«شىعىس پەن باتىستىڭ مەجەسى مىناۋ دەپ كىم سەنىمدى ايتا الادى؟ دۇنيە بولىنبەيدى» – ءىلياس ىسقاقوۆتىڭ پروزاسىندا كەزدەسكەن ءبىر كوركەم ءھام مارتەبەلى ويدىڭ ۇشىعى تۇڭعيىققا تارتادى.
شىركىن, گەنەتيكا عىلىمىن بەس ساۋساعىنداي بىلگەن اتاڭ قازاق نەتكەن عۇلاما ەدى: «جاقسىدان جامان تۋسا دا, جاماننان جاقسى تۋسا دا, تارتپاي قويماس نەگىزگە» دەپ كوزەپ ايتقانى – سونىڭ ايعاعى!
ىلياس حاليتۇلى ىسقاقوۆ (1937-1997) اتا تەگى جاعىنان ابايدىڭ تۋعان ءىنىسى ىسقاقتىڭ شوبەرەسىنەن تۋادى. الەمدى ءبولىپ-جارماي, كەڭىستىكتى ءبىرتۇتاس كورىپ تۇرعانى, اقسۇيەكتىك دۇنيەتانىمى تەگىنە تانباي تارتقانى ەمەس پە! بۇل-داعى قانمەن بەرىلگەن, ابايدان اينىماي جۇققان ىرىس. كوكجيەكپەن شەكتەلمەس سانا بەرگەن ءبىر قۇداي. ال كوزى قاراقتى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى: 1909 جىلى كاكىتاي ىسقاقۇلى اباي ولەڭدەرىن العاش باستىردى, ول ءىلياستىڭ ارعى اتاسى.
ءىلياس ىسقاقوۆتىڭ «اقىن جۇرەگى» اتتى جيناعىنىڭ شەكەسىندە –ەپيگرافىندا: «ۇمىتىلماس ابايعا, قۇنانبايدىڭ ۇلىنا» دەپ جازىلعان. 1937 جىلى اتىلعان ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ەسىمىن موسكۆادان ءبىلىم العان حاليت ارحامۇلى قايتپاس قايسار رۋحىن تانىتىپ, اڭدۋىل نكۆد-دان قايمىقپاي قۇلاگەردەي مەرت بولعان حاس جۇيرىك اقىننىڭ جانازاسىن جوقتاعانداي, اسىل رۋحىن ولتىرمەي جاڭا تۋعان ۇلىنا قويادى. اكەسى جەر اۋدارىلعان شەشەندەردىڭ بىرنەشە وتباسىن قۇتقارادى.
ءىلياس ىسقاقوۆ – لەنينگرادتىڭ ۆ.پلەحانوۆ اتىنداعى تاۋ-كەن ينستيتۋتىن بىتىرگەن, جەر جيھاندى جاياۋ كەزگەن گەولوگ. قانىش ساتپاەۆ قازاقتا تىڭنان جول سالعان قيىن ءھام تاڭسىق عىلىمنىڭ سوقپاعىمەن ءجۇرۋى ونىڭ جازۋشىلىق بولمىسىنا مول ولجا سالعانى انىق. ول شىعارمالارىن ورىس تىلىندە جازعان. قازاق وقىرماندارى مەن جازۋشىلارىنىڭ ءىلياستى كوپ بىلە بىلمەيتىنى سودان.
گەولوگتاردىڭ قانداي وقىمىستى كەلەتىنىنە ونىڭ مىنا ءبىر اڭگىمەسىنەن ءۇزىندى كۋا: «گەولوگتار قىزىق حالىق – ولاردىڭ ارقايسىسى ءبىزدىڭ جانە شەتەلدىڭ كلاسسيكاسىن وقىپ ۇلگەردى دەپ سانا. ول كەزدە جاقسى دوستار سياقتى كىتاپ تا كوپ بولاتىن» (يلياس يسكاكوۆ. «سەردتسە پوەتا», 203-بەت). ول ماماندىعىن شىن ءسۇيىپ, قىر-سىرىنا قانىق. تايگانىڭ ۇستىندە سامولەتپەن ۇشىپ كەلە جاتىپ, قيانداعىنى كوزى شالادى. «قاناتتىڭ استىندا مۇلگىگەن يت تۇمسىعى وتپەس قالىڭ تايگا مەن كولدەردىڭ اعاراڭداعان داقتارى. وزەندەر قالاي كۇشتى شيىرلايدى! گەولوگيادا بىلاي ايتادى, ولار قارتايۋ ساتىسىندا بولعان سوڭ, مىنە سوندىقتان بۇرالاڭداي اعادى. ال ءبىر كەزدە جاس بولعاندا, ارناسى تولىق تۇنىپ اققاندا, وزەندەر تۋرا جولمەن جۇرەتىن – ارىنىنا سەنىمدى, كۇشتى سۋلار». جازۋشى تۋندرانى «اپپاق ۇنسىزدىك» دەپ قالاي ءدوپ اتاعان! سونداي-اق, جازۋشىدا «گەولوگيالىق اقىل» دەگەن تىركەس كەزدەسەتىنى تەگىن ەمەس.
«ۇزاق جىلدارعى ەكسپەديتسيالىق جۇمىستا مەن زاڭدىلىقتى بايقادىم – پايدالى كەن ورىندارى تاپ ءبىر ادامنان تىعىلادى. كەن ىزدەپ ءجۇرىپ گەولوگ جاتىن ورنىنان تىم الىسقا ۇزاپ شىعانداپ كەتەدى. ونىڭ وزىمەن-ءوزى ءومىر ءسۇرىپ, جاپادان-جالعىز جۇمىس ىستەۋىنە تۋرا كەلەدى». ارتىنشا جازۋشى تاجىريبەلى شالداردان ەستىگەنىن ايتادى: «كەندى مىلقاۋ تاستار, جىلان مەن قۇزعىن جايلاعان, سولمايتىن گۇل ءشوبى وسكەن جەردەن ىزدەۋ كەرەك». قاتەر, قاۋىپكە تولى گەولوگتىڭ عۇمىرىن سۇرگەن ءىلياس تۇنىق مۇڭدى ويشىلدىعىمەن باۋرايدى.
ورىس ادەبيەتىن كەي ورىستان ارتىق ءبىلىپ, سول مادەنيەتتىڭ قازىعىنان تابىلسا دا, ءىلياستىڭ جانى قازاق جازۋشى ەكەنىن قولتاڭباسى ايعاقتايدى. ول تۋندراداعى مەزەتىن, ونىڭ تاۋلىكتىڭ قاي مەزگىل ەكەنىن كۇزدە اجىراتا الماستاي بۇلا, تۇمسا تابيعاتىن سول قالپى سۋرەتتەيدى. جەر جارالعالى تاپ وسىلاي مۇلگي تۇنجىراعان تۋندرا, ءسىرا. شىڭعىستاۋدان شىققان قازاق بالاسى ايدالا بارەنتس تەڭىزىنىڭ لەبىن سەزىنىپ, تابيعات سۇلۋلىعىن شاشاۋ شىعارماي شەبەر قايتالايتىن سۋرەتشى ناتۋراليست سياقتانادى. «بىراق كوكتەن ءبىر تاڭعاجايىپ ساۋلە تارايدى» («نو كاكوە-تو ديۆنوە يزلۋچەنيە يدەت وت نەبا»). ول سولتۇستىك شۇعىلانىڭ ءدال استىندا ءجۇر. كوك تاڭىرىگە تابىنعان كوكتۇرىكتىڭ ۇرپاعى, ونىڭ اسپانى ءاردايىم نۇرلى. قاز قاناتىنىڭ سۋسىلىن قۇلاعىمەن ءارى جانىمەن سەزىنىپ وتىرعان قازاقتىڭ قانىندا, وتقا, قوزعا ساعىنىش بارىن جازۋىنان كورۋ قيىن ەمەس. نەلىكتەن ەكەنى تاعى ايان, ول ءالسىن-ءالى ەتنونيمدىك تارتىلىس قۇدىرەتىمەن قاز بەينەسىنە قيماستىقپەن اينالىپ سوعىپ وتىرادى. پوليار ءوڭىردىڭ وزگە قۇسى قۇرىپ قالعانداي, قازعا كوبىرەك ەلجىرەيدى.
جازۋشى ءستيلىنىڭ دالدىگى مەن گەوگرافيالىق جەر بەدەرىن ءسۇيۋى ايقىن. وقىرمان قاسىنا ەرىپ, قاتار جۇرگەندەي اسەرى بار, بىلگىرلىگى ءتانتى قىلادى. مەن ەجەلدەن گەوگرافيالىق اتاۋلار, توپونيمدەردى ءسۇيىپ وقيتىن قاۋىمنان ەدىم. توپونيمدەر – ومىردەن الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن ادامزاتتىڭ كوركەم تۇيسىگى مەن وسيەتى, ءارى تاريحتىڭ بەيسانا اعىمىن تاڭبالاۋشى جاد, الدەبىر عارىش پەن جەر استاسقان كود! دەرەكتىلىك – كوركەم پروزانىڭ ۇشار قاناتى. ونىڭ پروزاسىنان جالعىزدىعى مەن تەكتىلىگى ۇنەمى بايقالا بەرەدى. بارشا ءتىرى جان يەلەرىنە, جاندى تابيعاتقا سۇيىسپەنشىلىگى وراسان. ءبىر دەتال: گەولوگتاردىڭ وتريادىندا ۆاديم اتتى مەحانيك-جۇرگىزۋشىنىڭ شالاجانسار قۇردىڭ ءجۇنىن جۇلعان ءساتىن بەينەلەۋىندە ادامشىلىق نيەتى انىق. مىناۋ قاتىگەزدىكتەن جۇرەگى جانشىلعان ول جان كۇيزەلىسىن تابيعاتقا اۋدارا سۋرەتتەيدى. قيىن جولدان شارشاپ كەلگەن توپ اسقا قاراعىسى كەلمەي قالادى جانە الگى ادامنان دەرەۋ قۇتىلادى. ۆەرتولەت شاقىرىپ, ءۆاديمدى دەمالىس دەگەن سىلتاۋمەن ۇلكەن جەرگە قايتارادى, ونىڭ ەندى گەولوگتار ورتاسىنا قايتا ورالۋعا قۇقى جوق.
ءىلياس ىسقاقوۆتىڭ پروزاسىندا گەولوگيا دارىستەرى تۇنىپ تۇرۋى زاڭدى, جەر جىنىسىن, كەن ورىندارىن زەرتتەۋى كوش باستارداي. ءارى شىعارماسىنىڭ ەلەڭ ەتكىزەر كوركەم ەرەكشەلىگى وسىندا جاتىر. اۆتور مينەرالوگيا, پالەنتولوگيا, ونوماستيكا, گەوگرافيا, گەودەزيا مەن توپونيميكانىڭ پوەتيكالىق قۇدىرەتىن وقىرمان ساناسىنا سىڭىرۋگە تەر توگەدى. «شاتىردا ۇشەۋ: ۆلاديك – گەومورفولوگ, ۆولوديا – گەوفيزيك جانە مەن – گەولوگ». دەمەك, ءىلياس گەولوگيالىق كارتا جاساۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن عالىم بولعاندىقتان عىلىمسىز قالام تارتپايدى دەگەن ءسوز. مۇز قاباتتارىندا, اتام زامانعى گەولوگيالىق شوگىندىلەردە, پوليارلىق جەر-سۋلارىندا جازۋشىنىڭ تابانى باسپاعان پۇشپاق جوق ءتارىزدى.
ءىلياس سولتۇستىكتىڭ حالىق ءانىن قاستەرلەي قايتالايدى: «…اق قاناتتى اققۋلار تەرىستىككە ۇشادى, / ولاردىڭ نازىك قاناتتارى ايازدى كۇيدىرەدى» (ورىسشادان جولما-جول اۋدارما مەنىكى – ا.ك.). اققۋ-قاز ساعىنىش سازىنداي سەزىلەرى, جىل قۇستارى ساحاراعا – تۋعان جەرىنە ۇشقاندىقتان. ول كوشپەلى ءناسىلدىڭ تۇياعى عوي, ەجەلگى عۇندار, ساق اتا-باباسىنداي كوشىپ-قونىپ جۇرۋگە ابدەن كوندىككەن, مەيلىنشە داعدى العان. بۇحار جىراۋ «جار باسىنا قامالىپ, / جارتى لاشىق تىگەرسىڭ» دەپ جىرلاسا, ول جار جاستانىپ, تاس توسەنگەن, ۇيقى كەلسە قارا تاس مامىقتاي بولعان اۋعاق تىرشىلىك ادامىنا اينالعان. ءىلياس ىسقاقۇلى جولداستارىمەن قۇلادۇزدە ىلعي قوس تىگىپ, وشاققا موسى ىلگەندەي اسىن ءپىسىرىپ وتىرعانى, كەزبەلىكپەن كۇن كەشكەنىن مىنا كىتاپ ايعاقتايدى. ۇلكەن جەرگە جەتۋ ءۇشىن بۇل ەكسپەديتسيالىق توپ جۇمالاپ بۇزىلعان كۇن رايىنىڭ وڭالۋىن توسىپ جاتادى. وركەنيەتتى تىرشىلىكتەن بەيداۋا قورعانۋ ءتارىزدى; جابايى تىرلىك رومانتيكاسىنان بۇرىن قىر سوڭىنان قالمايتىن قايعىدان باس ساۋعالاپ, جان ساقتار استارى استە جوق ەمەس. «نالەت ءبىزدىڭ جۇرىسكە!» دەپ ماحامبەت جىرعا قوسقان جۇرىستەن جۇققان شەر ساعىمدانار. جاھان كەزگەن جۇرىسىندە جىل ون ەكى اي ساندالمامەن كۇن كەشكەن جازۋشىنىڭ جان ازاسى, قۇسا-نالاسى, تۇنشىققان ايقايى بوگىپ جاتىر. ويتكەنى ول ۇكىمگە كەسىلىپ, قۋعىندالعان, جالقى ەمەس, تۇتاس ءبىر ۇرپاقتىڭ باسىنا تۇسكەن جالانىڭ قۇربانى, سوندىقتان ول بەيبىت كۇندە يتجەككەنگە ءوز ەركىمەن اتتانعانداي اسەرى بار. 1937 جىلى حالىق جاۋى دەپ اتىلعاننىڭ بىرەۋى مەنىڭ اتام كەمەلباي, ىشىندە شەرى مەن كەگى كەتكەن قازاقتان تۋعان نەمەرە بولعان سوڭ مۇنداي نازانى مەن ۇقپاعاندا كىم ۇعادى. بۇل ءىلياس ىسقاقۇلى تۇلعاسىنىڭ ءوزىم جازباي تانىعان ابستراكتسيا مەن ابسۋردتى ءومىربايانى, قايعىسىنىڭ ءىش قالىبى.
اقتابان شۇبىرىندىدا, سىردان اۋعالى شىڭعىستاۋدى يەن جايلاعان توبىقتى رۋىنىڭ ىرعىزباي اتاسىنىڭ باسىنا وسى اۋعاق, ەكىتالاي كۇن, قۋعىن-سۇرگىن سوۆەت ۇكىمەتىمەن قوسا تۋعان ەكەن. ەلسىزدە جالعىز شوقيعان, دۇشپانى قۋىپ جەتىپ, كوزدەپ اتىپ, اسىل سۇيەگىن قۇر قۇدىققا تاستاتىپ, 30 جىل جاتقان شاكەرىم اتاسىنىڭ جازمىشىن ەسكە سالاتىن مەزەتى. ىرعىزباي اۋلەتىندە ەركەك تۇقىمىن تۇزداي قۇرتقان سۇم زاماننىڭ ناۋبەتىنە نە دەيسىڭ؟! قازاق حالقىن قىناداي قىرعان اشارشىلىق كەزەڭى, «حالىق جاۋلارى» دەپ وقىعان قازاقتى تەگىس اۋلاعان ءولارا. ابايدىڭ ناق ءوز كىندىگىنەن تاراعان تۇقىمنان بىرەن-ساران ەر كىندىگى قالسا, ونىڭ ءوزى ورىستانىپ كەتكەنى راس. رەپرەسسيا قازاقتىڭ ەڭ تەكتى تۇقىمدارىن ەس جيعىزباي جويدى, قۇرتتى, قورلىق شەككىزدى. مىنە, سانا تۇيسىگىندە جازىقسىز قۋعىنداۋدان زاپى بولعان, اكەسى حاليت ارحامۇلىن حالىق جاۋى دەپ ەكى مارتە سوتتاعان سوڭ, كوكىرەگىنە شەر تۇنعان ءبىر ۇرپاعى ءوز ەلىنە تابان تىرەۋگە قۇلىقسىزداي سەزىلەدى. ايدالادا قاڭعىپ جۇرگەنى ارتىق, ءسىرا. بالكىم, مىناۋ سىعان تىرلىك ازاتتىقتى قايىرا يەمدەنۋدىڭ ءبىر جولى – گەولوگ بولىپ ەركىن ءجۇرۋ شىعار. كىم ءبىلسىن.
تراگەديا. تەكتىك نىشان. قۇلان قۇدىققا قۇلاعاندا قۇرباقا ايعىر بولعان كەزدىڭ ۋىت-ىزعارىن جادتان وشىرە الماۋ. نوستالگيا ءىلياستىڭ ءار جولىندا تىعىلۋلى, زارىققان اڭسار بار. ول ارعى اتاسى ازۋلى شونجار قۇنانبايدىڭ كۇشتى ۋاقىتىن ۇيقىدا جاتىپ سەزىنەردەي: «مەن ۇيقىدا جاتقاندا ءتىپتى تەبەمىن. ەندەشە قورىقپاڭىز» دەيدى ول يەن دالادا قونالقادا, شاتىردا جاتاردا قاسىنداعى سەرىگىنە. شىنجىر بالاق, شۇبار ءتوس اتالارى تەبىسىپ وتكەن, دۇشپانىنا ەسە جىبەرمەگەن. ونىڭ جىر-تالايىن قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن عۇلاماسى, كلاسسيك جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا سۋرەتتەپ كەتكەنىن بىلەمىز.
مەن ويلاسام, ءىلياستىڭ انا تىلىندە جازباعانى وكىنىشتى. اباي مەن شاكەرىمدەي كلاسسيكتەرمەن اتالاس, قۇنارلى ءتىل يەلەرىنىڭ جاس وسكىن ءبىر بۇتاعى بولا تۇرا, ول زاماننىڭ كەسىرى مەڭدەپ, قوعامىنىڭ ىعىمەن, قالانىڭ زاڭىنا بويسۇنىپ, ءوز تىلىنە جات بولدى. جەرىگەن جوق, ماجبۇرلىك كوندىردى. ورىسشا بىلمەيتىن قازاق كۇنىن كورە المايدى دەگەن قاعيدا بەرىك قالىپتاستى. تەپسىنىسىپ كەلگەندە كەم بولماۋ ءۇشىن بۇل جول تاڭدالدى. قالاداعى قازاقتار جاپپاي تۇتىلۋعا شاق قالدى. بۇل ۇلتتىق قاسىرەت. بىراق ونىڭ پروزاسىن وقىپ وتىرىپ, ول رۋحىمەن قازاققا بوگدە, جات بولدى دەپ ايتۋ ناعىز كۇنا. شەتكە شىعىنداۋىنىڭ ءوزى ونىڭ اداسقان قازداي قاڭقىلداعان جان داۋىسىن ۇقتىرماي ما!
شپيتسبەرگەن مۇزداقتارىنا تاياۋ, اركتيكالىق شولدە, ءبىر قيان يت ولگەن جەردە, بارەنتس تەڭىزى ماڭىندا ءجۇرىپ, ول سول تاۋدا وسكەن شىرشالاردان الاتاۋدىڭ كەسكىنىن كوزگە ەلەستەتەدى, وتانىن ۇمىتا قويمايدى.
ءىلياستىڭ جازۋشى رەتىندەگى باستى ەرەكشەلىگى, باتىس ادەبيەتىندە دامىپ كەتكەن, فرانتسۋز بودلەر, ورىس يۆان تۋرگەنەۆ نەگىزىن قالاعان ولەڭدەگى پروزا – «ستيحوتۆورەنيا ۆ پروزە» جانرىن قازاق توپىراعىنا اكەلۋى. وسى اق ولەڭنىڭ پروزاداعى حاس شەبەرى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ رومان-پوۆەستەرى, اسىل مۇرا تىيىمدا تىعۋلى كەز. ءىلياستىڭ قىسقا جازىلعان ليريكالىق, فيلوسوفيالىق سارىنداعى اڭگىمەلەرى وسى جانردىڭ تابيعاتىن تولىق اشادى. ول تۇستاس قازاق جازۋشىلارىنان مۇنداي جانردى, قۇسني سارىندى ءوز باسىم ەشكىمنەن كەزدەستىرمەگەن ءتارىزدىمىن.
ءىلياستىڭ كىتاپتى ءسۇيىپ وقىپ, ونىڭ كەيىپكەرلەرىمەن سىرلاساتىنى انىق. بۇل جاعىنان ول شىنايى جازۋشى بەينەسىنە ءتان ماڭگى دون كيحوتتىقتى راستايدى.
ونىڭ تاستارى سويلەيدى. كەن ورىندارىن ىزدەۋ – كاسىبى. گەولوگتار اسىل تاستاردىڭ نەشە اتاسىن, قيلى اتاۋلارىن تاۋ جىنىستارىنان تابادى: «…قان-قىزىل گرانيت داندەرىن سالقىن سۋدا جۋىپ قويدى, المازداردىڭ سەرىگى». ماعىناسىز ەگجەي-تەگجەيلى سۋرەتتەۋ كەيدە شارشاتادى, بىراق ءىلياستىڭ تىربيعان الاسا قايىڭدار وسەتىن ولكەنىڭ مۇكتى جەر قويناۋىنىڭ قاستەرلى تاستارىنىڭ سىرىن شەبەر اڭگىمەلەۋى وزگەشە. ول تاستاردى قيالىندا دا كورەدى. «تۋندرا تەگىس, جازىقتانا كورىنەتىنى الدامشى كورىنىس». وسىنى جازۋشى كوزىمەن كورگەن سوڭ ايتپاي ما! تۋندرا جۇمساق, جاسىل بۇيرا, اڭسارلى كورىنەرى تۋ الىستان. جاراتىلىسى تىلسىم. اسقاق, سۇلۋ, تەكتى, كەزەگەنگە وڭاي الدىرمايدى. ءتيىپ تۇرعان جەردە اداسىپ ءولۋ وپ-وڭاي. تەگىندە مۇنداي قاڭعىباس, تۇرمىسقا قولايسىز, سالپاڭداعان ومىرگە كوپ جۇرتتىڭ جانى شىداس بەرمەيدى. تالايى ءبىر جۇمادان سوڭ قۇرىلىققا كەرى قايتادى. ءتىپتى گەولوگ مامانداردىڭ ىشىندە جۇمىسىن تاستاپ قاشاتىندار بار. قاپتاعان ماسا, سۋ ستيحياسى, يەن, جاز-قىس دەمەي دالادا تۇنەۋ, جالعىزدىققا ابدەن كوندىگۋ وڭاي ەمەس. رومانتيكاسى تەك ايتارعا عانا, ايتپەسە قاتال تابيعات قۇبىلۋلارىنا ىسىلماي بولمايدى. بىراق جازۋشى كەزبەلىكتەن ايني قوياتىن- داردىڭ ساناتىنان ەمەس. ول قيىر شىعىستىڭ تازالىعىن, پاكتىگىن, ادامدارىنىڭ رۋحىنىڭ تازالىعىن سۇيەدى. قوزعالىس كۇشىندە ءومىر تۇر. ونىڭ فيلوسوفياسى وسى. ەسكە شاكەرىم اتاسىنىڭ «جارالىس باسى – قوزعالىس» دەگەن ولەڭى ورالادى. ءىلياس بار بەينەدەن, تاس مۇسىندەردەن تىرشىلىكتىڭ بۇلا كۇشتەرىن تانيدى. قيىر شىعىستى كەزىپ جۇرگەندە تۋعان جەرىنىڭ جوتالارىن, جۋساندى دالاسىن ساعىنىپ جۇرەدى. پوليار تۇنىندە بابالارىنىڭ كوشپەلى تۇرمىسىن اڭسايدى. سارىارقانى, دەلبەگەتەيدى, الاتاۋدى, قۇلاندى جازىعىن, شىڭعىستى قۇس جولىنا, تۇنگى جۇلدىزدار شوعىرىنا قاراپ ويلاپ وتىرادى. عارىش قۇسىنىڭ قاناتىنىڭ استىنان ۇيىقتاپ جاتقان دوڭگەلەنگەن اۋىلداردى كورەدى. باقسى تۋرالى ءجيى تولعايدى.
ازاتتىق سۇيەر ەرلەردىڭ ءومىر سالتى. بوستاندىقتى شىن قالايتىن جاندار بۇعان بەيىم. ءوز ەركى وزىندە, بۇعاۋسىز, قىسپاقسىز, جالعان مىنەزسىز تىرلىك. «دەگەنمەن, بىزدە, شاماسى, ءبارى سونداي – ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ ومىرىنە نەمقۇرايلىلار».
«ساعان, جالعىزعا, مىناۋ وراسان زور ءتىلسىز جارتاستاردىڭ اراسىندا جەڭىل ءھام بەيمازا, ۇرەيلى» دەپ جازادى ءىلياس «جىلاننىڭ جۇرەگى» اتتى اڭگىمەسىندە, جانە جان دۇنيەسىن كەۋلەگەن جالعىزدىعىن ەشتەڭەگە سەلت ەتپەس جىلاننىڭ جۇرەگىنە تەڭەيدى. ول ءوزىن بۇل ۇنسىزدىك ءولى ەمەس دەپ جۇباتادى. شىڭعىستاۋىن, اناسىن جالبىز بەن جۋسان, تاۋ-تاستى ەسىنە الىپ قامىعىپ تولعايدى. مۇنىسى اباي اتاسىنىڭ «سەگىز اياق» اتتى ولەڭىندەگى جالعىزدىقتىڭ يشاراسىن, كۇيىگىن, كىل ناداندىقتىڭ ارىلماس سورىن قايتالاپ تۇرعان تارىزدەندى. ابايى بار ەلدىڭ حاكىمنىڭ ىقپالىنسىز كەتۋى مۇمكىن ەمەس.
جارتاسقا باردىم,
كۇندە ايقاي سالدىم,
ونان دا شىقتى جاڭعىرىق.
ەستىسەم ءۇنىن,
بىلسەم دەپ ءجونىن,
كوپ ىزدەدىم قاڭعىرىپ.
باياعى جارتاس – ءبىر جارتاس,
قاڭق ەتەر, تۇكتى بايقاماس.
ول سەمەي پوليگونىنىڭ ۋىتىن, اتوم بومباسى جارىلعان الاپاتتا اڭ-قۇسى جىلاعان ءبىزدىڭ كيەلى ولكەمىزدىڭ, بوگدەلەر مەنسىنبەيتىن ۇلى دالانىڭ قاسيەتىن, قالاعا قونىستاپ, تەگىنەن جاڭىلعان قازاقتاردىڭ توعىشار تىرشىلىگىن ۇعادى. انا ءتىلىن ۇمىتا باستاعانىن ءوزى ۋايىمدايتىن ءىلياستىڭ قوس جارىلعان سانا اعىمىندا روسسيا مەن ءوز ەلى كەزەك اعاتىنى قايران قالدىرادى. قازاقتىق تازا ساقتالماعان كۇيگە ەل تۇتىلعان. قازاقتىڭ وقىعانىنىڭ ەندى ورىسسىز كۇنى جوق. سويتە تۇرا جازۋشىنىڭ ۇلتتىق سەزىمى كۇشتى: «ات تۇياعىن ەستيسىز بە. بۇل قۇرمانعازى. بۇل مەنى قۇتقارۋ ءۇشىن جۇيتكىپ كەلە جاتقان ونىڭ جىلقىلارىنىڭ ءدۇبىرى…». «مەنىڭ اكەم ءتىرى بولسا وسىناۋ ەجەلگى, ءالى تىنىشتىقتى بىلمەگەن جەردە ەسى اۋىسقاندار مەن كەمتارلار بولماس ءۇشىن ول سەمەي يادرولىق پوليگونىن جارىپ جىبەرەر ەدى, قۇرتار ەدى». اكەسىنىڭ ازاماتتىعىن ۇلى اسا بيىك باعالايدى! تۇتاس ءبىر وكتەم يمپەرياعا قازاق قارسى كەلەدى دەپ تايسالماي ايتادى, بايقايسىز با؟! ول پاتشالىقتار قۇريدى, تەك اقىن جۇرەگى ولمەيدى دەپ جازدى.
ءىلياس ىسقاقوۆتىڭ ستيلىنە پروزانىڭ قىسقا جانرى: ۇزىك-ۇزىك فراگمەنتتىك, نوباي, قارىزدانعان سيۋجەتتەردى وزىنشە جازىپ شىعۋ, اق ولەڭ ءتان. وتىرىككە, قىسىر قيالعا, داڭعازاعا جوق پروزا قىسقانى سۇيەدى. دەگەنمەن بۇل ونىڭ كەمشىلىگى دە, قيىق-قيىق تىلىنگەندەي جارالى ءومىرىنىڭ تۇسپالى. «ءومىردى باعالامايدى. قۇستاي ەركىن قالىقتاپ ءومىر ءسۇردى. تاكاپپارلىعى دا قۇس سياقتى» دەپ جازدى ول ءبىر تانىسى تۋرالى, شىنتۋايتىندا وزىنە دە ۇقساپ تۇر. جەتىمدىگى. دالا كەزىپ ۇيرەنگەن ءىلياستىڭ جۇرەگىنىڭ اقتىق سوعۋى سول تۋعان دالاسىندا توقتايدى.
P.S.
ءىلياس ىسقاقوۆتىڭ «اقىن جۇرەگى» اتتى كىتابى تۋرالى جازۋدى ماعان رەسپۋبليكالىق «اباي» قورىنىڭ باسشىسى بالتاش اعا اماناتتادى. قازىر ىزدەۋشىسى بولماسا كوركەم ادەبيەتتىڭ مۇڭى قالىڭ. ەكى مارتە ساياسي رەپرەسسيادا سوتتالعان ارداقتى اكەسى حاليت ىسقاقوۆ تۋرالى ەستەلىگىندە ءىلياس سەمەيدەگى مەملەكەتتىك اباي مۇراجايى تۇرعان ۇيدە, اتاسى ارحاممەن تۇرعانىن جازادى: «…ال اۋلادا مەنىڭ ءۇش اتادان قوسىلاتىن اعام بالتابەك ەرسالىموۆ اناسى قاپيزامەن تۇردى. ول مەنەن ءسال ۇلكەن بولعان سوڭ مەنى توقپاقتاپ الاتىن. سوسىن ءبارىبىر قايتا قۇشاقتايتىن».
قازاق «ءتۇبى بىرگە تۇتپەيدى» دەپ ايتادى. قازاقتىڭ ارۋاقتى سىيلايتىن, ارعى تەگىن ويلايتىن قاسيەتى وشپەيدى.
ايگۇل كەمەلباەۆا
