ۇستىمىزدەگى جىلعى 2-3 شىلدە كۇندەرى ەلوردادا ۇلى جىبەك جولى ەلدەرى قالالارى باسشىلارىنىڭ «Global silk Road» فورۋمى وتەدى. وعان 60 مەملەكەتتەن 70 قالاباسى, 30 ساياسي ليدەرلەر, الەمنىڭ 200 ءىرى ساۋدا-ونەركاسىپ پالاتاسى مەن ترانسۇلتتىق كومپانيالارىنىڭ وكىلدەرى, 150-دەن اسا شەتەلدىك سپيكەرلەر مەن مودەراتورلار قاتىسادى.
الەمدە ۇلى جىبەك جولى, ونىڭ تاريحتاعى ورنى تۋرالى وسى كەزگە دەيىن جازىلعان ەڭبەكتەردە ەسەپ جوق. جاقىندا سونداي تۇبەگەيلى زەرتتەۋدىڭ ءبىرى – اعىلشىن تاريحشىسى پيتەر فرانكوپاننىڭ «جىبەك جولى: ماتالار, قۇلدار, يدەيالار مەن دىندەر جولى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگى ورىس تىلىندە جارىق كوردى. ونىڭ اعىلشىن تىلىندەگى تۇپنۇسقاسى 2015 جىلى عانا وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلعان ەكەن. بۇل ەڭبەك «The New York Times» باسىلىمىنىڭ بولجامى بويىنشا بەستسەللەر دەپ تانىلعان. كىتاپتا ءبىزدىڭ بۇرىن مەكتەپتە وقىپ كەلگەن تاريحىمىزعا مۇلدە باسقا قىرىنان باعا بەرىلەدى. ەڭ باستىسى, اۆتور مۇندا بۇدان جۇزدەگەن جىلدار بۇرىن الەمنىڭ ينتەللەكتۋالدى ورتالىعى ەۋروپادا ەمەس, ازيادا بولعانىن جان-جاقتى دالەلدەپ, بايانداپ بەرەدى.
ءبىز بۇگىن اعىلشىن وقىمىستىسىنىڭ اتالمىش كىتابىنا جازعان العىسوزىن ىقشامداپ اۋدارىپ, جاريالاپ وتىرمىز.
مەنىڭ ون تورتكە تولعان كەزىمدە اتا-انام ماعان انتروپولوگ ەريك ءۆۋلفتىڭ كەيىن ءوزىمنىڭ ومىرلىك جولىما باستايتىن جارىق جۇلدىزىم بولاتىن كىتابىن تارتۋ ەتتى. قوعام مارعاۋ قابىلداعان تاريح دەپ جازادى وندا ۆۋلف, ەجەلگى گرەكيانىڭ ءريمدى تۋعىزعانىن, حريستياندىق ەۋروپانى تۋعىزعانىن, حريستياندىق ەۋروپانىڭ قايتا ورلەۋدىڭ باسى بولعانىن, قايتا ورلەۋدىڭ ءوز كەزەگىندە دەموكراتيا مەن يندۋستريالىق توڭكەرىسكە الىپ باراتىن اعارتۋشىلىقتى اكەلگەنىن ايتادى. دەموكراتيامەن ادىپتەلگەن ونەركاسىپ ءومىر سۇرۋگە, بوستاندىق پەن باقىتتى بولۋعا ۇمتىلۋعا قۇقىق بەرەتىن امەريكا قۇراما شتاتتارىن تۋعىزدى. مەن ساياساتكەرلەر ىزىڭى, باتىستىڭ مادەني جانە مورالدىق تۇعىرى ايتىپ بەرەتىن بۇل تاريحتى بىردەن ءبىلىپ الدىم. بىراق كەيىن وسى بىلىمىنە سىزات ءتۇستى. جەڭىمپاز سانالعاندار كوزقاراسىمەن جاسالعان تاريحقا قايتا قاراۋدىڭ بالامالى ءتاسىلدەرى پايدا بولدى.
مەن سونىڭ ىقپالىندا كەتتىم. سەبەبى بىزگە بۇرىن ايتىلماي كەلگەن ايماقتاردىڭ ەۋروپا گۇلدەنۋىنە سەرپىن بەرگەنى ايدان اقيقات بولىپ شىقتى. سوندىقتان مەن انگليا مەن باسقا دا باتىس ەلدەرىنىڭ بۇعان مۇلدەم قاتىستارى جوق ەكەنىنە اكەمنىڭ كوزىن جەتكىزىپ, ونى ءوزىمدى يەرۋساليمنىڭ ورتالىعىندا تۇرعان الەمنىڭ حەرەفورد كارتاسىنا ءبىر قاراپ شىعۋعا اپارىپ قايتۋعا كوندىردىم. اراب گەوگرافتارىنىڭ گرافيكاسىمەن سۋرەتتەلگەن كارتادا كاسپي تەڭىزىنىڭ الەم ورتاسىندا تۇرعانى كورسەتىلگەنىن كورگەندە, مەن نە بولعانىمدى بىلمەدىم. مەن ورتا عاسىرداعى تۇرىك كارتالارىنان ىستانبۇلدى ىزدەپ وتىرعاندا دا وسىنداي كەپتى باستان كەشتىم. بۇل كارتالاردىڭ قاق ورتاسىندا ءوزىم بۇرىن ەشقاشان ەستىمەگەن, ءتىپتى باسقا ەشقانداي كارتادا كورسەتىلمەگەن بالاساعۇن دەگەن قالا تۇر ەدى. بۇعان دەيىن تۇرعان ورنى بەلگىسىز بولىپ كەلگەن قالا. دەگەنمەن دە بۇل شاھار الەمنىڭ ورتالىعى سانالىپتى.
مەنىڭ رەسەي مەن ورتالىق ازيا تۋرالى, پەرسيا مەن مەسوپوتاميا تۋرالى كوبىرەك بىلگىم كەلدى. مەنىڭ ازياداعى حريستياندىق نەگىزدەرى, ازيالىقتار كوزقاراسى تۇرعىسىنداعى كرەست جورىعى جانە ولاردى ورتا عاسىرلارداعى كونستانتينوپول, باعداد جانە كاير سەكىلدى ۇلى قالالار تۇرعىندارىنىڭ قالاي قابىلداعاندارى تۋرالى دا بىلگىم كەلدى. مەن يمپەريالى شىعىس تۋرالى, موڭعولدار مەن ولاردىڭ باسىپ العان جەرلەرى تۋرالى كوبىرەك بىلگىم كەلدى; مەن ەكى الەمدىك سوعىستى فلاندريا نەمەسە شىعىس مايدانى كوزقاراسى تۇرعىسىنان ەمەس, اۋعاندار نەمەسە ۇندىلىكتەر كوزقاراسى بويىنشا تۇسىنگىم كەلدى.
قازىر قىتايدىڭ مولشىلىق زاتتارىنا دەگەن سۇرانىستى ءتورت ەسە ارتتىرعان ەكونوميكالىق ىقپالى وسۋىنە نەمەسە ءۇندىستاننىڭ ءىس جۇزىندە جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ قولىندا ۇيالى تەلەفون بولۋىن قامتاماسىز ەتكەن, بىراق قازىرگى زامانعى ۋنيتازداردى كەز كەلگەن ادام الا المايتىن ەتىپ قويعان الەۋمەتتىك وزگەرىستەرىنە كوپ نازار اۋدارىلىپ جاتىر. بىراق ءبىزدىڭ الەمىمىزدىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسىن تياناقتاپ زەرتتەپ شىعۋعا باعىتتالعان بىردە-ءبىر قادام جوق. ەۋروپا مەن تىنىق مۇحيتتى جالعايتىن شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىنداعى تەرريتوريا مىڭداعان جىلدار بويى ءبىزدىڭ شىر اينالىپ تۇرعان الەمىمىزدىڭ ورتاسىنداعى دىڭگەگى بولدى.
جەرورتا تەڭىزى مەن قارا تەڭىزدىڭ شىعىس جاعالاۋلارىنان گيمالاي تاۋلارىنا دەيىنگى ارالىقتى الىپ جاتقان شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىنداعى بۇل ورىن الەمدى زەرتتەۋ تۇرعىسىندا ونشالىقتى قولايلى كورىنە بەرمەۋى مۇمكىن. قازىر بۇل اۋماقتا ەكزوتيكا مەن… پەريفەريا تۋرالى ويلارعا جەتەلەيتىن قازاقستان, وزبەكستان, قىرعىزستان جانە تۇرىكمەنستان, تاجىكستان جانە كاۆكاز ەلدەرى تۇر. بۇل ايماق تۇراقسىز, بەيبىت ءومىر سۇرۋگە قاۋىپ توندىرەتىن ءوڭىر سانالادى. وعان اۋعانستان, يران, يراك جانە سيريا سەكىلدى ەلدەر دە جاتادى. مۇندا الدىڭعى قاتارلى دەموكراتيا تاجىريبەسىنەن قالىپ قويعان رەسەي جانە ازەربايجان ەلدەرى دە بار.
اتالعان ەلدەر ءبىز ءۇشىن جابايى كورىنگەنىمەن, ولار مەڭىرەۋ قيانداعى, قاراڭعى تۇكپىردەگى ۇمىت قالعان جەرلەر ەمەس. بۇل – ءوركەنيەت بۇرشىك جارعان شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىنداعى كوپىر. الەمدەگى نەگىزگى وقيعالاردان قالىس قالعان بۇل جەر, سونىمەن بىرگە, ونىڭ باستاپقى كەزىندەگىدەي قازىر دە ورتالىعىندا جاتىر. ولار وركەنيەت پايدا بولعان كەزدە دە بار ەدى…
تاپ وسى جەردە 5000 جىل بۇرىن ۇلى مەگاپوليستەر نەگىز قالادى, تاپ وسى جەردە, يند وزەنى جازىعىندا كونە الەمنىڭ عالاماتتارى – حاراپپا, موحەندجو-دارو قالالارى پايدا بولدى. ولاردىڭ تۇرعىندارى ونداعان مىڭ ادامنان استى, ولاردىڭ كوشەلەرى اراسىن ەۋروپادا بۇدان مىڭ جىل كەيىن پايدا بولاتىن كۇردەلى كاناليزاتسيا جۇيەسى قوسىپ جاتتى. وركەنيەتتىڭ باسقا اسا ۇلى ورتالىقتارى – مەسوپوتامياداعى ۆاۆيلون, نينەۆيا, ۋرۋك پەن اككاد وزدەرىنىڭ ساۋلەت ونەرىندەگى يننوۆاتسيالىق جاڭالىقتارىمەن داڭقتارىن اسىردى. بۇدان ەكى مىڭ جىلدان استام ۋاقىت الدىن ءومىر سۇرگەن قىتاي گەوگرافى وكسۋس (قازىر بۇل سولتۇستىك اۋعانستاندا) وزەنى بويىنداعى باكتريا تۇرعىندارى الدارىنا جان سالماس بىتىمگەر جانە ساۋداگەر بولعانىن اتاپ كورسەتكەن. ولاردىڭ استانالارىندا دۇنيەنىڭ ءار قيىرىنان كەلگەن الۋان ءتۇرلى تاۋارلار تابىلاتىن بازار ورنالاسقان.
تاپ وسىندا ءدىن دە بۇرشىك جارعان. بۇل يۋدايزم, حريستيان, يسلام, بۋدديزم جانە يندۋيزم شىن مانىندە «ءبىر-بىرلەرىمەن ءبۇيىر تۇيىستىرگەن» جەردىڭ ءوزى بولعان. بۇل ءارتۇرلى تىلدەر توپتارى – ۇندىەۋروپالىق, سەميت جانە سين-تيبەت تىلدەرىنىڭ بىلامىق اسى دايىندالاتىن قازان بولدى. بۇل – تۇتاس يمپەريالار قۇرىلىپ, كۇيرەۋگە ۇشىراعان, ءتۇرلى مادەنيەتتەر مەن قارسىلاستار قاقتىعىستارى مىڭ ميلگە دەيىنگى جەردىڭ حالىقتارى تاعدىرلارىنا اسەر ەتكەن ورىن. وسىدان كەلىپ وتكەندى زەرتتەۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرى اشىلادى, بۇدان الەمنىڭ بارلىق ءوزارا قارىم-قاتىناسى اشىلا تۇسەدى. ءبىر قۇرلىقتاعى وقيعالار ەكىنشىسىنە تەرەڭ اسەر ەتەدى. ورتالىق ازيادا بولعان وقيعالاردىڭ اسەرلەرى سولتۇستىك افريكادان كورىنۋى مۇمكىن, باعدادتا بولعان جايلار سكانديناۆيادان شاڭ بەرەدى, ال ەكى امەريكاداعى جاڭالىقتار قىتايداعى تاۋارلار باعاسىنا ىقپال جاساپ, ءۇندىستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى اتتار سۇرانىسىن كوتەرىپ جىبەرەدى.
سىلكىنىستەر تاۋارلار ءوندىرىپ, ساتاتىن جانە ساتىپ الاتىن يدەيالار الماسىپ, ولاردى قابىلدايتىن جانە ءتىپتى جاقسارتا تۇسەتىن ساياحات شەگۋشى پيليگريمدەر مەن جاۋىنگەرلەر, كوشپەلىلەر مەن كوپەستەر ارقىلى تارماقتالعان جۇيەلەر بويىنشا تاراپ جاتتى. الايدا بۇل جۇيەلەر تەك گۇلدەنۋگە جەتكىزگەن جوق, سونىمەن بىرگە ولار وزدەرىمەن بىرگە ءولىم مەن قاتىگەزدىك, اۋرۋلار مەن اپاتتار اپاردى. ون توعىزىنشى عاسىردىڭ سوڭىندا نەمىس گەولوگى فەرديناند فون ريحتگوفەن ء(بىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ كەزىندەگى ايگىلى «قىزىل بارون» مايتالمانىنىڭ اعاسى) بۇل كەڭ اۋقىمدى جۇيەگە كەيىن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن جەتەتىن Seidenstraben – «جىبەك جولى» دەگەن اتاۋ بەردى.
بۇل جولدار الەمنىڭ باستى جۇيكە جۇيەسى بولىپ تابىلادى. ول حالىقتار مەن ەلدەردىڭ ارالارىن جالعاستىرادى. جۇزدەگەن جىلدار بۇرىن الەمنىڭ ينتەللەكتۋالدى ورتالىقتارى, سول كەزەڭنىڭ «وكسفورد», «كەمبريدج», «گارۆارد» جانە «يەلدەرى» ەۋروپا مەن باتىستا ەمەس, باعدات پەن بالحتا, بۇقارا مەن سامارقاندتا بولدى. وكىنىشكە قاراي, ەۋروپانىڭ دامىپ, ەڭسە تىكتەۋى تەك بيلىك ءۇشىن عانا ەمەس, وتكەنگە باقىلاۋ جاساۋ تۇرعىسىندا دا كەسكىلەسكەن, بىتىسپەس كۇرەسكە اينالدى…
