Дүниежүзілік көшпенділер ойындары жақындаған сайын көкпаршы жігіттердің де арасында ду-ду әңгіме қыза түскені белгілі. Көкпар – біздің даламыздағы ең танымал ат үсті спорты. Онсыз той мерекені өткізу мүмкін емес. Сондықтан асық үйірсе алшы қылатын, қабыланның құйрығын қамшы қылатын көкжал жігіттердің көкпарға деген дайындығы қызу жүруде.
Ерлік пен батылдық ойыны
Ал әлемнің қазірге дейін 80-нен аса елі қатысамыз деп тақым қысып отырған ДКО-да көкпар үшін «Қазанат» ипподромы бекітілген. Әрі көкпар – қазаққа ғана тән емес, ол жалпы түркі халықтарына ортақ ойын. Мысалы, өзбектерде оны «Улак тартыш» десе, қырғыз тілінде «Көк бөрі», тәжік тілінде «Бузкаши» деп атайды. Бұдан өзге моңғол сияқты көшпенді ұлттардың тілінде әртүрлі атауы бар. Алайда атауы басқа болғанымен, тартуы бір бұл ойын үшін арнайы екі алаң бөлініп отыр. Алаңның ұзындығы – 220 метр, ені 70 метрды құрайды. Мәре шеңберінің диаметрі – 3 метр. Ал муляж серкенің салмағы көкпаршылардың жасына қарай 20-33 келіге дейін болмақ. Сонымен қатар әр елдің өз ережесіне сай қазандықта да жердегі шеңберде де ойналатын болады.
Жалпы қазақтың барлық ұлттық ойындары ұрпағын инабаттылыққа, ерлікке, батырлыққа баулиды. Мысалы, «Алтыбақан» ойыны арқылы қыз-жігіттерге махаббат пен сүйіспеншілікті терең сезіндірсе, «Қыз қуу» арқылы жігіттердің жігерін шыңдап, қыздардың амал-айласын бағамдаған. Сондай-ақ ат үстіндегі нәзіктіктің найзағай сезімге қалай ұласқанын көрсете білген халқымыздың тағы бір ұлттық ойыны – «Көкпар».
Жігіт пен аттың додасы
Ал көкпар осы ат үсті спорттық ойындарының ішіндегі ең қастерлісі болып табылады. Өйткені бұл – жігіттің де, аттың да сыналатын додасы. Ондағы жігіттің қаршығадай құйылып, ителгідей түйілуімен, аттың жыландай жиырылып, жебедей атылуы көкпарды тартқан адамның емес, сырттан көрген адамның делебесін қоздыратыны содан. Орталық Азия елдерінде кең тараған бұл ойынның шығу тегі туралы айтқанда, ғалымдарымыз әртүрлі түсіндіреді. Тіпті көшпенділер көкбөріні соғып алып, парша-паршасын шығарып тартқандықтан, көкпар аталыпты дейтіндер де бар. Бірақ бұған кейбір тарихшы, этнографтар келіспейді.
– Шынымен де қазіргі уақытта көкпар сөзінің шығуына байланысты әр ғалым әртүрлі пікір айтып жүр. Бірі «көк» және «пар» деген сөздің қосындысынан шыққанын, енді бірі «көкбөрі» дегеннен шыққанын айтады. Алайда мен бұл пікірге қарсымын. Өйткені ежелден түркі халықтарының символы ретінде қабылданып келген бөріні көкпар ретінде ту-талақай қылып тартпайтыны белгілі. Өздерінің сыйынып келген, қайтпас қайсарлығы үшін құрмет тұтатын тотемін мазаққа айналдырмайды. Ал бөрі бейнелі нышандар қай кезден бастап шықты дегенге келсек, осыдан 1500 жыл бұрын Түрік қағанатын құрған түркілердің өздерінің бірінші жалауына бөрінің басын бейнелегені көп деректерде айтылады. Бірақ бөрі тарихы тым арыда жатыр. Мысалы, Иранның 3500 жыл бұрын жазылған «Авеста» атты діни кітабы бар. Аталған кітапты қазіргі ғалымдар да Иранның діни кітабы деп қарастырып келеді. Алайда кітап Ирандыкі емес, түркілердікі еді. Яғни сол дәуірдегі Иран жеріне ауып кеткен сақ-түркілер сол жақта осы кітапты шығарып, кейіннен ирандықтарға сіңіп кеткен. «Авеста» кітабының өзінде «Аши бөрі» деген сөз кездеседі. Яғни онда жақсы мен жаман күреседі деп келтіреді. Жақсыны «Ахура мазда» дейді. Оған жол көрсетіп алып жүретін «Аши» деген бөрі болады. Ол соған жол бастап жүреді. Осы кітап жазылғаннан кейін 2000 жылдай өткен соң, яғни 542 жылы Түркі қағанатын құрған бабаларымыз Бумын мен Естеміс қаған өздерін асыл текті Ашинаның ұрпағымыз деп тарих бетіне шыға келеді. Демек, «Авестадағы» «Аши» мен түркілердің «Ашина» деп атаған сөздерінің түбірі бір болғандықтан, оның түп негізін сол көкбөрімен байланыстырамыз. Ал енді бөріге сондай табынған ақсүйек түркі халқының оны тақымға салып, ойын ретінде тартуы ақылға сыймайды. Сондықтан бұл термин мүлдем қате деп ойлаймын. Менің тұжырымымда, оның шығу тегі «Көк бөрте» деген сөзбен байланысты. Яғни «көк» сөзі аспанды, Тәңірді, тәкаппарлық пен биіктікті бейнелесе, екінші жағынан, ол белгілі бір нәрсенің түсіне қаратыла айтылады. Сонымен қатар бөрінің қайтпайтын тәкаппарлығын да көкке теңеп, көк деген сөз бөрі синониміне де айналған. Яғни көк десе, Тәңірмен бірге бөрілік сипаттағы ұғымды да қалыптастырған. Екінші жағынан, «көк» сөзі түсті де бейнелейді. «Бөрте» деген сөздің жанама мағынасын ежелгі түркілер аққұба, сұр, құба деген түсті білдіретін сөздермен байланыстырса, екінші жағынан, «бөрте» деп ешкінің жас төлін атайды. Түркілердегі қызға қойылатын Бөрте есімі – жас, балғын, нәзік, сұлу мағынасында айтылған. Қазақтың ертеден келе жатқан ертегілерінде де «Ерте, ерте, ертеде, ешкі жүні бөртеде» деген сөз тіркесі бар. Демек, «бөрте» деген атау тек қана ешкіге қаратылып айтылады. Басқа төрт түлік малдың бірде-біреуіне қаратылып айтылмайды. Біз бұл жерден мынадай тұжырым жасаймыз. Ертеде көшпенді ата-бабаларымыз қой ішіне бірді-екілі ешкіні қосып баққаны аян. Өйткені ешкі қойдың алдын бастап жүреді. Ал қойға шапқан көкбөрі бірінші болып ешкіні тамақтайды. Міне, сіз енді қойды бастап келе жатқан бөрте ешкі мен көкбөрінің алысып жатқан көрінісін көз алдыңызға елестетіп көріңізші және өздерін «Біз бөріміз» деп атаған түркі халықтарының бөрте ешкіні ойынға айналдырып, жаңағы қойға шапқан қасқырдай жан-жақтан анталап келіп, тақымға салуы, оны ойын ретінде тартуының да ар жағында сол бөріге табынып, өздерін бөрі санағандығы жатыр. Яғни «балғын бөртені» бөріше талау, бөрі мен ешкі арасындағы тартыс қылып тарту деген содан шыққан. Осы орайда «Неге ешкіні көкпарға таңдады? Неге қойды тартпайды?» деген заңды сұрақ туындайтыны белгілі. Себебі ешкінің терісі өте сапалы келеді. Оны қанша жерден ат таптап, шабандоздар жұлқылап жатса да жыртылмайды, езілмейді. Тіптен ешкінің ішегінен домбыраның қос ішегін жасаған. Өйткені оның ішектері де оңайлықпен үзілмейтін болған, – дейді этнограф, тарихшы Асылжан Дулати.
Жауынгерлік өнерге баланады
Шын мәнінде көкпар ойын ғана емес, ер жігіттердің білек күшін мығымдайтын, сүйегін шыңдап, ептілігін жетілдіретін жаттығу десек те қателеспейміз. Өйткені ежелгі түркі дәуірінде сарбаздарды көкпар арқылы жауынгерлікке, әскери машыққа үйреткені туралы да деректер бар. Әрине, ат үстінде айқасқан сол заманның батырларына көкпар тарту үлкен жаттығу болғанына күмән келтірмейміз. Өйткені көкпар арқылы ер-азаматтар еркін сайысуға, жауымен алысқанда аттан ауып түсіп қалмауға, қарсыласының тақымындағы қарудың өзін жұлып алуға әбден үйреніседі. Ал көкпардың да өз ережесі мен адам санына қарай тарту түрлері бар. Шежіреші Әлиасқар Байғұтұлының келтірген дерегі бойынша жазып алынған Қазақстан Журналистер одағының мүшесі Асан Тұрабаевтың естелігінде хан көкпар, ақыл көкпар, батыр көкпар, тақым көкпар, қатын көкпар, бата көкпар деген сияқты түрлерге бөлінетіндігі де айтылады. Ал кей жерде жаппай тарту, ұтысып тарту, дода көкпар, айналма көкпар, мәре көкпар, тақым тартыс деген сияқты түрлерге бөлінеді.
Мың шабандоз тартысады
Хан көкпар – аты айтып тұрғандай, арнайы хандардың бұйрығымен берілетін көкпар. Бұған мыңнан аса адам қатысады, кейде көпшіліктің келуіне байланысты бірнеше мың болуы да мүмкін. Ақыл көкпар – екі топқа он-жиырмадан бөлініп ойнайтын көкпар. Батыр көкпар – екі елдің арасында кісі өлімі болғанда тартылатын көкпар. Яғни сол өлген адамның асын бергенде, кісі құнына дауласқан екі жақтың араздығын шешу үшін де осы көкпар түрі ойнатылатын болған. Ал қатын көкпар деп – әр тұстан анталап, ережесіз ойналатын көкпардың түрі. Тақым көкпар – лақты тақымға басып, бір-бірінің атының жүйріктігі мен тақымының мықтылығын сынайтын көкпар. Жаппай тарту дегеніміз – аты айтып тұрғандай, ауылдың үлкен-кішісі демей асқа жиналған адамдардың жапа-тармағай таласып тартуын айтады. Ұтысып тарту деген – ол өзінің ережесі бар көкпар ойынның бір түрі. Яғни онда жеке-жеке адамдар топ алқаның ортасына шығып, серкені тарту арқылы сынасады. Айналма көкпарда сол ас берген үйдің иесінің үйінің маңайынан ұзамай, алған көкпарды қайтадан сол алған үйіне алып келіп тастайды. Алайда барлық көкпаршылар соны көздейді де, бірі-біріне кедергі жасап, лақты оңайлықпен бере қоймайды. Айласын асырып кеткен жігіт жеке-дара шығып, көкпарды айналдырып алып келіп тастаса, үй иесі оған өзінің жолын береді. Ал мәре көкпар дегені қазіргі көкпар ойынында ойналып жүрген қазандыққа көкпар салып, ұпай жинауды айтады. Енді осы көкпар ойындарының ішіндегі ең бір өзгеше, арнайы берілетін түрін бата көкпар деп атайды. Мұндай көкпарды көбінде ұзақ жылдар бойы бала көре алмаған, бесік тербетілмеген отбасы береді. Сөйтіп, көптің батасын алатын болған. Жалпы көкпар – жігіттерді бірауыздылыққа, күштерін бір жерге топтауға, бір-біріне намысын жібермеуге, елді береке-бірлікке, ойын арқылы татулыққа шақыратын спорт түрі. Ал Дүниежүзілік көшпенділер ойынында болатын көкпарға бүгін тура 71 күн қалды. Атқа мінсе, ажалдың өзін ақымақ қып ойнайтын жігіттердің тартысты додасын көру үшін билеттер тамыз айынан бастап «Powerful Nomad» сайтында сатыла бастайтынын да ескертеміз.
Шапағат ӘБДІР
