الداعى 3 شىلدە كۇنى سەرىك اعامىز جوتالى جەتپىس جاسقا تولادى. قازىرگى وتاندىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ الدىڭعى شەبىندە جۇرگەن عالىمنىڭ ەڭبەكتەرى جايىندا اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا بولادى. بۇگىنگە دەيىن ونىڭ زەردەلى قالامىنان 700-دەن استام عىلىمي, ادەبي-سىن ماقالالار تۋدى. بىرنەشە زەرتتەۋ كىتاپتارى جارىق كوردى. فولكلورتانۋ عىلىمىنىڭ دامۋىنا جاڭاشا سەرپىن بەردى. تالانتتى شاكىرت تاربيەلەپ, ۇلاعاتتى ۇستاز اتاندى. قىسقاسى, ەلگەزەك, سەرگەك قالپىنان وزگەرمەي, قۇر اتتاي شاۋىپ جۇرەتىن اعامىزبەن مەرەيتوي قارساڭىندا جولىعىپ, اسەرلى اڭگىمە وربىتكەن ەدىك.
– جاقىندا ەلىڭىزگە بارىپ, ءبىر اۋناپ-قۋناپ كەلىپسىز. قىزىلجاردان قانداي اسەرمەن ورالدىڭىز؟
– قازاق بالاسى ءۇشىن تۋعان جەردەن قاسيەتتى ۇعىم جوق. مەن ونى بالا كۇنىمنەن بويعا ءسىڭىرىپ وسكەن اداممىن. سوندىقتان اتا-بابامنىڭ, اكە-شەشەمنىڭ سۇيەگى جاتقان كيەلى مەكەندى قايدا جۇرسەم دە, جادىمنان شىعارعان ەمەسپىن. جىلدىڭ باسىندا ماناش قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى مەنىڭ مەرەيتويىما ورايلاستىرىپ, عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزۋدى جوسپارلاپ قويعان ەكەن. جەرلەستەرىم سوعان ادەيىلەپ شاقىردى. وعان جالعىز بارماي, باس قالادان ءبىر توپ زيالى قاۋىمدى ەرتىپ باردىم. قىزىلجاردىڭ تورىندە «قازىرگى فولكلور جانە ادەبيەتتانۋدىڭ كوكەيتەستى ماسەلەلەرى» اتتى كەلەلى جيىن ءوتتى. ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى, اكادەميك ديحان قامزابەكۇلى «سەرىك نەگيموۆ جانە الاش مۇراسى» اتالعان تاقىرىپتا بايانداما جاسادى. مەملەكەتتىك ەلتاڭبانىڭ اۆتورى, ساۋلەتشى جانداربەك مالىبەكوۆ مەنىڭ شىعارماشىلىعىمداعى ۇلى جىراۋلار پوەزياسىنا توقتالدى. اقىن, عالىم سەرىكزات دۇيسەنعازين ايتىس ونەرى جايىندا سالماقتى وي ءوربىتتى. تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى مارات ابسامەتوۆ كىتاپتارىمداعى تاريحي دەرەكتەردى سويلەتتى. كونفەرەنتسيا جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلدى. جەرلەستەرىم مەرەيىمدى اسىردى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قۇرمەتتى پروفەسسور اتاعىن بەردى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, تۋعان جەرىمنەن پىراققا ءمىنىپ قايتقانداي اسەرمەن ورالدىم.
– ءبارى قايىرلى بولسىن! ءسىزدىڭ سىنشى, فولكلورتانۋشى, ولەڭتانۋشى سەكىلدى قىرلارىڭىزدى بىلەمىز. ال ءوزىڭىزدى كىم دەپ باعالايسىز؟
– قىسقا قايىرسام, مەن ادەبيەتتانۋشىمىن. بىراق بۇل قالپاقپەن ۇرىپ الاتىن وڭاي سالا ەمەس. مۇنىڭ دا قۇرىق بويلامايتىن ۇڭعىل-شۇڭعىلدارى جەتەدى. البەتتە, ادەبيەتتانۋشى بولۋ ءۇشىن ونىڭ تاريحىن, ءۇردىسىن, جالپى, ءسوز ونەرىنىڭ شەجىرەسىن جەتىك بىلگەن ءجون. ماسەلەن, ءوز باسىم, ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى عۇن داۋىرىنەن باستاپ, كەيىنگى اتتيلا, كۇلتەگىن, شىڭعىسحان, التىن وردا مەملەكەتى, قازاق حاندىعىنىڭ تۇسى, ودان بەرگى XVIII-XIX عاسىرعا دەيىنگى كەزەڭدەردى تاپجىلماي ءسۇزىپ شىقتىم. اسىرەسە, التىن وردا تاريحى جونىندە اعىلشىنشا, نەمىسشە, فرانتسۋزشا, ورىسشا باسىلعان تاريحي ادەبيەتتەردى قۇمارتىپ وقىدىم. وسى كىتاپتاردا «حان», «قاعان», «ساق», «نويان» جانە «كوبەگەن» دەگەن سوزدەر تۋرا وسىلاي جازىلعان. ماسەلەن, «كوبەگەن» دەپ حاننىڭ بالالارىن ايتادى ەكەن. وسىعان قاراپ, قازاقتىڭ ءتىلى وتە باي ەكەندىگىنە كوزىڭىز جەتەدى. مىسالى, وعىز ەپوسىنىڭ تاريحى بەس مىڭ جىلعا سوزىلعان. اتالارىمىزدىڭ كيىز ءۇيىنىڭ تاريحى دا وسى شامادا. سودان-اق, بۇگىنگى قازاق جەرىندە ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ كونەدەن مەكەندەگەنىن بىلەسىز.
– ءبىراز كىتاپتارىڭىزدى قاراپ شىقتىم. عىلىمي ەڭبەكتەرىڭىزدىڭ ءوزى ءۇش-ءتورت سالانى قامتيدى. سونى ءوزىڭىز تاراتىپ ايتىپ بەرەسىز بە؟
– مەن اۋەلدەن العاشقى زەرتتەۋ جۇمىسىمدى قازاق ولەڭىن تانۋدان باستاعام. 1972-75 جىلدار ارالىعىندا اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا ىستەگەن جىلدارى قازاق ولەڭىنىڭ ءۇش ەلەمەنتى, ياعني ينتوناتسيا, دىبىس, ىرعاقتى الىپ, تەرەڭىرەك ءۇڭىلدىم. كەيىن بۇل تەوريالىق ەڭبەگىم «ولەڭ ءورىمى» دەگەن اتپەن 1980 جىلى جارىق كوردى. مۇنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءمانى جوعالعان جوق. ودان كەيىن اقىن-جىراۋلار پوەزياسىنىڭ كوركەمدىگىن زەرتتەدىم. باسى – سوناۋ قازتۋعان, دوسپامبەت, مارعاسقا, شالكيىزدەن باستالىپ, كەيىنگى بۇحار, ۇمبەتەيگە سوزىلاتىن جىراۋلار پوەزياسى الەم ادەبيەتىندەگى قۇبىلىس. بۇلار جىراۋ عانا ەمەس, مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنا ارالاسقان بەلدى تۇلعالار بولدى. ال اقىنداردى مەن جىرشى-اقىندار دەپ بولەمىن. ولار وزدەرى شىعارعان جىردى دومبىرامەن نەمەسە قوبىزبەن ايتىپ, جۇرتقا جەتكىزدى. نەگىزىنەن, ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز ساحنا ادەبيەتى بولعان. قازاقتىڭ سال-سەرىلەرىن دە قاعىس قالدىرعان جوقپىن. سەگىز سەرى, ءبىرجان سال, اقان سەرى, ۇكىلى ىبىراي, ءمادي, شاشۋباي, قۇلتۋما, عازيز, جاياۋ مۇسا, ەستاي, كەنەن سەكىلدى دۇلدۇلدەر جايىندا عىلىمي ەڭبەك جازدىم. شىعارماشىلىعىمنىڭ تاعى ءبىر سالاسى – قازاقتىڭ بي-شەشەندەرى بولدى. ونى جازۋعا سەبەپ بولعان 1992-97 جىلدارى قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى – سەيىلبەك يساەۆ. ول مەنى عىلىم اكادەمياسىنان اتالعان وقۋ ورداسىنداعى قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنە شاقىردى. ەگەمەندىك العان شاعىمىز. رەكتور ادەبيەتتانۋعا جاڭا ءپان ەنگىزەيىك دەگەن ۇسىنىسىن ايتتى. وندا ول «شەشەندىك ونەردىڭ تەورياسى مەن تاجىريبەسى» جايىنداعى ءپان بولسىن دەپ قولما-قول ويىمدى ايتتىم. ەرتەرەكتە, ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا بەلگىلى عالىم بالتاباي ادامباەۆپەن قىزمەتتەس بولدىم. جاس كەزىمىز. كوپ نارسەگە ونشا ءمان بەرمەيمىز. بالتاكەڭ شەشەندىك ونەردىڭ ءبارىن زەرتتەپ قويعان شىعار دەپ جۇرگەم. سويتسەم, بۇل سالانىڭ دا اشىلماعان قىرى جەتەدى ەكەن. سودان وتىرا قالىپ, بەس اي ىشىندە «شەشەندىك ونەر» دەگەن كىتابىمدى جازدىم. بۇل ءپان قىزدار ينستيتۋتىنىڭ بارلىق فاكۋلتەتىندە وقىتىلدى. كەيىنىرەك ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وقۋ ساباعىنا ەنگىزىلدى. سوڭعى ون جىل كولەمىندە قازاقتىڭ قابىرعالى قالامگەرلەرىنىڭ تۆورچەستۆوسى تۋرالى تىنباي جازىپ كەلەمىن. شاشۋباي مەن دوسكەي اقىننىڭ كىتابىن قۇراستىردىم. قازاقتىڭ ءان-كۇي تاقىرىبىنا ارنالعان نوۆەللا, ەسسەلەر جيناعىن شىعارۋعا مۇرىندىق بولدىم. الاشقا اتى جايىلعان ارداقتىلارىمىز تۋرالى بىرشوعىر ەسسە جازدىم. كوڭىلىم تولاتىن تاعى ءبىر دۇنيە – ايتۋلى عالىم مالىك عابدۋلليننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايىندا فيلولوگيالىق-دەرەكتانۋ زەرتتەۋىم باسىلدى.
– جاقسى, اعا. ەندى كەيىنگە شەگەرىلسەك. الىس اۋىلدا ءوستىڭىز. ون جىلدىقتى اياقتاعاننان كەيىن سوۆحوزدا قارا جۇمىسشى بولىپسىز. سول كەزدە عالىم بولامىن دەپ ويلادىڭىز با؟
– ادامدى العا جەتەلەيتىن كۇش – ارمان. بالا كۇنىمنەن ارمانشىل جان بولىپ ەرجەتتىم. ءبىزدىڭ اۋىلدا ەتى ءتىرى, قيمىلى شيراق, جاقسى مەن جاماندى ساراپتاي بىلەتىن دوسكەي دەگەن قاريا بولدى. سول كىسى 1964 جىلى تۋ سوناۋ جەر تۇبىندەگى الماتىعا بارادى. الاتاۋدىڭ ەتەگىندەگى اسەم قالادا ءبىزدىڭ اۋىلدان شىققان جاقىن اعايىنى قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى جانىنداعى مەملەكەتتىك قۇپيانى ساقتاۋ جونىندەگى كوميتەتتىڭ توراعاسى ءابدىراشيت شالاباەۆتىڭ بالاسىنىڭ ۇيلەنۋ تويىنا قاتىسادى. ءابدىراشيت اعامىز وتىزىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا ءنوۆوسىبىر قالاسىندا باتىس ءسىبىر ولكەسىنىڭ ورگانى «قىزىل تۋ» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولعان. قاراماعىندا ورىنباسار بولىپ عابيدەن مۇستافين جۇمىس ىستەگەن. سول تويدا سابەڭ, عابيدەن بولعان ەكەن. دوسكەي قارت سولاردىڭ بارىمەن داستارقانداس بولىپ, اڭگىمەسىن تىڭداعان. اقساقال ەلگە كەلگەننەن كەيىن سونىڭ ءبارىن اۋىلداستارىنا جىرداي قىلىپ ايتىپ بەردى. وندا مەن 8-ءشى سىنىپتا وقيمىن. قارتتىڭ ايتقاندارىن اۋزىمنىڭ سۋى قۇرىپ تىڭدايمىن. ول مەنىڭ كوڭىلىمدى جىقپاي كورگەندەرىن قايتا-قايتا ايتادى. سودان مەنىڭ الماتىعا دەگەن قۇشتارلىعىم وياندى. شىندىعىن ايتقاندا, وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى قازاق اۋىلدارىندا بىلىمگە دەگەن قۇمارلىق سۇمدىق بولدى. سوعىستان كەيىن جابىرقاپ قالعان ەلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلدى. سول كەزدە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ, حامزا ەسەنجانوۆتىڭ, تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ, تاحاۋي احتانوۆتىڭ, ءالجاپپار ابىشەۆتىڭ جارىق كورگەن كىتاپتارىن ەل ادامدارى قولعا تيگىزبەي وقىدى. اسىرەسە, ءبىز سەكىلدى بوتا تىرسەك بوزبالالارعا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانى قاتتى اسەر ەتتى. «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 12-ءشى سانىندا سىن جازىپ جۇرگەن قالامگەرلەردىڭ سۋرەتتەرى بەرىلەتىن. سونىڭ ءبارىن قالدىرماي وقىپ, وسىنداي سىنشى بولسام دەپ ويلايمىن. وڭاشادا ويىمدى داپتەرگە ولەڭ ەتىپ ورەمىن. سول داپتەردى ۇزاق جىلدار جاقىن دوسىم ساقتاپ, ومىردەن وتەر الدىندا تۋىستارىنا بەرىپ كەتىپتى. جاقىندا قولىما ءتۇستى.
– بۇرىن ول داپتەردىڭ بار ەكەنىن بىلگەن جوقسىز با؟
– جوق. ويىمنان شىعىپ كەتىپتى. ەندى قىزىقتى قاراڭىز, سول داپتەردىڭ العاشقى بەتىنە ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى دەپ جازىپ قويىپپىن. مەكتەپتە وقيتىن بالامىن عوي. ونى قايدان بىلگەنىمە ءالى تاڭمىن. ءسويتىپ, 1966 جىلى الماتىعا ارمان قۋىپ كەلىپ, قازگۋ-گە قۇجاتتارىمدى تاپسىردىم. كونكۋرس وتە كۇشتى بولعاندىقتان, سىرتتاي بولىمگە ءتۇستىم. گرۋپپالاستارىمنىڭ كوبى ەرەسەك. قىركۇيەكتە ساباق باستالدى. بىزگە مالىك عابدۋللين, كاكي احانوۆ, حانعالي سۇيىنشاليەۆ ءدارىس وقىدى. كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى, ۇلكەن عالىم مالىك اعامىزدىڭ لەكتسياسىن تىڭداۋ ءبىر باقىت قوي. اۋىلعا ەرەكشە اسەرمەن ورالدىم. مەكتەپ-ينتەرناتقا تاربيەشى بولىپ ورنالاستىم. ودان كەيىن سوۆحوزدىڭ قارا جۇمىسىنا جەگىلدىم. قوپادان قامىس شابامىز. بىردە ءۇستى-باسىم شاڭ بولعاندىقتان, كيىمدەرىمدى قاعىپ جاتىر ەدىم, اناداي جەردە قاراپ وتىرعان اكەم: «وسىلاي شاڭنىڭ ىشىندە جۇرە بەرەسىڭ بە؟ سەن سەكىلدى بالالار قالادا وقىپ جاتىر» دەپ ءزىلسىز كەيىدى. اۋزى اۋىر ادام ەدى, وسى ءسوزى جانىما باتىپ كەتتى. 1968 جىلدىڭ قاڭتارىندا الماتىعا قىسقى سەسسياعا كەلدىم. ونى جاقسىمەن اياقتاپ, ۋنيۆەرسيتەتتەگى وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعىنا باردىم. ءوڭى جىلى ورىس كىسى ەكەن. جىلى سويلەستى. ءمان-جايىمدى ايتىپ ءتۇسىندىردىم. سىناق كىتاپشامدى كورىپ «ەرتەڭ كەل» دەدى. باردىم. كۇلىپ قارسى الىپ, «ىشتەي وقۋعا قابىلداندىڭ» دەدى. بۇعان اكەم قاتتى قۋاندى. مەنى كۋرستاستارىم مەككەدەن كەلگەندەي قارسى الدى. ءۋاليحان قاليجان, فاۋزيا ورازباەۆا, باقىت بالعارينا سەكىلدى تالانتتى جاستاردىڭ ورتاسىنا ءتۇستىم.
– ۋنيۆەرسيتەتتەگى ۇستازدارىڭىز تۋرالى ايتساڭىز؟
– قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ كوريفەيى بەيسەنباي كەنجەباەۆتىڭ ءدارىسىن تىڭدادىم. پروفەسسور تەمىرعالي ءنۇرتازيننىڭ لەكتسياسى قىزىقتى بولاتىن. اعىپ تۇرعان شەشەن. تابيعاتى اكتەرگە كەلەتىن. ايگىلى مەتسەنات مامان بايدىڭ بالاسى ىبىراي مامانوۆ ساباق بەردى. زەينوللا قابدولوۆتىڭ قىرىقتاعى قىلىشتاي قايراتتى كەزى. زەكەڭ سويلەگەندە ءبىر سيقىرعا ەنەسىز. ديپلومدىق جەتەكشىلىگىمە تۇرسىنبەك كاكىشەۆ بەكىتىلدى. بۇل كىسى ماعان «ساكەننىڭ ولەڭ ورنەگى» دەگەن تاقىرىپتا جازۋعا كەڭەس بەردى. سودان جۇمىسىمدى باستاپ كەتتىم. بىردە تۇرسەكەڭ ماعان: «مەن دوكتورلىق قورعايمىن. ۋاقىتىم از بولىپ تۇر. ساعان جەتەكشى اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مىرزابەك دۇيسەنوۆ بولادى» دەدى. ءسويتتى دە مەنى اكادەمياعا جەتەكتەپ الىپ كەلىپ, مىرزاكەڭمەن تانىستىردى. وتە كىشىپەيىل ازامات ەكەن.
– ديپلومىڭىزدى قورعاۋ قيىنعا تۇسكەن جوق پا؟
– 1971 جىلى 8-ءشى ماۋسىمدا 8-ءشى بولىپ قورعادىم. كوميسسيا مۇشەلەرى بولعان ۇستازداردىڭ ءبارى ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي كەڭەسى مەنى عىلىم اكادەمياسىنا جولدامامەن جىبەردى. اكادەميا ماعان ماسكەۋدەگى گوركي اتىنداعى الەم ادەبيەتى ينستيتۋتىنا باراسىڭ دەدى.
– سودان ماسكەۋگە باردىڭىز با؟
– بىراق اكەم بۇل ۇسىنىستى قولاي كورمەدى. «بالام, الدىندا اعاڭ, ارتىندا ءىنىڭ جوق. وسى الماتىدا جۇرە بەرگەنىڭ ءجون بولار» دەپ اقىلىن ايتتى. سوندا دا ماسكەۋگە بارىپ كورەيىن دەپ ويلادىم. ونداعى اۋا رايى دا كوڭىلىمە ونشا ۇنامادى. ادەبي ينستيتۋتقا كىرىپ, سونداعى ءبىر ۇلكەن عالىمعا جولىقتىم. ول ماعان: «وقۋعا ءتۇستىڭىز, ەندى ديسسەرتاتسياڭىزدىڭ تاقىرىبىن بەلگىلەڭىز» دەدى. مەن وعان «ولەڭ قۇرىلىسىنان جازامىن» دەپ ەدىم, ول بولسا «بىزدە ولەڭدى زەرتتەگەن اتاقتى عالىمىمىز سىرقاتتانىپ قالدى. وزدەرىڭىزدە ولەڭ جۇيەسىن تەرەڭ زەرتتەپ جۇرگەن زاكي احمەتوۆ, مۇرات قاراماەۆ بار عوي. وندا الماتىعا بارىپ, سوندا جالعاستىرىڭىز» دەدى. سودان قۋانا ەلگە ورالدىم. 1971 جىلى جەلتوقسان ايىندا ۇستازىم مىرزابەك اعام مەنى عىلىم اكادەمياسى پرەزيديۋمىنىڭ حاتشىسى جاقان ەرجانوۆقا الىپ كىرىپ: «سەرىكتىڭ كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ 70-80 پايىزى دايىن. ەندى ينستيتۋتقا جۇمىسقا ورنالاسۋعا ءبىر ورىن بولسا» دەگەن ءوتىنىشىن ايتتى. ول جاڭا جىلعا دەيىن كۇتە تۇر دەدى. مەرەكە ءوتتى. ەشقانداي حابار جوق. اقىرى, بۇل شارۋا سيىرقۇيىمشاقتانىپ بارا جاتتى. اقپان ايىنىڭ باسىندا جازۋشىلار وداعىنىڭ الدىنان باسىم سالبىراپ كەتىپ بارا جاتىر ەدىم, بىرەۋدىڭ قولى يىعىمنان سارت ەتە ءتۇستى. قاراسام, ءابدىراشيت شالاباەۆ اعام. جاي-كۇيىمدى كورىپ: «ەڭسەڭ نەگە ءتۇسىپ كەتكەن؟» دەپ سۇرادى. مەن وعان جۇمىسسىز جۇرگەنىمدى ايتتىم. ول مەنى كابينەتىنە اپارىپ, ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ءادي شارىپوۆپەن حابارلاستى. قىسقاسى, سول ينستيتۋتقا اعامنىڭ كومەگىمەن لابورانت بولىپ ورنالاستىم. بىراق وعان تولەنەتىن ايلىق جوق ەكەن. بۇل قىزمەت شتاتقا كىرمەگەن. سوندا مىرزابەك دۇيسەنوۆ اعام ءوز قالتاسىنان ماعان ءبىر جىل بويى ايلىق تولەپ تۇردى. كەيىن وعان ينستيتۋت اقشاسىن قايتارىپ بەردى. وسىنى ويلاسام, كوزىمنەن جاس شىعادى. ەگەر مىرزاكەڭ ماعان جاردەمدەسپەگەندە, مەنىڭ جولىم باسقا ارناعا تۇسەر ەدى دەپ ويلايمىن.
– عىلىمي ورتانىڭ اسەرى قالاي بولدى؟
– ومىرلىك كوزقاراسىم, دۇنيەتانىمىم وسىندا قالىپتاستى. ينستيتۋتتا مۇحامەدجان قاراتاەۆ, ءابدىلدا تاجىباەۆ, مالىك عابدۋللين, ىسقاق دۇيسەنباەۆ, مىرزابەك دۇيسەنوۆ, راقمانقۇل بەردىباي, ءانۋار دەربىسالين سەكىلدى عيبراتتى عالىمدار ەڭبەك ەتتى. الكەي مارعۇلان اعامىز ينستيتۋتتىڭ عىلىمي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولدى. اكادەميك زاكي احمەتوۆپەن اعالى-ىنىلىدەي سىيلاستىم. ءادي اعامىز دا جاقسى ادام بولاتىن. اكادەميك تەمىرباي دارحانباەۆ, ورىنبەك جاۋتىكوۆ, ىسمەت كەڭەسباەۆ سەكىلدى تۇعىرلى تۇلعالاردىڭ الدىن كوردىم. ولار بىزگە بىلگەنىن ايتىپ, تاجىريبەلەرىمەن ءبولىستى.
– سانالى عۇمىرىڭىز قانىش اتامىز قۇرعان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ شاڭىراعىندا ءوتىپتى. بۇگىنگى وسى عىلىمي وردانىڭ جاي-كۇيىنە قالاي قارايسىز؟
– بۇل ۇلتىمىزدىڭ ارى مەن ۇياتىنا اينالعان كيەلى وردا ەدى. ونى قانىش ساتباەۆ ءوز قولىمەن قۇردى. قازاقستان حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى كەزىندە نۇرتاس وڭداسىنوۆ اكادەميا عيماراتىنىڭ ىرگەتاسىن قۇيىپ جاتقاندا «قازاقتىڭ عىلىمى كۇمىستەي تازا بولىپ, جارقىراسىن» دەپ كۇمىس تيىن شاشىپتى. 1958 جىلى 14 جەلتوقساندا ەڭسەلى عيماراتتىڭ اشىلۋى بولعاندا زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ ۇيىندە توي جاساپتى. وسىنداي ۇلىلار قادىر تۇتقان قاستەرلى وردامىزدىڭ ەلەۋسىز قالعانى جانىما باتادى. قازىر عىلىم اكادەمياسى قوعامدىق ۇيىمعا اينالدى. ونداعى عىلىمي ينستيتۋتتاردىڭ ءبارى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قارايدى. ەندى بۇرىنعىداي اكادەميا بولماۋى دا مۇمكىن. سوندا ءبىز اسىلدارىمىزدىڭ الدىندا كۇناھارلىق ءىس جاسادىق.
– قاتتى ايتقان جوقسىز با؟
– جوق. وسى ءسوزىم – ءسوز. ەلدىڭ مىقتى بولۋى – عىلىمعا, ونەرگە, رۋحانياتقا بايلانىستى. عىلىمسىز ەشقاشان مەملەكەت دامىمايدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ «قۇدايدان كەيىن كۇشتى نارسە – عىلىم, عىلىمنان كەيىنگى كۇشتى نارسە – ءداستۇر» دەپ ايتقان. سوندىقتان عىلىمنىڭ ۇياسىن بۇزۋ جاقسىلىققا اپارمايدى.
– بۇگىنگى ادەبيەتتانۋ عالىمىنىڭ دامۋ بارىسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– قازىر ەلىمىزدە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ كوپتىگىنەن اياق الىپ جۇرە المايسىز. ولاردىڭ كوبىندە فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرى بار. وسى باعىتتاعى عىلىم دوكتورلارى مەن كانديداتتارى دا جەتەرلىك. بۇرىنعىداي دوكتورلىق, كانديداتتىق قورعاۋ ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستەرى جابىلدى. مۇنى دا قوش كورمەيمىن. ءبىز ءالى كۇنگە 1958 جىلى باسىلعان مالىك عابدۋلليننىڭ «قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى» اتتى وقۋلىعىن پايدالانىپ كەلەمىز. 1965 جىلى جازىلعان زەينوللا قابدولوۆتىڭ ادەبيەتتانۋ تەوريالىق ەڭبەگى دە تاريحي قىزمەتىن اتقاردى. ەندى ودان بەرى قانشا جىلدار جوڭكىلىپ كوشتى. «بابالار ءسوزىنىڭ» ءجۇز تومدىعى جارىق كوردى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ مۇرالارى ورتامىزعا ورالدى. وسى دۇنيەلەردىڭ ءبارى عىلىمي قولدانىسقا ەنگەن جوق.
– نەگە؟
– ۇيىمداستىرۋ كەمشىن.
– وعان كىم باس-كوز بولۋ كەرەك؟
–جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىلەرى ۇيىتقى بولعان ءجون. نەگىزىندە, جوعارى وقۋ ورداسىنىڭ يادروسى – كافەدرا. بىراق قازىر كافەدرا ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ وقۋ ءبولىمدەرىنە باعىنادى. ولار ونى ۇرشىقشا اينالدىرادى. جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى. ۋنيۆەرسيتەت دەگەنىمىز وقىمىستىلاردىڭ قاۋىمداستىعى عوي. وقىمىستىلارسىز ۋنيۆەرسيتەت جوق. وندا عىلىممەن اينالىساتىندار عانا بولۋ كەرەك. عىلىمعا قاتىسى جوقتار ونىڭ ماڭايىنان جۇرمەگەن دۇرىس. قازىر عىلىمنىڭ كەلەشەگىن ويلايتىن ادام از. قاعازباستىلىق جاۋلاپ العان. سوعان ەرتەلى-كەش كومىلىپ وتىرامىز. عالىمعا ىزدەنۋ ءۇشىن ساعات تا بولىنبەيدى.
– تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا ءبىراز جىل بولدى. كەڭەستىك كەزدە جازىلعان ادەبي شىعارمالاردى سارالاۋدان وتكىزۋ قولعا الىندى ما؟
– ايتا المايمىن. عىلىمنىڭ ءوز ۇستانىمى بار. كەڭەس وداعى ىدىرادى. دەربەستىك الدىق. ەندى اتاقتى, اۋزى دۋالى عالىمدارىمىز فولكلور مەن ادەبيەتتانۋ باعىتتارى بويىنشا تۇجىرىمداما جاساۋ كەرەك بولاتىن. بۇنى دەر كەزىندە پايدالانا المادىق.
– ول ءسىزدىڭ قولىڭىزدان كەلمەدى مە؟
– جوق. مەن قاتارداعى كوپ عالىمنىڭ ءبىرىمىن. ءسوزىم ەشكىمگە وتپەيدى. وعان لاۋازىمدى تۇلعا بولۋ قاجەت.
– ءسىز العاش اقمولا ەلوردا بولعاندا وسىندا كەلىپ, قايتادان الماتىعا كەتىپ قالدىڭىز. باس شاھاردى جاتىرقادىڭىز با؟
– ول بىلاي بولدى. 1997 جىلى الاتاۋدىڭ ەتەگىنەن ەلىمىزدىڭ باس ورداسى ارقاعا كوشتى. سول كەزدە مەنى ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى امانگەلدى قۇسايىنوۆ قىزمەتكە شاقىردى. ۇسىنىستى قۇپ الىپ, قۋانا كەلدىم. بىراق ءبارى مەن ويلاعانداي بولمادى. كۇنۇزاق سۇرگىنمەن جۇرەمىن. جازۋ-سىزۋ, كىتاپ وقۋ جايىنا قالدى. كىتاپحانا قورى دا جەتىمسىز. اقيقاتىن ايتقاندا, عىلىمي الەۋەتىم تومەندەپ كەتتى. استانا بولۋ وڭاي ەمەس ەكەن. سودان 2000 جىلى الماتىعا ورالىپ, قازۇۋ-داعى پروفەسسورلىق جۇمىسىمدى قايتا جالعاستىردىم. بەس جىل ىشىندە قالپىما كەلىپ, 2005 جىلى وسىندا ورالدىم.
– اعا, ءبىراز دۇنيەنى قاۋزادىق. تۋعان كۇنىڭىزبەن قاتارلاسىپ, باس قالانىڭ 20 جىلدىعى دا جاقىنداپ قالدى. سول جايىندا لەبىزىڭىزدى بىلدىرسەڭىز؟
– ەلباسى ەلىمىزدىڭ باس ورداسىن الماتىدان قازاق جەرىنىڭ قاسيەتتى تورىنە كوشىرگەنى تەگىن ەمەس. ۇلى دالانىڭ دىڭگەگى – اقمولا. بۇل وڭىردە نەبىر وركەنيەت ورىستەگەن. ەلوردانىڭ ىرگەسىندەگى بوزوق قالاشىعى توعىز جولدىڭ تورابىندا قونىس تەپكەن. سارىارقا جەرىنەن ىقىلىم زامان جادىگەرلەرىنىڭ شامامەن 1 ميلليون جىلداي بۇرىنعى جۇرناقتارى ۇشىراسادى ەكەن. 1966 جىلى شالعاي اۋىلدان ارمان قۋىپ, ارۋ الماتىعا تسەلينوگراد ارقىلى جەتىپ ەدىم. ال بۇگىن وسى جەردە الەمگە اتاعى جايىلعان استانانىڭ اسقاق تۇلعاسى جۇرەگىمدى كەرەمەت سىر مەن جىرعا بولەيدى. بۇل – تاۋەلسىزدىكتىڭ جەمىسى. استانانىڭ ايشىقتى تابىستارى ەلى-جۇرتىمىزدى ارقاشان شاتتاندىرا بەرسە ەكەن دەيمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان
ازامات ەسەنجول
