سوڭعى جىلدارى ءجيى اڭعارىلاتىن ءجونسىز ءۇردىستىڭ ءبىرى – ۇلكەن بۋىننىڭ, جاسامىس اعا-اپالاردىڭ «جيەن» دەگەن سوزدەن جاپپاي جەرىنە باستاۋى. ولار جيەنىن «نەمەرە» دەپ اتاعاندى ايرىقشا ارتىقشىلىق كورەتىن ءتارىزدى. ءتىپتى ەل تانيتىن, جاستارعا ءجون كورسەتەدى-اۋ دەگەن سىيلى-بەدەلدى كىسىلەردىڭ وزىنەن سونى بايقايمىز.
«جيەن» دەگەن ءسوز بەينە ايتۋعا اۋىز بارمايتىن ۇياتتى اتاۋ سياقتى ءوز-وزىنەن بۇگەجەكتەپ, ەڭ جوق دەگەندە مىندەتتى تۇردە «جيەن نەمەرە» دەگەن ويدان شىعارىلعان جاساندى اتاۋمەن قوساقتاپ ايتۋ ادەت بولىپ بارادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا, بۇل داعدى ءدəستۇرلى ۇلتتىق تانىمنان تامىر ۇزە باستاۋدان كەلىپ شىققان بولسا كەرەك. ويتكەنى «ۆنۋكتىڭ» قازاقتا «نەمەرەمەن» قاتار «جيەن» دەپ تە اۋدارىلاتىنىن كەيبىر بىلىكسىزدەر ەسكەرە بەرمەيدى عوي. سونداي-اق سوڭعى شيرەك عاسىردا اجىراسۋدىڭ, وڭ جاقتا وتىرىپ «ولجابايلى» بولعان جالعىزباستى انالاردىڭ» كوبەيۋى دە بۇعان əسەرىن تيگىزگەنى انىق. سولارعا جəنە نەگىزىنەن ءوز كىندىگىنەن ورگەن ۇلى جوق, ىشكى قورسىنۋ-كومپلەكسى بار كەيبىر كىسىلەردىڭ كوڭىلىنە «جيەندى» جاقاۋراتىپ «جيەن نەمەرە» دەپ «جاڭا» سوزبەن نەمەسە ءتىپتى مۇلدە بۇرمالاپ «نەمەرە» دەۋ جاعىڭقىراعاندىقتان بەلەڭ الىپ كەتكەن ءتارىزدى. كەيىن ۇلكەن-كىشىنىڭ بارىنە «جۇقتى».
ارينە, اتا-انا ۇلى بولماعانىنا جازىقتى ەمەس. «ال سوندا قىزىنان تۋعان, ول دا قۇداي بەرگەن ۇرپاعىنا «جيەنىم» دەپ ەمىرەنگەن بۇرىنعىلار جازىقتى ما؟» دەگەن ورىندى ساۋال تۋادى. الدە ولاردان ءبىزدىڭ بىردەڭەمىز ارتىق پا؟ جوق, البەتتە. ەندەشە, ءار نارسەنى ءوز اتىمەن اتاۋ كەرەك قوي, قازاقى ۇعىمدا جيەن بولەك تە, نەمەرە بولەك ەمەس پە؟!
قۇدايعا شۇكىر, قازاق ءتىلى وزگە حالىقتارداعىداي تۋىستىق اتاۋعا كەدەي ەمەس, بارلىق تۋىستىق جىكتىڭ جەكە-دارا ءوز اتاۋى بار. ءبىر عانا «برات» دەگەن ءسوزدىڭ الدى-ارتىنا تۇسىنىكتەمە بەرۋگە ءماجبۇر نەمەسە كەلىن مەن قالىڭدىقتى «نەۆەستا» دەگەن ءبىر عانا سوزبەن اتايتىن ورىس تىلىنەن گورى, قازاق ءتىلى تۋىستىق اتاۋعا باي. عىلىمي تىلمەن ايتساق, ولاردىڭ فۋنكتسيونالدىق قىزمەتى دە سونشالىقتى ناقتى ايقىندالعان, جەتىلگەن.
حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن باۋىرمال, تۋىسشىل, قانشىل بولمىسى مەن مال شارۋاشىلىعىن كاسىپ ەتكەندىگىنەن قازاقتا تۋىستىق اتاۋلار مەن مالعا قاتىستى اتاۋلاردىڭ, اناتوميانىڭ, تاعى باسقا ءبىراز سالا اتاۋلارىنىڭ ايرىقشا مولدىعى جانە مەيلىنشە جەتىلگەندىگى بەلگىلى. «اڭعالدىق-اي, اڭعالدىق, ۇستىندە وتىرىپ التىننىڭ, باسقانىڭ كۇمىسىنە تاڭعالدىق» دەپ ەسەنعالي اقىن ايتپاقشى, قىز بەن ۇلدان تارايتىن ۇرپاقتىڭ اراجىگىن اپ-انىق اجىراتىپ تۇرعان «جيەن» مەن «نەمەرەنى» جالعىز سوزبەن «ۆنۋك» («ۆنۋچكا») دەپ تاڭبالايتىن تۋىستىق اتاۋعا كەدەي, جات ءتىلدىڭ «قاڭسىعىن تاڭسىق قىلۋعا» ءبىزدى سوندا نە زور ايدادى؟
بىزدىڭشە, بۇل قازاق قوعامىنىڭ ەڭ ءبىر قايماعى بۇزىلماعان ارناسى سانالاتىن سالت-ءداستۇر ينستيتۋتىنا دا «ورىسشىلدىق» دەرتىنىڭ سالقىنى جىڭىشكەلەپ وتە باستاعانىن كورسەتەدى. ايتپەسە, مۇراگەر رەتىندە ۇلدىڭ ورنىن بولەكشە باعالاپ, ءوز باسىنان ۇرپاعىنىڭ جالعاستىعىن ارتىعىراق كورەتىن ارلى قازاق «اسىراۋشىم, جاناشىرىم بولادى» دەپ قىز بالاعا قاتتىراق قۋاناتىن جات جۇرتتىڭ, وزگە ءدىلدىڭ ىقپالىنا بوي ۇرار ما ەدى؟!
مۇنىڭ ارتىندا قازاق ءۇشىن ماڭىزى زور دەموگرافيانىڭ ءبىراز تۇيتكىلدى ماسەلەسىنىڭ دە قۇلاعى قىلتيادى. ول – وزىنشە بولەك اڭگىمە. قالاي بولعاندا دا, نەندەي جەلەۋ ايتسا دا, ءبىز قازاقتىڭ قازىرگى ۇلكەندەرىنىڭ جيەنىن جاپپاي «نەمەرە» دەپ بۇرمالاۋىن قۇپتاماس ەدىك. «قىزدان تۋعان نەمەرەم», «مەن قىزدان تۋعان شوبەرەسىمىن» دەپ سويلەيتىن قازاقتار كوبەيدى. و, توبا, سونداعى ايتىپ وتىرعان الدىڭعىسى – جيەن, كەيىنگىسى – جيەنشار. قىزدان تۋعان سوڭ-اق ول نەمەرە, شوبەرە بولمايدى, جيەن نەمەسە جيەنشار بولادى!
اۋ, اعايىن, «جيەن» دەگەن ءسوز قورلىق ءسوز ەمەس قوي؟ الدە ءسىز باسقاشا ويلايسىز با؟
باتىربولات ايتبولاتۇلى,
جۋرناليست
