنى قايتالايدى. ەلوردانىڭ ىرگەسىندەگى جولى سايراپ جاتقان تۋريستىك ايماقتىڭ ءحالى وسىنداي بولعاندا باسقالار تۋرالى ايتۋدىڭ دا ءوزى ارتىق سەكىلدى.
ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟
بىرىنشىدەن, تۋعان جەردىڭ تابيعاتىنا تامسانتىپ, تاريحي-تانىمدىق تۋرلار ۇيىمداستىرۋ وتە قاجەت. بۋراباي – كوپتەگەن اڭىزداردى بايلانىستىرعان جۇمباققا تولى جەر. اڭىزدارعا سۇيەنسەك, ابىلاي حان بيلىگى كەزىندە ونىڭ جەڭىمپاز اسكەرى قالماقتاردى ويسىراتا جەڭدى دەلىنەدى. ابىلاي حاننىڭ ابىرويىن اسپانداتقان حان كەنەسارىعا مەكەن بولعان, سەكسەن كولدىڭ تاماشاسىن ايتىپ, ءبىرجان سالعا ءان سالدىرعان, نەبىر قازاق ءدۇلدىلى, باتىرى مەن اقىنىنا مەكەن بولعان قاسيەتتى كوكشە جەرىنە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تۋريستىك-تانىمدىق ەكسكۋرسيالار وتكىزۋدى ادەتكە اينالدىرۋ كەرەك.
ەكىنشىدەن, سەرۆيس قىزمەتىنىڭ ساپاسىن دۇرىستاپ, ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋدى قولعا الۋ كەرەك. ياعني, اۋەجاي, ۆوكزال, قوناق ءۇي, جول قاتىناسىن دامىتۋدىڭ ماڭىزى زور.
ۇشىنشىدەن, اسحاناسىنىڭ ساپاسى مەن باعاسىن رەتتەگەن ءجون. ءوز وتانداستارىمىزدىڭ قالتاسىن قاعىپ, بارىن سىپىرىپ العاننان نە ۇتامىز؟!
تورتىنشىدەن, ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىزدى ناسيحاتتاپ, قۇندىلىقتارىمىزدى قادىرلەيتىن ەتنواۋىلدى ءدال وسى تۋريستىك ايماقتارعا ورنالاستىرعان دۇرىس. جولاۋشى شولدەپ كەلە جاتقانىندا قازاقى كيىز ءۇيدىڭ جانىنا توقتاپ, قۇرت-ىرىمشىكتى جەپ, قىمىز-شۇبات ءىشىپ, سۋسىنىن قاندىرسا, نەسى ايىپ؟! مۇنى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ نازارىنا ۇسىنامىز!
بەسىنشىدەن, بۋراباي دەمالىس ايماعىنا كولىكتەردى كىرگىزبەگەن ابزال. دامىعان ەلدەردەگى تاجىريبەنى پايدالانا وتىرىپ, ادامداردى بەلگىلى ءبىر جەردەن ارنايى اۆتوبۋسپەن تاسۋ كەرەك. ايتپەسە, ساف اۋانى قۇرتىپ, گازبەن ۋلاپ, وتىن جاعىپ, قوقىس توگىپ, اجەتحاناعا اينالدىرعانىمىز اينالدىرعان, سۋدىڭ دا سۇراۋى بار, ەرتەڭگى ۇرپاققا نە قالدىراتىنىمىزدى بۇگىن ويلاماساق, ءبارى كەش بولارى ءسوزسىز. كوكشەنىڭ عانا ەمەس, قازاق ەلىنىڭ ءىنجۋ-مارجانى, كوركەم مەكەنىنىڭ تاعدىرى – ءسىز بەن ءبىزدىڭ قولىمىزدا ەكەنىن ۇمىتپايىق!
