ءابىش كەكىلباەۆ, قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى, جازۋشى
جۇمەكەندى كوپ بىلەتىندەردىڭ ءبىرى مەن بولۋىم كەرەك. 1959 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان تانىستىعىمىز باستالعان… ساباققا بارماي, لەكتسيادان قالىپ قويىپ, جاتاقحانادا كىتاپ وقىپ جاتىرمىن. دوستوەۆسكيدى وقىپ جۇرگەن كەزىم ەدى. ەسىكتەن ءبىر كىسى كىرىپ كەلدى. قولىندا دومبىراسى بار, مۋزىكانت ەكەنى كورىنىپ تۇر… اقىرىن ورنىمنان تۇرەگەلدىم. قاراپ-قاراپ تۇردى, دومبىراسىن قويدى, تەمەكىسىن تارتتى. سودان كەيىن, «ءا-ءا, كەكىلباەۆ, وسىندا ەكەنسىڭ عوي» دەپ, ءبىر ميىعىنان كۇلدى. العاشىندا ونىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن جوق ەدىم…
«داۆاي, كەتتىك» دەدى. سوڭىنان ىلەسىپ كەلەم. الماتىنىڭ ءبىر شەتى. يپپودرومنان وتتىك. كەدىر-بۇدىر ءبىر جولداردى اينالىپ, ۇيگە كەلدىك. ەسىكتىڭ الدىندا ەكى بالاسىن كوتەرگەن ەكى كەلىنشەك تۇر. سول ەكى كەلىنشەكتىڭ اعى ءناسىپ بولدى, قارا تورىسى كورشىسى بولىپ شىقتى. ەكى جانۇيا ءبىر ءۇيدى جالداپ تۇرادى ەكەن…
سول كۇنى جۇمەكەنمەن تانىستىم, سىرلاستىم. سودان باستاپ ارامىزعا قىل تۇسكەن جوق, كوزى جۇمىلعانشا بىرگە بولدىق.
جۇمەكەندە اينالاسىن سونداي تەز ءۇيىرىپ الاتىن مىنەز بولاتىن. ءوزى ۇندەمەيدى, كوپ كۇلمەيدى, كوپ سويلەمەيدى, كوپ سىر ايتپايدى. بىراق, ءبىر تانىسقان, سىرلاس بولعان ادامىن ماڭىندا ۇستايتىن. سونداي مىنەزدى ادامنىڭ بىرەۋى عافۋ قايىربەكوۆ اعامىز ەدى.
ول كەزدە الماتىدا اقىندار كوپ. قازىرگىدەي جاس اقىندار جوق. سول جاس اقىندار ەندى كوبەيىپ كەلە جاتقاندا, جاس اقىنداردىڭ ىشىندەگى باس اقىنى عافۋ بولاتىن. ول سول كەزدەگى «جازۋشى» باسپاسىنىڭ پوەزيا رەداكتسياسىن باسقاراتىن ەدى. جۇمەكەندى ازعىرىپ جۇرەتىن, «كونسەرۆاتوريانى تاستاپ, ءبىزدىڭ باسپاعا كەل» دەپ.
ء…ار كەش سايىن باسىمىز قوسىلادى. جۇمەكەنگە «ولەڭ وقى» دەيمىز. جۇمەكەن وقىمايدى, وقىسا دا, قينالىپ وقيتىن. وقىعىسى كەلمەيتىن. كەيىن ءتۇسىندىم, ونىڭ پوەزيا تۋرالى ۇعىمى مۇلدە بولەك ەكەن. ءبىزدىڭ اقىن جايىنداعى ۇعىمىمىز اتاقتى «قازاقبايسكي» عوي باياعى. تريبۋندىق پوەزيا عوي. ارعى بابالارىمىزدان كەلە جاتقان. ايتقانىن سول ساتتە مويىنداتۋ, ەكسپرەسسيۆتى ۇعىم… سول ءداستۇر ءالى جالعاسىپ كەلەدى. شىن مانىندە, بۇل – حالىقتىڭ بويىندا ۇزاق ۋاقىتتان بەرى قالىپتاسقان جاقسى ۇعىم. شامالىدا ءالى وزگەرە قويماس بۇل. بىراق, سونى وزگەرتۋدى باستاعانداردىڭ ەڭ ۇلكەنى – اباي. اباي ولە-ولگەنشە سونىڭ سوڭىندا وتكەن كىسى. سودان كەيىن جۇمەكەن.
پوەزيا – ەشكىمگە ايتپايتىن قۇپياسىن جازىپ قوياتىن قويىن داپتەر ەكەنىن, تەك ادامنىڭ ءوزى عانا سىرلاساتىن, وزىنە دە سەنىپ بولمايتىن سىرلارىن, سوزدەرىن جازىپ وتىراتىن جانر ەكەنىن دۇنيەجۇزىلىك ليريكانى وقىعاندا بارىپ كوزىمىز جەتتى. مىنە, وسى ءستيلدىڭ سوڭىنا العاش تۇسكەندەردىڭ ءبىرى – جۇمەكەن.
ول كەزدەگى قازاق پوەزياسىنىڭ كەدىر-بۇدىرى كوپ, جاقسى-جامانى دا كوپ ەدى. كەرەمەت, التىنداي, توقپاقتاي-توقپاقتاي تۇلپار جىرلار دا كەلە سالاتىن. ويتكەنى, بۇل قازاق اقىنىنىڭ مىرزالىعىنان, جومارتتىعىنان, داليعان دالا سياقتى كەڭدىگىنەن. مىنەكي, وسى ءادىستى, ءداستۇردى مويىنداماي كەتكەن جۇمەكەننىڭ پوەزياسى, شىن مانىندەگى تازا, جازبا ادەبيەتتەگى ليريكا. ەشقانداي قوسۋى جوق. مۇنداي پوەزيانى ەشكىم جازادى دەپ تە ويلامايدى ول, ءتىپتى, ناجىمەدەنوۆ تە جازادى دەپ ويلامايدى. سونىڭ بارلىعى جۇمەكەن دۇنيەدەن قايتىپ كەتكەن سوڭ, جارق-جۇرق ەتىپ, دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ ەسكى, كارى تەڭىزدەن كانىگى پيراتتىڭ ءوزى تابا الماي قالعان قازىناسىنداي الدىمىزدان شىعا كەلدى. ول – جۇمەكەننىڭ جەتى تومدىعى.
جۇمەكەن قانداي اقىن بولسا, سونداي جازۋشى. قازىر ونىڭ پروزالارىن قاراپ, قاتتى تاڭ قالىپ ءجۇرمىن. جۇمەكەننىڭ ءۇش رومانى, اڭگىمەلەرى سول كەزدە ەشكىمنىڭ ويىنا كەلىپ كورمەگەن سونداي شىنايى پروزا. شىنايى پروزا – شىن پروزا, ومىردە نە بولادى, ادام قانداي نارسەگە كۇيىنە الادى, قانداي نارسەگە سۇيىنە الادى, تەبىرەنە الادى, مىنە, ول سول تۋرالى… قازاق ادەبيەتىندە ويىنا العان ەڭ ۇلكەن ەكى ءىستى ءىس قىلىپ, ەكى ءىستى ءۇن-ءتۇنسىز ءبىتىرىپ, ۇرپاققا تاستاپ كەتكەن جازۋشى – جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ.
سول جۇمەكەننىڭ ومىردەن وتكەنىنە دە ءبىراز جىل بولدى. ونى كوزى تىرىسىندە دە, قايتىس بولعاننان كەيىن دە جازىپ ءجۇرمىن. دوستارىم تۋرالى, جاستار تۋرالى كوپ جازعانمىن. جاستارعا باسشىلىق تا ەتىپ كوردىم. ادەبيەت جاعىنان باس-كوز بولدىم. سونىڭ بارلىعىن تۇسىنەتىن, بارلىعىنا ەرەكشە ريزادارلىقپەن قارايتىن, بىراق, «سەن سولاي ىستەپ ءجۇرسىڭ» دەپ ايتپايتىن, ەڭ تۇسىنە بىلەتىن ادام جانە جۇمەكەن. ويتكەنى, مەن پروزادان ەكى-ءۇش كىتاپ بەرگەننەن كەيىن جۇمەكەن ۇيىنە شاقىردى. باردىم. جۇمەكەن جازعاندارىن كوپ كىسىگە وقىمايدى. وقىسا, ماعان عانا وقيتىن. كەيدە زەينوللا سەرىكقاليەۆقا وقيدى. ەكەۋمىزدىڭ باسىمىز قوسىلىپ وتىرسا جانە وقىمايتىن. كۇيدى دە تەك ءبىر كىسىگە تارتاتىن. ونىڭ ءوزى كوڭىلى قۇلاعان كىسىگە. سوندا ايتتى: «ءاي, كەكىلباەۆ, سەن تىم-تىرىس جۇرە بەرەسىڭ, ايتپايسىڭ. ايتپاساڭ دا, سەنىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىڭدى بىلەمىز عوي» دەپ. سوندا مەنىڭ كىتاپتارىمدى وقىعانىن ايتقىسى كەلگەن ەكەن عوي.
سونداي ادامدى قالاي ايتۋعا بولادى؟! جۇمەكەندى ادام بولا تۇرا, سۇيمەۋ مۇمكىن ەمەس. عاشىق بولماۋ مۇمكىن ەمەس.
اسحات رايقۇل
