جانعارا دادەباەۆ, پروفەسسور, اباي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى: ينستيتۋتتىڭ بۇگىنگى باستى ماقساتى – اباي ءىلىمىنىڭ تولىق سيپاتىن اشۋ
– ابايتانۋ ينستيتۋتىنىڭ جۇمىس تارتىبىندە وزگە رەسمي, بەيرەسمي عىلىمي–زەرتتەۋ مەكەمەلەرىنەن ەرەكشە دەرلىك اينىماس ۇستانىمى بار ما? بار بولسا, ونى كەلەشەكتە قالاي دامىتىپ, نەندەي جاڭا باعىتتا وركەندەتپەك ويىڭىز بار?
– ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى اباي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى 2009 جىلى قۇرىلدى. ابايتانۋ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى جانە ۇستازدىق قىزمەت سالاسىنداعى ىزدەنىستەرى ناتيجەسىندە وقۋ ءپانى جانە عىلىم سالاسى رەتىندە وسى ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا تۋىپ, قالىپتاستى. ۋنيۆەرسيتەتتە ابايتانۋ سالاسىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى مەن ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان «Aبايتانۋ» ءپانىن وقىتۋ ءىسى اۋەزوۆتەن كەيىنگى كەزەڭدەردە دە توقتاعان ەمەس. اباي ينستيتۋتى اباي شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋدەگى مۇحتار ومارحانۇلىنان بەرى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن ۇزىلمەي كەلە جاتقان باي ءداستۇردى جالعاستىرۋدا. ينستيتۋتتىڭ وزگەلەردە جوق, تەك وزىنە عانا ءتان ۇستانىمى دەگەندە, مىنا جايلارعا نازار اۋدارعان دۇرىس. اتاپ ايتقاندا, ابايدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى ادەبيەتتانۋ, ءتىل ءبىلىمى, فيلوسوفيا, الەۋمەتتانۋ, مادەنيەتتانۋ, پەداگوگيكا, پسيحولوگيا سىندى پانارالىق زەرتتەۋ تالاپتارىنا ساي پايىمدالۋدا. ەكىنشى ابايدىڭ شىعارماشىلىعىندا نەگىزدەلگەن ويلار, پىكىرلەر, تۇجىرىمدار, قاعيدالار جۇيەسى ابايدىڭ ءىلىمى اياسىندا قاراستىرىلادى. سونداي-اق, اباي ءىلىمىنىڭ ءتۇپ تامىرى, قالىپتاسۋ زاڭدىلىقتارى اقىننىڭ مادەني-الەۋمەتتىك ورتاسىمەن, حالىقتىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىمەن بايلانىستا انىقتالادى. ابايدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەۋ ىسىندەگى اباي ينستيتۋتىنىڭ وزگەلەردەن بولەك ىرگەلى ۇستانىمدارى قاتارىندا وسىلاردىڭ ماڭىزى زور.
وسى اتالعان ۇستانىمداردىڭ الداعى ۋاقىتتا جالعاسۋى مەن قالىپتاسۋىنىڭ, جاڭا ساپالىق دەڭگەيدە دامۋىنىڭ ءوزارا ساباقتاس بىرنەشە العىشارتتارى بار. سولاردىڭ ەكەۋىنە عانا توقتالايىق. ءبىرىنشىسى, ابايتانۋ عىلىمىنىڭ دامۋىنا دەگەن الەۋمەتتىك سۇرانىس. سونىمەن قاتار, ابايتانۋ عىلىمى سالاسىندا كاسىبي قۇزىرەتتىلىگى جوعارى دەڭگەيدە قالىپتاسقان زەرتتەۋشى ماماندار دايارلاۋ. بۇلارعا قول جەتكىزۋ وڭاي ەمەس. ابايتانۋ سالاسىندا جيناقتالعان ءبىلىم مەن بىلىكتىلىكتى, كاسىبي قۇزىرەتتىلىكتى تولىق يگەرىپ, جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلۋگە بىرەۋدىڭ قابىلەتى جەتەر-جەتپەس, ال, ەندى بىرەۋدىڭ دايىندىعى كەمدەۋ سوعۋى مۇمكىن. ايتسە دە, الداعى كۇندەردەن, وسەر وركەننەن كۇتەر ءۇمىتىمىز ۇلكەن. ابايدىڭ ءىلىمىن تانۋدا سولاردىڭ ايتارى, سولاردىڭ بىلەرى كوپ بولعاي.
– ابايتانۋ ينستيتۋتىندا وسى ۋاقىتقا دەيىن اباي حاقىندا, ابايدىڭ شىعارمالارىن تالداۋ مەن اقىننىڭ تۋىندىلارىنا قاتىستى ايتۋلى عالىمدار مەن جاس ىزدەنۋشىلەردىڭ پىكىر, كوزقاراس تۇرىندە جازىلعان ەڭبەكتەرىنە ساراپتاما سيپاتىنا قاراي جۇرگىزىلگەن بە? ەڭ العاشقىسى قاي ۋاقىتتا, ال, ەڭ سوڭعىسى قاشان زەردەلەنىپ, ىرىكتەلدى?
– ينستيتۋتتىڭ عالىم زەرتتەۋشىلەرىنىڭ اباي حاقىنداعى, اقىننىڭ تۋىندىلارىنا قاتىستى ايتۋلى عالىمدار مەن جاس ىزدەنۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىن ساراپتاۋى ەكى ءتۇرلى دەڭگەيدە جۇرگىزىلەدى. ءبىرىنشىسى – اباي شىعارماشىلىعى تۋرالى ارعى-بەرگى كەزەڭدەردە جازىلىپ, جارىق كورگەن ەڭبەكتەردى دياحرونيالىق جانە سينحرونيالىق تۇرعىدا سيپاتتاۋ, تالداۋ, باعالاۋ. سونداي-اق, ابايدىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى مونوگرافيالىق زەرتتەۋلەردە كوتەرىلگەن ماسەلەلەرگە قاتىستى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جيناقتالعان عىلىمي ويلار مەن پىكىرلەردى عىلىمنىڭ جاڭا جەتىستىكتەرىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس سىنشىلدىق تانىممەن سارالاۋ. ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى جۇمىستار ابايتانۋدىڭ جەكە سالاسىنا اينالعان ابايتانۋ تاريحى بويىنشا ورىندالادى. ەكىنشى دەڭگەيدەگى جۇمىستار ابايتانۋدىڭ تەوريالىق ماسەلەلەرى بويىنشا جۇرگىزىلەدى. جەكەلەگەن اۆتورلاردىڭ وقشاۋ ايتىلعان ويلارى مەن پىكىرلەرىنە, سۋبەكتيۆتى نەمەسە مەتودولوگيالىق تۇرعىدا نەگىزسىز تۇجىرىمداردان تۇراتىن ەڭبەكتەرىنە ارنايى ساراپتاۋ جۇرگىزۋدى ينستيتۋتتىڭ زەرتتەۋشى عالىمدارى ءوز بويلارىنا لايىقتى كورمەيدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى اباي شىعارماشىلىعى تۋرالى ءوز زەرتتەۋلەرىنىڭ نەگىزىندە تەوريالىق جاڭا تۇجىرىمدار نەگىزدەۋمەن, جاڭا, يننوۆاتسيالىق ءبىلىم وندىرۋمەن شۇعىلدانادى. بۇل باعىت ينستيتۋتتىڭ ستراتەگيالىق ماقساتتارىنا سايكەس انىقتالعان.
– ابايتانۋدا قازاقشا–ورىسشا زەرتتەۋلەردەن بولەك, تاعى قانداي تىلدەردە جازىلعان دۇنيەلەر بار? ابايتانۋشىلاردىڭ قاراسى مەن گەوگرافياسى قانداي?
– ابايتانۋ عىلىمى ارينە, ەڭ الدىمەن, ءوز ەلىمىز بويىنشا جانە تمد ەلدەرىنىڭ اياسىندا, سونداي-اق, الەمدىك اۋقىم نەگىزىندە جۇيەلەنەدى. تۋىستاس تىلدەردىڭ توپتارىنا قاراي جۇيەلەۋدىڭ دە ءوز ورنى بار. سوعان وراي اباي مۇراسىن مادەنيەتارالىق قاتىناس شەگىندە زەرتتەۋگە ەلەۋلى كوڭىل بولىنەدى. بۇل سالاداعى زەرتتەۋلەردە ابايدىڭ شىعارمالارى مەن ولاردىڭ وزگە ەكى نەمەسە ءۇش تىلدەگى اۋدارمالارى ءوزارا سالىستىرمالى, سالعاستىرمالى تۇردە ساراپتالادى. ال ولاردىڭ كوپشىلىگى قازاق, ورىس تىلدەرىندە جازىلادى, جەكەلەگەن ماقالالار اعىلشىن تىلىندە دايىندالادى. الەم حالىقتارى تىلدەرىندە جازىلعان ەڭبەكتەر دە از ەمەس. ولاردىڭ كوپشىلىگى ابايدىڭ تۋعانىنا بەلگىلى ءبىر اتاۋلى جىلدىڭ تولۋىنا ورايلاس جازىلعان ەستەلىك, ەسسە, ماقالا نەمەسە اقىننىڭ بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ تىلىنە اۋدارىلىپ, جارىق كورگەن كىتابىنا جازىلعان العىسوز بولىپ كەلەدى. بۇل سەكىلدى ەڭبەكتەردىڭ دە ابايتانۋ عىلىمىندا الاتىن ءوز ورنى بار. ابايدى وزگە ەلدەردە قابىلداۋ, ءتۇسىنۋ, تانۋ ىسىندە ولاردىڭ اتقاراتىن قىزمەتى ۇلكەن. ولاردى ابايتانۋشىلار قاتارىندا شارتتى تۇردە بولسا دا اتاۋدىڭ ارتىقشىلىعى جوق. ال كاسىبي ابايتانۋشى عالىمدار, زەرتتەۋشىلەر ابايدىڭ ءوز وتانىندا, وندا دا بىرەن-ساران.
اباي شىعارماشىلىعىن بىلمەيتىن ادام كەمدە-كەم, ال, كاسىبي ابايتانۋشى دايارلاۋ وڭاي ەمەس. ابايدىڭ شىعارمالارى تۋرالى وي ايتۋ, پىكىر ءبىلدىرۋ اركىمنىڭ-اق قولىنان كەلۋى مۇمكىن. بىراق, اباي شىعارماشىلىعىن ابايدىڭ ويىنىڭ تەرەڭىنە بويلاپ تالداۋ ءۇشىن كىسى, الدىمەن, ادەبيەتتانۋدىڭ اسقان بىلگىرى بولۋى شارت.گۋمانيتارلىق عىلىم سالاسىنداعى قاعيدالار قورىن, عىلىمي شىعارماشىلىقتىڭ ءادىسناماسى مەن تەورياسىن جەتە مەڭگەرۋى قاجەت. سودان كەيىن عانا ابايدى تانۋعا, تۇسىنۋگە دەن قويۋى ورىندى بولماق. سوندىقتان ابايتانۋشىلاردىڭ قاراسىنىڭ قانشالىقتى, جاعىراپياسىنىڭ قانداي ەكەنىن انىقتاۋ وڭاي ەمەس. سوعان قاراماستان, اباي ينستيتۋتىندا ابايتانۋشىلاردىڭ ەنتسيكلوپەدياسى جاسالۋدا.
– كەڭەس كەزىندە كوممۋنيستىك پارتيا تاريحى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بارلىعىندا دەرلىك جۇرەتىن. بۇل, ارينە, جوعارى ءبىلىمدى مامان اتىنا ساي جان–جاقتى, اباي ايتپاقشى, «تولىق ادام» بولىپ شىعۋىنا بىردەن–ءبىر ىقپالىن تيگىزدى. عىلىمي–پەداگوگيكالىق ماماندار دايىنداۋدان باسقا, ەلىمىزدىڭ تەحنيكا–جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتەردە ابايتانۋ جۇرگىزۋ جايى ەسكەرىلدى مە? مىسالى, 1990 جىلداردىڭ سوڭىندا ستاتيستيكا اگەنتتىگى ابايدىڭ قازاق دالاسىنداعى تۇڭعىش حالىق ساناعىن جۇرگىزۋگە اتسالىسقانى تۋرالى دەرەكتى انىقتاپ, تاريحشىلارمەن جۇمىستى قولعا العان ەدى. ماسەلەن, ابايعا قاتىستى وسىنداي دەرەكتەردى ستۋدەنت ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنان ءبىلىپ شىقسا, بالكىم, ابايتانۋدىڭ اۋقىمى كەڭەيىپ, ءارى جاس ۇرپاقتىڭ ابايدى تانۋ ارقىلى ۇلتتىق يدەياعا بەرىكتىك قاسيەتى نىعايا تۇسكەن بولار ما ەدى…
– ينستيتۋت الدىنداعى قازىرگى شاقتاعى باستى ماقسات – ابايدىڭ ءىلىمىنىڭ تولىق سيپاتىن اشۋ. وسى ماقساتتان تۋاتىن مىندەتتەردى ورىنداۋ ارقىلى ءسىز ايتىپ وتىرعان «تولىق ادام», «ۇلتتىق يدەياعا بەرىكتىك» سەكىلدى ابزال قاسيەتتەردى, جالپى ايتقاندا, اباي ءىلىمىنىڭ ۇلتتىق جانە جالپىادامزاتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارىن تولىق تانۋعا جانە وسەر وركەننىڭ يگىلىگىنە اينالدىرۋعا جاقىنداي تۇسەتىن بولامىز.
«ابايتانۋ» ءپانى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە اۋەلدەن وقىتىلىپ كەلەدى. ال «ابايدىڭ ءىلىمى» اتتى يننوۆاتسيالىق وقۋ ءپانى الداعى وقۋ جىلىنان باستاپ وقۋ ۇدەرىسىنە ەنگىزىلەتىن بولادى. ال باسقا ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن ينستيتۋتتاردىڭ وسى پاندەردى وزدەرىنىڭ وقۋ جوسپارىنا ەنگىزۋى جوعارى مەكتەپ ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعا بولماق. وعان قول جەتكىزۋ وقۋ جوسپارلارىن قۇراستىرۋشىلار مەن بەكىتۋشىلەردىڭ دەڭگەيلەرىنە بايلانىستى.
– اقپاراتتىق تەحنولوگيادان نانو–تەحنولوگياعا بەت العان زاماندا وقىرمان قاۋىم كىتاپ قۇشاقتاۋدى سيرەتتى. دەمەك, ابايدىڭ بارشا تۋىندىسىنان باستاپ كەز كەلگەن ابايتانۋشىنىڭ كەز كەلگەن ەڭبەگىن كەز كەلگەن وقۋشى, ستۋدەنت, ىزدەنۋشى مەن كوپشىلىك وقىرماننىڭ كەز كەلگەن ۋاقىتتا قانداي بولسىن, كومپيۋتەرلىك باعدارلاما جۇزىندە ونىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىنا كەدەرگىسىز قول جەتكىزۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزىلعان با?
– ءيا. اباي ينستيتۋتىنىڭ ۆەب-سايتىنا ابايدىڭ شىعارمالارى (ولەڭدەرى, پوەمالارى, قارا سوزدەرى) قازاق, ورىس, اعىلشىن تىلدەرىندە جايعاستىرىلعان. ابايدىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى ۋاقىت سىنىنان وتكەن قازاق, ورىس, اعىلشىن تىلدەرىندەگى ەڭبەكتەر مەن ينستيتۋت زەرتتەۋلەرىنىڭ سونى ناتيجەلەرىن دە سودان تابۋعا بولادى.
– ابايتانۋ ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىن كوبىرەك تانىتۋ ماقساتىندا اقپاراتتىق تەحنولوگيا قىزمەتىنىڭ مۇمكىندىگىنە ساي, زەرتتەۋلەردىڭ ماڭىزدىسى مەن تۇشىمدىلارىن جەكەلەگەن مەكەمەلەر («قازاقپارات») تۇتىنىپ جۇرگەن لاتىن جانە اراب قارپىمەن جاريالاۋ جايى قاراستىرىلدى ما?
– ينستيتۋتتىڭ ۆەب-سايتىنا قازاق تىلىندە جايعاستىرىلعان ەڭبەكتەردى ءتيىستى باعدارلاما بويىنشا تۇگەلدەي اراب جانە لاتىن قارپىنە اۋىستىرىپ وقۋعا مۇمكىنشىلىك جاساۋ ءىسى قولعا الىندى. ول كوپ ۋاقىتتى تالاپ ەتپەيدى. ماسەلە جۋىق ارادا شەشىلۋگە ءتيىس.
– بۇگىندە تۇركى ەلدەرى ىنتىماقتاستىعىن كوكسەيتىن تۇركسوي, تۇركى اكادەمياسى جانە وسى ۇيىمداردىڭ جۇمىسىن ۇيلەستىرەتىن تۇركى كەڭەسى تۇركىلەردىڭ الەمدىك وركەنيەتكە, ءىلىم–بىلىمگە قوسقان ۇلەسىن تانىتۋ جولىندا قىرۋار ءىس–شارا باستاپ كەتتى. تۇركىنىڭ تۇپقازىعى قازاق ەلى ەكەنىن الىس–جاقىن تۇگەل مويىندادى. ەندەشە, اباي ينستيتۋتى ابايدى قازاقتىڭ باس اقىنى عانا ەمەس, ءتامام تۇركى تۇگەل ماقتان تۇتارلىق دارەجەگە جەتكىزۋ تۇرعىسىندا نەندەي تىرلىكتى قولعا الماق?
– ابايدى ءتامام تۇركى تۇگەل ماقتان تۇتارلىق دارەجەگە جينالىسپەن, ناسيحاتپەن, كونفەرەنتسيالارمەن, اكادەميالارمەن, ۇيلەستىرۋ كەڭەستەرىمەن جەتكىزۋگە تالپىنۋدىڭ, بۇل باعىتتا ۇلكەن ءىس-شارالار وتكىزۋدىڭ اتقاراتىن يگى اسەرى بولادى. سولاي دەگەنمەن مىنا جايدىڭ باسى اشىق: ابايدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ زەرتتەپ-زەردەلەۋىمىز, تانۋىمىز تەرەڭ بولۋعا ءتيىستى. ابايدىڭ جوعارىدا ايتىلعان ءىلىمىن جەتە تانىپ, ونىڭ شىن مانىندە قانداي ءىلىم ەكەنىن تەوريالىق جانە مەتودولوگيالىق تۇرعىدا تولىق سارالاپ, نەگىزدەي الساق, ابايدى تۇتاس تۇركى عانا ەمەس, جەر شارىن مەكەندەگەن بۇكىل حالىق قادىر تۇتاتىن بولادى. اباي ينستيتۋتى وسى جولدى تۋرا جول دەپ بىلەدى.
اڭگىمەلەسكەن, راۋشان تولەنقىزى
