1 شىلدە – ۇلتتىق دومبىرا كۇنى. كەزىندە گريگوري پوتانين «ماعان بۇكىل قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي بولىپ كورىنەدى» دەسە, شىن مانىندە, كەڭ-بايتاق اتىرابىمىزدا كيەلى اسپابىمىزبەن ورىندالاتىن ءان اۋەلەپ, كۇي كۇمبىرلەيتىن كۇن. تاڭەرتەڭنەن باستاپ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ باستاماسىمەن استاناداعى №2 جانە №3 پەريناتالدىق ورتالىقتارىندا جاڭا تۋعان سابيلەرگە «بابالاردىڭ كوزىندەي قاسيەتتى دومبىرا» شاراسى شەڭبەرىندە وسى ءبىر قاسيەتتى اسپابىمىز سىيعا تارتىلادى. ال قازاق ەلى الاڭىندا دومبىرانى ۇلىقتاۋ شاراسى وتەدى.
«دومبىرا» ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنى توڭىرەگىندە ءتۇرلى جورامال تارازىعا تارتىلىپ ءجۇر. اسپاپ پەن ونىڭ اتاۋىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستى «ءدال بۇرا», «ءدوپ بۇرا» ءتارىزدى قاراپايىم تىركەستەرگە ىلىكتەستىرۋمەن قاتار, ەستە جوق ەسكى زاماندارداعى نوستراتيكالىق تىلدەن ىزدەستىرۋ دە ۇشىراسادى. ءبىز ءوز ۇيعارىمىمىزدى تالقىعا ۇسىندىق.
داۋ جوق, «دومبىرا» ءسوزى قوس بولىكتەن تۇرادى: دوم+بىرا. بۇل ۇعىمنىڭ استارىن تانىپ-تۇستەۋ ءۇشىن تەك قانا تىلدىك دايەك-دالەلدەرگە جۇگىنۋ جەتكىلىكسىز, كەشەندى كوزقاراس قاجەت. اڭگىمەنىڭ اۋەلگىسىن بەت-بەينەسى كومەسكى جۇپتىڭ سوڭعى سىڭارى – بىرا جايىندا ساباقتايمىز.
بەلگىلى زەرتتەۋشى ا.د.گراچ ءوزىنىڭ «ازيا كىندىگىندەگى ەجەلگى كوشپەلىلەر» اتتى ەڭبەگىندە (ماسكەۋ, 1980) بىلاي دەيدى: «تاسقا تاڭبالانعان بەينەلەردىڭ (پەتروگليفتەردىڭ – ا.ش.) ءمان-ماعىناسىن اشىپ-ايقىنداۋ ەتنوگرافيالىق دەرەكتەردە تومەندەگىدەي نەگىزگى نارسەگە تابان تىرەيدى: ول – «بۋرا» اتاۋى ارقىلى بىرىكتىرىلەتىن جانۋارلار تۋرالى ماسەلە». وسى ورايدا تۇركىتانۋشىلار اراسىندا ءبىر-بىرىنەن اسا الشاقتامايتىن توپشىلاۋلار مەن تۇجىرىمدار ورنىعىپتى. ايتالىق, ا.ۆ.انوحين العاشقىدا: «قۇماندى شاماندارى «بۋرا» دەپ ەرلىك (جەر استى قۇدايى – ا.ش.) پەن باسقا دا رۋحتار پاتشالىعىنا وزدەرى ءمىنىپ باراتىن ميفتىك جىلقىلاردى تۇسىنەدى», – دەپ تۇيىندەسە, سوڭىرا ول ويىنان اينىپ: «پۋرا ءۇش ۇزىن ءمۇيىزى بار قوشقار تۇرىندە بەينەلەنەدى. داڭعىرادا بەدەرلەنگەن بۇل ماقۇلىقتىڭ سانى دا ارقاشان ۇشەۋ بولادى (ۋچ پۋرا). پۋرانىڭ باسقا ءبىر ءتۇرى اشالانعان جانە ۇشتارىندا كولدەنەڭ وسكىنى بار تاياقشا كەيپىندە سۋرەتتەلەدى», – دەپ جازدى. ل.پ.پوتاپوۆتىڭ پىكىرىنشە, پەتروگليفتەر مەن باقسىنىڭ اسپابىندا تاڭبالانعان «بۋرا» دەگەنىمىز – ەڭ الدىمەن بۇعى مەن مارالدىڭ ءرامىزى. سونداي-اق, ءسىبىردىڭ تۇركى تىلدەس ۇلتتارى مەن ۇلىستارىنىڭ لەكسيكالىق قورىنداعى «بۋرا» اتاۋى جانە وعان دىبىستالۋى جاقىن سوزدەر كەلەسى ماعىنالاردا جۇمسالادى ەكەن: ساحالاردا – ەركەك بۇعى, بۇلان, تاۋتەكە; تۋۆالاردا – ەركەك بۇلان; توفالاردا – بۇلان; التايلىقتاردا – قۇرباندىققا شالىنعان جىلقىنىڭ «جانتەرىسى»; قۇمانداردا – كوك جىلقىلارى. بۇل اتاۋدىڭ ويسىلقارا ناسىلىنە تىكەلەي قاتىستىلىعى بارشامىزعا بەلگىلى; ءبۇتىن تۇركىنىڭ توتەمى – بورىگە دە جاناستىلىعى جوق دەي المايمىز. ەندەشە, «بۋرا» ءسوزىنىڭ
سەمانتيكاسىندا الدەنەشە تاريحي قىرتىس-قاباتتىڭ قوردالانىپ جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ول باستاپقىدا اڭ اۋلاۋ كاسىبىندە ماڭىزى مول سانالعان قايسىبىر ءمۇيىزدى جابايى جانۋاردى مەڭزەسە, ودان كەيىنگى كەزەڭدە
سايىن-التاي تاۋلى ايماقتارىنىڭ بايىرعى ابوريگەندەرى قولعا ۇيرەتكەن بۇعىنىڭ اتاۋىنا اينالادى; ال ءۇشىنشى – سوڭعى ساتىدا بۇعالىققا باعىنىپ, قورا-قوتانعا كوندىككەن باسقا دا ءۇي مالدارىنا, سولاردىڭ ىشىندە بارىنەن بۇرىن جۇگەنگە تۇسكەن جىلقىعا نىسپى بولادى.
«بۋرا» ءسوزىنىڭ تۇلەپ-تۇرلەنۋ جانە كوپ ماعىنالىققا كوشۋ مەزگىلى قولا داۋىرىنە سايكەس كەلەدى دە, بۇل پروتسەستىڭ جاي-جاپسارى ارحەولوگيالىق قازبا جانە جوتا-جارتاستارداعى كەسكىندەمە مالىمەتتەرىمەن ماقۇلدانادى. مىسالى, التاي وڭىرىندەگى ءبىرىنشى پازىرىق قورعانىنان باسىنا بۇعى ءمۇيىزىنىڭ ءسىرىسى (ماسكاسى) كيگىزىلگەن جىلقىنىڭ تابىلۋى, سول سياقتى اڭعارا, ەنەساي جانە لەنا وزەندەرىنىڭ اڭعارلارىنان ءۇش ءمۇيىزدى «ءتاجى» بار ادامدار بەينەلەنگەن پەتروگليفتەردىڭ جولىعىسۋى لينگۆيستيكالىق ايعاقتاردى تياناقتاي تۇسەدى. كوپتەگەن ءجۇزجىلدىقتارمەن كومكەرىلگەن اتالعان كەزەڭنىڭ اۋماعىندا تۇركىلەرگە بابا بولعان تايپالاردىڭ ءداستۇرلى تانىم-تۇسىنىكتەرىندە تۇبەگەيلى جاڭارۋ-جاڭعىرۋ تۇراق تەۋىپ, سونىڭ سەبەبىنەن ولىكتى جەرلەۋ ءراسىمى, تاسقا سالىنعان سۋرەتتەردىڭ سيۋجەتتىك-ستيلدىك سيپاتى جانە تابيعاتتان تىسقارى كۇشتەردى كيە, كەپيەت تۇتۋ كورىنىستەرى ءوڭىن وزگەشەلەدى. ەڭ ەلەۋلى جاڭالىق – شامانيزم ءدىنىنىڭ تامىر تارتىپ, جەلەك جايۋى; سوعان سايكەس, باعزى ۇعىمداعى ۇستىڭگى, ورتاڭعى جانە استىڭعى دۇنيەلەردىڭ اراسىنداعى دانەكەرشى – باقسى (شامان, قام, ەلتى) تۇلعاسىنىڭ قالىپتاسۋى.
باقسىنىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – اجالمەن ايقاس (بۋرياتتاردىڭ حارا گىرگەنى, قازاقتاردىڭ قورقىتى). ال ونىڭ كەسىرلى كۇشتەردى جەڭۋ جولىندا سۇيەنەتىن جىندارىنىڭ ساپىندا «بۋرا» اتاۋىمەن بايلانىسقان توتەمدىك جانۋارلاردىڭ ءجۇرۋى جايدان-جاي ەمەس. ماسەلەن, التاي شاماندارى ءۇشىن بۇعى جانە مارال ارعى اتا بولىپ سانالادى ءارى «داڭعىرانىڭ يەسى» دەپ ەسەپتەلەدى. تەلەڭگىتتەر مەن تۋبالاردىڭ ورتاسىندا اتالمىش رۋح باقسى اسپابىنىڭ سابى تۇرىندە سيپاتتالادى. ال تەلەۋتتەردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا, شاماننىڭ قابىلەت-قاجىرىن شيراتۋىنا جانە تىلسىم كۇشتەرمەن تىلدەسۋىنە جاعداي جاسايتىن قۇدىرەتتىڭ اتى – «تىن-بۋرا», ياعني «باقسىنىڭ جانۋار كەيپىنە كىرگەن جانى». باقسىنىڭ «تىن-بۋرادان» ايىرىلعانى – ولگەنى; سوندىقتان قارسىلاسىمەن سايىسقا تۇسكەن ساتتە ونى اركەز كوزدەن تاسا تۇسقا «تىعىپ قويۋعا» ءماجبۇر. ول – بويدىڭ قۋاتى, ويدىڭ سۋاتى ىسپەتتى. شامانداردىڭ ءوز ءشاكىرتتەرىنە «تىن-بۋرانى» سىيلاۋى رۋحاني ساباقتاستىق رەتىندە قابىدانادى.
ەندى «تىن» ءسوزى تۋرالى. «وڭتۇستىك ءسىبىر تۇركىلەرىنىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمى: ادام جانە قوعام» اتتى زەرتتەۋدىڭ (نوۆوسيبيرسك, 1989) اۆتورلارى بىلايشا وي تارقاتادى: «تۇركىلەردىڭ ىرىمي ميفولوگيالىق داستۇرىندە «تىن» («رۋح», «جان», «ءومىر», «دەم») كاتەگورياسى تىرشىلىكتىڭ ەڭ ماڭىزدى سيپاتتامالارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. بۇل لەكسەمانىڭ جاردەمىمەن جەر جۇزىندەگى – مەيلى ول وسىمدىك, جانۋار نەمەسە ادامزات بالاسى بولسىن – جاندى نارسەنىڭ بارشاسى ايعاق-اتاۋ تابادى…» (80-بەت). وسىعان وراي بەلگىلى عالىم ە.تۇرسىنوۆ: «التايلاردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا ءار ادامنىڭ بىرنەشە جانى بار, ولار: سۇنە, تىن, قۇت, جۇلا, ءسۇر, جەل-سالقىن جانە ءۇزۇت. ادام دەنەسىنەن «تىن» شىققاندا, ادام ولەدى دەپ سەنگەن. وندايدا «تىنى چىكتى», «تىنى ءۇزۇلدى» دەپ ايتاتىن», – دەپ جازادى (قازاق اۋىز ادەبيەتىن جاساۋشىلاردىڭ بايىرعى وكىلدەرى. الماتى, 1976, 54-بەت). بۇعان قوسىمشا, ادامداردىڭ اراسىنداعى تىلدىك قارىم-
قاتىناستى قامتاماسىز ەتۋ ەسىتۋ مەن دىبىس شىعارۋ قىزمەتتەرى دە ءداستۇرلى دۇنيەتانىم بويىنشا دەم الۋ پروتسەسىنە تاۋەلدى دەپ تۇسىنىلگەن. سول سەبەپتى تۇركى لەكسيكاسىندا امبەباپ تان/تىن تۇبىرىنەن تارايتىن سوزدەر دىبىس تاراتۋ مەن قۇلاقتىڭ فۋنكتسياسىنا قاتىستى ۇعىمداردى ءوزارا بايلانىستى ەتىپ بەلگىلەپ-بەدەرلەيدى («تىڭداۋ», «تىڭقىلداۋ», «توڭقىلداق», «دۇڭكىلدەۋ», «دىڭعىرلاۋ», ت.س.س.).
ولاي بولسا, «بۋرا» سوزىمەن تىركەسكە تۇسكەن «تىن» ءسوزىنىڭ جان-جاقتىلىق جانە جيناقتاۋشىلىق قاسيەتتەرىنە قول قويا وتىرىپ, ءبىز ونى «دومبىرا» تەرمينىندەگى ءبىرىنشى بۋىنعا («دوم») تەلىپ-تاڭامىز. ءسويتىپ, دومبىرا اسپابىنىڭ العاش قاشان جانە قالاي جاسالعاندىعىن ايتا الماعانىمىزبەن, ونىڭ اتاۋىنىڭ «تىن-بۋرا» سوزىمەن تۇبىرلەستىگىن, تۋىستاستىعىن جورامالدايمىز.
بىزدىڭشە, تانبۋر, تامبۋر, تەمبۋر, دۋمبىرا, دومرا, ت.ب. اتاۋلارى ۇقساس ساز اسپاپتارىنىڭ ەتيمولوگياسىن قاراستىرعاندا دا, وسى جايتتى ەستە ۇستاعان ءجون. ايتپاقشى, «تىن» ءتارىزدى, جوعارىدا سارالاپ-سالماقتاعان «بۋرا» («پۋرا», «بۋرا») ءسوزىنىڭ ماعىنالىق اياسى دا ەداۋىر كەڭ ەكەن: ول تەك جانۋارلاردىڭ ءتۇر-تەگىن عانا ەمەس, سونداي-اق بەلگىلى ءبىر كوڭىل-كۇيدىڭ اۋانىن دا بىلدىرەتىن بولىپ شىقتى. بۇل رەتتە ءتىلتانۋشى ءا.نۇرماعامبەتوۆتىڭ: «بۋرياتتاردا «بۋرا» ءسوزى «قۇتىرعان» ماعىناسىن بەرەدى. شىنىندا دا, ايىر تۇيە ەركەگى كوكتەم كەزىندە ەلىرەدى. اشۋلانىپ, ىزالانۋدى قازاق ءتىلىنىڭ وزىندە دە «بۋر» تۇبىرلەس سوزبەن بەرىلەتىندىگىن باتىرلار جىرىنان دا كەزدەستىرەمىز: «بۋرىقاندى, بۇرساندى,// مۇزداي تەمىر قۇرساندى». ءسويتىپ, «بۋرا» – ەلىرۋ, قۇتىرۋدىڭ ەرتەدەگى دىبىستىق تۇلعاسى», – دەگەن دايەكتەمەسى ويعا ورالادى ء(سوز سىرىنا ساياحات. الماتى, 1990, 42-بەت). مىنە, جاراعان ياكي شابىنعان بۋرا, جاۋعا شاپقان باتىر جانە جىندارىن شاقىرعان باقسىنىڭ ەكستازعا تۇسكەن شاقتارىنداعى الدەبىر ۇقساستىق تىلدە وسىلاي تياناق تاپقان. قىسقاسى, «تىن-بۋرا» («دوم-بىرا») ءسوزى باقسىنىڭ كوكپەن تىلدەسكەن كۇيلى كەزىندەگى قيمىل-قوزعالىستى دا, شابىت-شامىرقانىستى دا, ماعىنا-مازمۇندى دا, كەيىپكەر-كيەنى دە تولىق تۇتاستىقتا قامتىپ تۇرادى.
جالپى, تۇركى جۇرتتارىنىڭ تانىمىنا جۇگىنسەك, باسقالاردىڭ ۇستىڭگى, ورتاڭعى جانە استىڭعى دۇنيەلەردى ارالاۋعا اتتانعاندا مىنەتىن كولىگى – ونىڭ اسپاپتارى. جايشىلىقتا «داڭعىرا», «قوبىز», ت.ب. دەلىنگەنىمەن, باقسى ويىنى باستالعان بويدا ولاردىڭ بەينەسى باسقاشا كەيىپكە كوشەدى: مىسالى, التاي حالىقتارىنىڭ ءبىرازىندا بۇلار سول ساتتە «اق ادانعا» (اق اتانعا) اينالادى. «قورقىت تۋرالى اڭىزداعى كەيىپكەردىڭ ءمىنىپ جۇرەتىن جەلماياسى باقسىنىڭ قوبىزى (داڭعىراسى) ەكەندىگى كورىنىپ تۇر, – دەپ جازادى ە.تۇرسىنوۆ, – قورقىتتىڭ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن شارلاپ شىعۋى – باقسىنىڭ ويىن كەزىندە قوبىز-تۇيەسىنە ءمىنىپ, تىرىلەر دۇنيەسىن, كوك اسپان دۇنيەسىن, ولىلەر دۇنيەسىن شارلاپ شىققانىمەن تەڭ» (قورقىت تۋرالى اڭىز. «جۇلدىز» جۋرنالى. 1996 جىل, №1, 166-بەت). سول سەكىلدى, جاناق اقىننىڭ «رۇستەم تورەگە ايتقان ءسوزىنىڭ»:
ال, قولىما ءتيدىڭ بە,
قاراعايىم,
قاراعايسىز كەرەككە
جارامايىن.
جەل جەلىستى جەلمايام,
ساعان ءمىنىپ,
بۇل ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىن ارالايىن, – دەگەن كىرىسپە شۋماعىندا ايتىلاتىن «قاراعاي» مەن «جەلمايانىڭ» دا قوبىز-اسپاپ پەن قوبىز-كولىكتىڭ كوركەم بەينەلەرى ەكەندىگى بىلىنەدى. بۇل باقسىلىق پەن بايىرعى اقىندىقتىڭ ءبىر-بىرىنە بوتەن بولماعاندىعىن بايقاتادى.
قورىتا قاراعاندا, ءبىز ءوز نەگىزدەۋلەرىمىزدىڭ ناتيجەسىندە «تىن-بۋرا» جانە «دومبىرا» سوزدەرىنىڭ تۇركىلىك ءداستۇرلى دۇنيەتانىم اياسىندا جاراسىمدى ساباقتاسىپ جاتقاندىعىن, سونداي-اق ولاردىڭ سەمانتيكالىق بىرلىگى باقسىلىق دىنىنە بايلانىستى تۋىنداعانىن ايتا الامىز. ەسقالي سۇپىشا سيپاتتاعاندا, «شايتاننىڭ قۋ اعاشى» – دومبىرانىڭ باستاپقىدا مۇسىلمانشىلىقپەن جاراسپاۋىنىڭ, بەرتىندە ماركسيزمگە جاقپاۋىنىڭ تاساسىندا باسقالارمەن بىرگە, سول باياعى سالت-سانالىق تارتىستان وربىگەن سەبەپ تە جاسىرىنىپ جاتتى دەپ جوبالايمىز.
امانتاي ءشارىپ,
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى, قر ۇعا
كوررەسپوندەنت مۇشەسى
