30-jyldardaǧy quǧyn-sürgınnıŋ dinamikasyn, onyŋ auqymyn, diffuziialanu, iaǧni taralu ürdısın tereŋ tüsınu üşın sol jyldardaǧy ahualdy taldau maŋyzdy.
Qazaq ziialylarynyŋ ruhani-moraldyq daǧdarysy 1937 jylǧy quǧyn-sürgın jyldarynda aiqyn körındı. 1937 jyly körkem ädebi şyǧarmalarymen elge tanylǧan qazaq ziialylaryn aiyptau men quǧyndau būrynǧydan beter küşeiıp, özınıŋ şaryqtau şegıne jettı. Olardyŋ şyǧarmalarynyŋ är jolynan, aitylǧan oi-pıkırınen ūltşyldyq pen baişyldyqty, keŋes ökımetıne qarsylyqty, terıs niettı köruge tyrysuşylar şyqty. Tarih sahnasynan ketken alaşordaşylardy aiyptau, olarmen būryndary azdy-köptı qarym-qatynasta bolǧandardy nemese olarǧa jyly qabaq tanytqandardy «alaşordamen bailanysyn üzbegen, alaşordanyŋ agentterı, nietı bır» dep kınälau qalypty ıske ainaldy. Jazuşylar şyǧarmalarynan kümändı degen oi-pıkır tauyp, «partiia baǧytynan, tap jolynan auytqydy» dep aiyptady. Osylai jasau arqyly, bır jaǧynan, tap jaularyn, halyq jaularyn äşkereleuge üles qosty. Ekınşıden, «partiia saiasatyn, baǧytyn qoldau üstınde» degen özı jönınde jaǧymdy pıkır tuǧyzu maqsatyn közdedı. Tap jaularyn äşkereleu ısınen, jalpy eldı qamtyǧan nauqannan bır ökınıştısı, qarapaiym halyqtan bastap, ökımet bilıgındegı tanymal tūlǧalar da tys qalmady.
Būrynǧy közden tasa bola bastaǧan «alaşordaşylar ısı» 1937 jyldyŋ basynda taǧy köterıldı. Qazaq KSR Halyq aǧartu komissary, Qazaq ölkelık partiia komitetınıŋ biuro müşesı T.Jürgenovtıŋ «Mädeniet maidanyn talqandalǧan ūltşyldyqtyŋ qaldyǧy men sarqynşaǧynan tazartaiyq» degen maqala jariialauy «mädeniet salasynda älı de ūltşyldar men olarǧa niettester bar» degen pıkırdıŋ jandanuyna sebepşı bolyp, ūltşyldardy, olardyŋ sarqynşaqtaryn ızdeudı odan saiyn küşeittı. Araǧa bır apta salyp R.Jamanqūlovtyŋ «Qyraǧylyqty küşeiteiık» atty maqalasynyŋ jaryq köruı ädebiettegı ahualdy ǧana emes, el ışındegı saiasi-ideialyq ahualdy odan saiyn uşyqtyrdy. R.Jamanqūlov alaşordaşylardy «tap jauy» dep atady. Sonymen qatar «olardyŋ agentterı älı de bar» dep jazdy. Būl «tap jauy» alaşordaşylarǧa niettes, pıkırles, ündes aqyn-jazuşylardy ızdeu men äşkereleudıŋ jaŋa qarqyndy kezeŋın bastap berdı. Qazaq ölkelık partiia ūiymynyŋ ūstaǧan baǧyty men ıs-şaralary būǧan ekpın qosty.
«Körkem ädebiettegı ūltşyl-faşisterdıŋ ziiankestıgın tüp-tamyrymen qūrtaiyq» degen taqyryppen şyqqan maqala ädebietşıler ışınen ūltşyl jaulardy ızdeuge jaŋa qarqyn qosty. Aqiqatynda, maqala alaşordaşylardy qalyptasqan tärtıppen aiausyz synaǧanmen, negızınen, olarmen niettes, pıkırles, közqarasy bır, burjuaziiaşyl-ūltşyldarmen auyz jalasqan «ūltşyl-faşister» dep Säken, Iliias, Beiımbettı aiyptady.
Säken, Iliias jäne Beiımbettıŋ künı öte bastaǧanyn sezdı me, älde ädebiet sahnasynan bırjola şyǧaryp tastau maqsatyn ūstandy ma, üşeuıne qarsy jazylǧan maqalalar baspasözden tüspedı. Osy kezde redaksiia tarapynan jazylǧan «Körkem ädebiettegı qateler men sapasyzdyqtar turaly», «Qazaq jazuşylary arasyndaǧy dertterge qarsy» dep atalǧan maqalalarda «…jazuşylar şyǧarmalarynda qatelıkter bar, jūmysşylardyŋ, kolhozşylardyŋ ömırın bılmeidı, eskı taqyryptan şyǧa almai jür, halyqtyŋ dūşpany Troskiidı maqtaidy» degen kemşılıkterdı üşeuınıŋ betıne basty. Säkennıŋ 1923 jyly jazylǧan «Qara bürkıt» (Arystan Däuıtūly – Lev Davidovich Troskiige) dep atalǧan öleŋı üşın ūzaq jyldar boiy ony üzdık-sozdyq kınälau, aiyptau tūrǧysynda bır basylyp, bır köterılıp jalǧasa berdı. Elden alastap, şetelge ketken Troskiige arnalǧan öleŋ Säken üşın eskı jaranyŋ ornyndai boldy. Qaita-qaita syzdap, janyna batty. Säken şyǧarmaşylyǧyna syn aitqan synşylar ūmyttyra berıp Troskiige qaita soqty, qaita eske tüsırdı. Būl jait Säkendı de mazasyzdandyrdy.
Osy uaqyttaǧy el ışındegı saiasi-ideialyq ahual şyǧarmaşylyq intelligensiiany ruhani daǧdarysqa duşar ettı. Bır-bırıne senbestık oryn alyp, olar bır-bırıne ǧana emes, öz şyǧarmalaryna da küdıktene qarady. «Qaşan, qalai aiyptauǧa tüsuımız mümkın» degen qorqynyş pen üreidıŋ jetegınde jürdı. Ürei men qorqynyş, jaltaqtyq olardyŋ belsendılıgın tömendettı. Saiasat jönınde söz aitudan qaşqaqtady. Şyǧarmaşylyq jūmysqa selqostyq tudy. Partiia men ökımet tarapynan berılgen arnaiy tapsyrmalardy oryndaumen şekteldı. Bıraq būl da qyraǧy synşylar nazarynan tys qalmady.
S.Seifullin öz ömırınıŋ osy tūsyn bylai sipattady: «Men däl osy kezde saiasat turaly söilesuden bezdım, tıptı keibır joldastarmen jolyǧysudan qaşqaqtaityn boldym. Jalǧyz-aq ädebiet mäselesımen aralasqym keldı. Mūnan da bırqadar şyqpady. Būl jolym da bırte-bırte menı syrtqa şyǧaryp, eşnärsege aralaspai qaluǧa ainaldyrdy. Būl saryuaiymşyldyq pen upadnichestvoǧa ikemdedı. Menıŋ būl halıme keŋes ökımetınıŋ jaulary «şoq, şoq» dep tabalap, masattanyp tūrǧandai körındı. Osy oilar menı tömen tartty, dūşpandardyŋ qyŋqyl sözderı menı saryuaiymşyldyqqa saldy. Menıŋ keibır şyǧarmalarymda partiia jolyna qiǧaş ketken jerler tap osy kezdıŋ, osy sekıldı jaǧdaidyŋ jemısı edı» dep jazdy.
Aqyn-jazuşylardy şyǧarmalarynan, jeke basynan ılık tabu arqyly kınälau saiasi-ideialyq aiyptauǧa ūlasty, nauqanǧa ainalyp kettı.
1937 jyldyŋ mamyrynda, «Sosialistık Qazaqstan» gazetı bırneşe ret baspasözde jariialaǧandai, S.Seifullindı 5-7 säuırdegı qalamgerler şyǧarmalaryndaǧy kemşılıkterdı joiu jönınde ötken jazuşylar jinalysyna qatyspady, osylai ısteu arqyly jazuşylar arasyndaǧy qatelıkterdı joiu ısıne aralaspai otyr dep kınälady. Jazuşylar odaǧy bastauyş partiia ūiymynyŋ esep beru, sailau jinalysynda söilegen sözı öz basyna qiyndyq tuǧyzdy. Jinalysqa qatysqan Säken, Iliias jäne Beiımbet öz şyǧarmaşylyǧy men synşylar synyna ılıkken delıngen qatelıkter jönınde söiledı. Äbden synǧa ūşyraǧan Säken aqtalyp: «Banditke (būl arada L.D.Troskii aitylyp otyr) Säken öleŋ arnady deidı. Ol uaqytta ol bandit emes, politbiuro müşesı edı. Onyŋ bandit ekenın bılsem jazam ba? Synşylarymyz osy jaǧyn eskermeidı. Sonymen qatar «Dombyra» turaly söz boldy. «Bandy» degen kınänı juu üşın 1924 jyly «Dombyrany» Troskiige arnap bastym. 1928 jyly qate ekenın aityp özım maqala jazdym. Jurnalǧa da jazdym. 1932 jyly KazPİ-de aityldy. 1932 jyly Jamanqūlovtyŋ baiandamasynda da aityldy. Partiia sailauynda da biyl aryz berdım. Qystygünı kraikomǧa da aryz berdım. Sondyqtan synşylar datany eskeruı kerek edı. Endı sol üşın ūra beruı kerek pe edı» dep aşyna aitty. S.Seifullin jan dauysy şyǧyp, ädıletsız synnan aqtala söiledı. Bıraq baiqaǧanymyzdai, ılık ızdegen synşylar osy jinalysta söilegen sözderınde «Säken joldas bügınge deiın öz qatelıgın körmei otyr» dep alǧan betınen qaitpady.
Iliias pen Beiımbet ıstıŋ bet alysy uşyǧyp ketkelı tūrǧanyn baiqaǧandyqtan da bolar, öz qatelıkterın moiyndady. Beiımbet «Mende ülken qateler bolǧany ras. …Tüzetuge şaralar ızdeimın» deuge mäjbür boldy. Jinalysta qabyldanǧan qauly baptaryna üşeuıne jeke-jeke baptar arnalyp, eger aldaǧy uaqytta osyndai qatelıkter jıberılse, qataŋ şara qoldanylatyny eskertıldı. Qaulyǧa olardyŋ (Iliias, Beiımbet, Säkennıŋ) ziiandy kıtaptaryn taratudan alyp tastau jönınde bap endı. Mausym-şılde ailarynda da Säkendı aiyptaǧan bırneşe maqala jariialandy. «Hlestakovtyŋ körkem ädebiettegı täsılın» qoldanyp, öz beinesın «revoliusiia ısı jolyndaǧy küresker» retınde körsetıp, «halyq jaulary» öz dostary Rysqūlov, Nūrmaqov, Säduaqasov, Asylbekovtı jaǧymdy jaǧynan körsetıp jazdy. Özın-özı jäne jaulardy kökke köterıp maqtau maqsatynda «Tar jol, taiǧaq keşu», «Dombyra», t. b. «kontrevoliusiialyq şyǧarmalaryn» jariialady» dep aiyptady. Säkenge aşyq türde «revoliusiiaǧa qarsy» şyǧarma jazdy dep aiyp taǧa bastady. «Ūltşyl-faşist» degen atauǧa da ılıktı.
Synnan köz aşpaǧan Säkendı «şyǧarma jūmysy şabandap kettı, soŋǧy jyldary körnektı eşteŋe jazbady, jūrtşylyqpen qatynasy azaidy» dep aiyptady. Qazaq ziialylary, onyŋ ışınde jazuşylar arasynda bırın-bırı saiasi-ideialyq jaǧynan aiyptau, kınälau küşeiıp, qarqyn alǧan kezde, özı synalyp jatqanyna qaramastan, Säken «halyq jauy» dep aiyptalǧandarǧa qarsy eşteŋe jaza qoimady. Bıraq būl da nazardan tys qalmady.
«Säken joldas halyq jaularymen kündelıktı küresudıŋ ornyna olardyŋ qylyǧyna şekten asqan şydamdylyq ıstep ündemei otyr. Qazır de, qazaq ūltşyldyǧy eŋ basty qauıp bolyp otyrǧanda, būrynǧy uklondar, partiiaǧa qarsy jıkter bır arnaǧa qūiylyp, ūltşyl-faşistke ainalyp otyrǧanda, Säkennıŋ tym-tyrys ündemei otyrǧany, partiia ūiymyna järdem bermei otyrǧany – partiialyq mındetın tolyq atqarmai otyrǧany» dep aiyptady.
Osy kezde oŋ-solyn älı tolyq tanymaǧan, özındık oi-pıkırı, dünietanymy men közqarasy qalyptaspaǧan, jas aqyn-jazuşylar ǧana emes, qazaq ädebietınıŋ tanymal tūlǧalary da älsızdık körsettı, pendeşılık jasady. Sonau 1928 jyly bastalǧan S.Mūqanov pen I.Jansügırov arasynda özara syn-pıkır aitudan tuǧan jait 1937 jyly şielenısıp, uşyǧyp kettı. Säl şegınıs jasasaq, 1928 jyly «Qazaq» baspasynyŋ bas redaktory S.Mūqanov baspadan şyǧarǧan I.Jansügırovtıŋ öleŋder jinaǧyna «Betaşar» jazyp, «taptyq betı aiqyn emes» dep syn aitty. Oǧan narazy bolǧan Iliias «Betım anadai emes, mynadai» dep kölemdı maqala jazdy. Būdan keiın de bırneşe jyl boiy üzdık-sozdyq bırın-bırı synaǧan, kınälaǧan bırneşe maqala jazylyp, ekı jaq ta bırın-bırı jıkşıl, ūltşyl dep aiyptady. Bıraq zamana betınıŋ qaida būrylyp bara jatqanyn baiqady ma, Säbitpen tüsınısu nietı bar ekenın bıldırıp I.Jansügırov «Qatelesuge qarsy bolşeviktık syndy küşeitemız» degen maqala jazdy. Maqalada öz öleŋderınde baişyldyqqa, keide ümıtsızdıkke salynǧanyn, keide jaŋa ömırdıŋ jaqsy jaǧyn köre almaǧan qatelıkterın moiyndady. Säbittıŋ özınıŋ qatelıkterın körsetkende artyq ketkenımen bırge, dūrys aitqandary da boldy dep onymen tüsınısuge qadam jasady. Özara salqyndyq lebı seiılgen sekıldı bolǧanda, 1937 jyly zūlmat bastalǧanda, S.Mūqanov I.Jansügırovke qaita tiıstı, aiausyz şüilıktı. Şyǧarmaşylyǧy ǧana emes, jeke basy da talqyǧa tüstı. «Tarihi qaulydan keiın» dep atalatyn maqalasynda «Jansügırovtıŋ redaksiiasymen 1935 jyly Süiınbaidyŋ ūltşyldyq kıtaby şyqty. Ol kıtaptyŋ ışınde qazaqty qyrǧyzǧa öşıktırıp aidap saldy» dep onyŋ şyǧarmaşylyǧyna aiyp taqsa, jazuşylardyŋ jinalysynda «…Jansügırov ekı balasymen äielın qoia berdı. Jıberıp qana qoimai, balalaryna tiıstı zaŋdy aqşasyn tölep tūrudy mındetım dep te bılmedı» dep onyŋ jeke basyna, otbasy ısıne aralasyp, kınä taqty. Būl azdai-aq, S.Mūqanov «Kirovtyŋ ölımıne arnap jazǧan öleŋınde saiasi qate jıberdı. Ol qatenıŋ özı de anau-mynau qate emes, ülken qate» dep saiasi aiyp taǧyp, Iliiasty būl qatesın jöndemedı dep synady.
I.Jansügırovtı aiyptau saiasi sipat alyp, onyŋ şyǧarmalarynan jaulyq közqaras ızdeudıŋ küşeigenı sonşalyq, körkem şyǧarmalary da būrmalanyp talqyǧa tüstı. Kärıjan Däukenov degen I.Jansügırov jinaǧyna erekşe şüilıktı. Ol: «Jinaqtyŋ ışıne erte kezde ūltşyldyq ideologiiasynda jazǧan «Mergen men böken» degen äŋgımesın kırgızıp, Jansügırov qazaq eŋbekşılerıne sovet ökımetın jamandap, qūbyjyq etıp körsetedı… Qazaq ūltşyldarynyŋ yqpalyna Jansügırov te myqtap tüsken. Söitıp qazaq eŋbekşılerın «böken», sovet ökımetın «mergen» etıp surettegen. Söz joq, būl – baryp tūrǧan kontrrevoliusiialyq, sovet ökımetı men qazaq eŋbekşılerınıŋ arasyna dūşpandyq otyn jaqpaqşy bolǧan alaşordaşylardyŋ äreketınen tuǧan närse. Būl kıtap oquşylarymyzǧa eşbır paida bermeidı, paida beruı bylai tūrsyn, oquşyny terıs pıkırge, alaşordaşyl kontrrevoliusiialyq ideiaǧa qarai tartady. Mūnymen qatar partiiamyzǧa jau elementterge qūral bolatyn jinaq» dep jazdy. Maqala I.Jansügırovtı sovet ökımetıne qarsy, kontrrevoliusiialyq şyǧarma jazyp, alaşordaşyl ideiany halyq ışınde nasihattap otyrǧan senımsız, küdıktı adam retınde ǧana emes, betı aşyq «halyq jauy» retınde körsettı. Būl sol zūlmat jyldary öte auyr saiasi aiyptau edı. Iliias jar şetınde tūrdy. Arada ekı apta ötkende, tamyzdyŋ 13-ınen 14-ıne qaraǧan tünı Iliias tūtqyndaldy.
Qazaq ädebietınıŋ damuyna azdy-köptı ülesın qosyp, belgılı bolyp qalǧan körnektı aqyn-jazuşylardy, endı qadam basqan jas ädebietşılerdı de tap jaularyna ış tartady, tap jaularymen bailanysyn üzbegen, şyǧarmalary ziiandy, keŋestık qoǧamǧa jat degen sipatta baspasözde äşkereleitın maqalalar jaŋbyrşa jaudy. Oǧan jazuşylardyŋ özderı de belsene aralasty. Jas jazuşy Qalmaqan Äbdıqadyrov M.Äuezovtı: «Mūhtar sovet jazuşylary qataryna kırgelı 5 jyl boldy. Sovet jazuşysyna ıstelınetın järdem oǧan tügel berıldı. Mūhtar üş-tört täuır eŋbek te berdı. Sonymen qatar eskı uaqytta, ūltşyl, alaşordaşyl pıkırde jürıp jazǧan ziiandy şyǧarmalaryn jinaq qylyp basqyzyp otyr. Ol turaly özı jūmǧan auzyn aşqan joq. Sonymen qatar būrynǧy alaşordaşyl ūltşyldar faşizmnıŋ agentı bolyp betı aşylǧanda, solardyŋ syryn aşarlyq ıs ıstemei, ündemei otyruynyŋ özı – küdık. Menıŋşe, olardyŋ köp syryn Mūhtar bıluge tiıs edı. Betı aşylǧan jaudyŋ tamyryn qopara aşuǧa Mūhtar atsalysuy kerek edı. Bıraq ony Mūhtar ıstemei otyr» dep būryn alaşordaşylarmen bır bolǧan, olardyŋ syryn bıletın Mūhtar aiyptap eşteŋe jazbai, ünsız otyruyna küdık keltırıp synady.
Osy mändes maqala arada şamaly uaqyt ötken soŋ, «Qazaq ädebietı» gazetınde redaksiia atynan taǧy basyldy. «Äuezovtıŋ sözı men ısı nege bır jerden şyqpaidy» dep aldy da, «Äuezovtıŋ sovetke kelgenıne, sovet jazuşysy bolǧanyna bes jyldan asa uaqyt öttı. Bıraq Äuezovtıŋ bügınge deiın şyn sovettık baǧytta jazylǧan ılıp alarlyq bır şyǧarmasyn köre almai otyrmyz. Ol älı 1932 jylǧy uädesın qaitalaqtap, «menı ıste synaŋdar, men ūltşyldyq, baişyldyq pıkırden müldem qol üzgen adammyn» deumen jür. …Äuezovtıŋ 1932 jyldan berı jazǧan şyǧarmalarynan ılıp alarlyq, sovettık derlıgı …«Tüngı saryny» da sol būrynǧy «sarynyn» sovet sahnasyna şyǧaruǧa tyrysqany. Al… «Alma baǧynda», «Tas tülek» pesalary baryp tūrǧan sovet jastary ömırıne jala japqandyq. Sovet şyndyǧyna, jastar jūrtşylyǧyna suyq qol sūqqandyq… Äuezov būl pesalarynda astarlap otyryp, sovet jastaryna küie jaǧyp, jaudyŋ soiylyn soǧuǧa tyrysatyny aiqyn körınedı. Būl – būrynǧy aşyq baişyldyǧynyŋ, ūltşyldyǧynyŋ betın bürkemelep, sovettık şyǧarmanyŋ atyn paidalanǧandyq… Äuezov bırlı-jarym şyǧarmasynda ǧana «qatelesıp» otyrǧan joq, sovet jūrtşylyǧyna, sovet jastaryna jala jauyp, eskılıktı därıptegenın onyŋ barlyq şyǧarmalarynan köremız». Būl M.Äuezovtı būrynǧy alaşordaşyl betınen qaitpaǧan, būrynǧy ūltşyldyq saryny bır saryn, özgermegen dep, A.Baitūrsynov, M.Dulatov, J.Aimauytov, basqa da ūltşyl, alaşordaşyl dep taŋba taŋylǧan qazaq ziialylary artynan jıberudı közdegen maqala edı.
S.Mūqanov S.Seifullinnıŋ «qatelıkter jıberıp, sürıngenın», Mailin men Dönentaevtyŋ revoliusiianyŋ aldyŋǧy jyldarynda halyq jauy alaşordany maqtap qatelesuın, «Mailinnıŋ qatesı Seifullinnen tereŋırek» bolǧanyn, al «Säbit Dönentaev alaşorda mäselesınde Mailinnen de auyr adasyp», sovet ädebietıne kelgenın aityp keledı de, bylai tūjyrymdaidy: «Mūhtar Äuezovtıŋ sovettık tarih aldyndaǧy kınäsı būlardan äldeqaida auyr. Eger onyŋ 1932 jyly baspasöz betınde jariialanǧan hatyna sensek, atalǧan jylǧa deiın ol marksizm-leninizm jolyna sanaly türde qarsy bop, sol joldyŋ örkendeuıne böget boluǧa tyrysqan kısı» degen pıkırdı ūstandy.
Aiyptaǧan, synaǧan maqalalar gazet-jurnaldarda kün qūrǧatpai basyldy. Dihan Äbılev te «…Ziiankes elementterden baspasöz oryndary älı de tügel arylyp bıtken joq» dep ziiankesterdıŋ atyn atap, tüsın tüstedı. Sonymen qatar ol «Mūhtar özınıŋ «Eskılık köleŋkesınde» degen qate äŋgımeler jinaǧyn bastyryp, ırı qate jasady. Būl qatesın Mūhtar ısımen tüzetuı kerek» dep M.Äuezovtı de synap öttı.
H.Jüsıpbekov te qyraǧylyq tanytty. «…Soŋǧy kezge deiın Jazuşylar ūiymynyŋ, körkem ädebiet baspasynyŋ saiasi beiqamdyǧyn, aşyqauyzdyǧyn paidalanyp, halyq dūşpandary Sūltanbekov, Jūmabaevtar körkem ädebiet audarmasyn alyp kelgen. Uäliahmetov, Qoŋyratbaev, Aisarinder bır kezde jazuşylar ūiymynyŋ basqaruşy ısıne deiın aralasyp jürgen. Bekov, Gataulinder ädebiet maŋynda bolyp kelgen. Osy jauyzdardyŋ körkem ädebietke ıstegen qaskünemdıgı az emes. Sondyqtan bızdıŋ eŋ basty mındetımız – kontrrevoliusiiaşyl qazaq ūltşyldyǧymen, oǧan ymyraşyldyq jasaumen eşbır aiausyz küresıp otyru» dep ūltşyldardy äşkereleu ısıne aralasty.
Zamannyŋ yzǧarly jelınen qorqyp belsendılık tanytqysy keldı me, älde basqa ışkı esebı boldy ma, Jūmaǧali Sain odan da qatty kettı. «Halyq jaulary, faşizmnıŋ qarǧyly töbetterı şaruaşylyq, mädeniet qūrylysymyzdyŋ bır ǧana bölıgıne ziian jasap qoiǧan joq, olar özderınıŋ ekıjüzdılık sūrqiialylyǧyn paidalanyp, är jerge-aq qanat jaiǧysy keldı. Olardyŋ sūr küşıkterı Toǧjanov, Jansügırovter osy künge deiın körkem ädebiet maidanynda oryn alyp keldı» dep Toǧjanov pen Jansügırovtı aşyq türde «halyq jauy» qylyp şyǧardy. 30-jyldardyŋ ekınşı jartysynda qazaq ädebietıne özındık qoltaŋbasyn qaldyrǧan körnektı tūlǧalardyŋ özı ruhani-moraldyq daǧdarysqa tüstı. Būryn bırın-bırı şyǧarmalaryndaǧy taptyq, saiasi-ideialyq közqarasy boiynşa synasa, endı bır-bırıne aşyq türde jala japty, kınäsız ekenın bıle tūra, aiyptady. Aqiqatynda, ärqaisysy öz qara basyn qorǧauǧa jantalasty. Būl adamdar arasyndaǧy jaman qasietterdı: prinsipsızdıktı, jaltaqtyqty, jaǧympazdyqty, jany aşymastyqty örşıttı. 1937 jylǧy repressiia būrynnan byqsyǧan şalany ürledı. Būrynǧy jıkşıldık, jerşıldık, ruşyldyq, baqtalastyq jaŋa satyǧa köterıldı. Endı öz qyzmettesterıne saiasi aiyp taǧuǧa, quǧyndauǧa tıkelei aralasty. Repressiiany qoldady, jazalau şaralaryna baspasözde ün qosty. Bügın bıreudı aiyptaǧandar erteŋ özderı aiyptaldy. Olardy ūstalamyn-au degen ürei men qorqynyş biledı. Adamdy basqalar ne bolsa o bolsyn, qalai bolsa da tırı qalsam-au degen qūldyq psihologiia jeŋdı. Äsırese jalaqorlar bas sauǧalau qamynda boldy. «Qyraǧylyǧyŋ kem» degen aiyptauǧa ūşyrap, kreslodan sypyrylyp qalarmyn dep qoryqty. Ataq üşın neden bolsa da tartynbady, adal adamdardy jäbırleuge, jylatuǧa, aidatyp, attyruǧa bardy. Basqalardy äşkerelep, eŋbek sıŋırıp jürgen adam retınde körınıp, qoldy bolmauǧa, lauazymynan aiyrylmauǧa tyrysty. Söitıp, öz basynyŋ amandyǧyn qarastyrdy. Aiyptau men jazalau şaralary qazaq intelligensiiasyn äbden üreidıŋ jetegıne jektı. Olar qiianatty köre tūra ündemedı, bırın-bırı kınäsız edı dep aqtauǧa, qarsylyq bıldırıp dauys köteruge qoryqty. Akademik, tarihşy R.Süleimenovtıŋ «30, 50-jyldardaǧy repressiianyŋ taby bügınımızden de sezıletını – şyndyq. Jönsız, josyqsyz qudalau bızdıŋ intelligensiiany zärezap qylǧany sonşa, üreidıŋ özı mūra siiaqtanyp, bır ūrpaqtan ekınşısıne jalǧasyp keledı» dep jazǧany tarihty tarazylau ǧana emes, aqiqat ekenı talas tudyrmaidy. Ǧ.Müsırepovtıŋ özıne 20-30-jyldar oŋai soqpaǧan tärızdı. Bügın bolmasa – erteŋ, erteŋ bolmasa – bürsıgünı aidalyp ketemın dep oilaǧan. Sondyqtan bır-ekı par taza kiım, bet oramal, şūlyq, ūstara, sabyn, taraq jäne basqa asa qajet dünieler salynǧan jol chemodanyn bosaǧaǧa süiep qoiyp, ekı közı esıkte bolǧan. Erte me, keş pe – ūstala qalǧan künderı tergeuşıler jarmasady-au degen tuyndylarynan aldyn ala bas tartyp, kündelıktı jazbalarynda öz paidasyna şeşıletın pıkırler jazyp otyrǧan. Bır ǧajaby, eşqandai dau tuǧyzbau üşın, būrmalap audarmau üşın keibır pıkırlerın, «moiyndaularyn» orys tılınde jazǧan. Mysaly, latyn ärpımen basylǧan «Qyz Jıbek» dramasynyŋ üşınşı betınde öz qolymen jazylǧan mynadai sözder bar: «Proşu vseh, mujchin i jenşin, nastoiaşih i buduşih, t. e. nyne zdravstvuiuşih i buduşem rojdaiuşihsia, esli eta glupeişaia veş popadaet komu-nibud v ruki, ne chitaite ee dalşe etoi stranisy. Napisany merzko, glupo, bezdarno, daje bessovestno! Avtor Musrepov». Bügın ne erteŋ ūstalam degen qauıp pen ürei tek qana Ǧ.Müsırepovtıŋ emes, barlyq qazaq ziialylarynyŋ basynan öttı.
Aqiqatynda, 30-jyldary jazalau şaralary qarqyn alǧanda, jalpy qazaq intelligensiiasy, onyŋ ışınde şyǧarmalarymen tanylyp, közge körınıp qalǧan, aiyptau nysanasyna ılıkken şyǧarmaşyl intelligensiia qorqynyş pen üreidıŋ jetegınde jürdı. Qaitsem aman qalam degen pendelık sūraq basty orynǧa şyqty. Sonymen qatar şynymen «halyq jauy» şyǧar, partiia men NKVD qatelespeidı degen tüsınık boldy. Sodan da şyǧar troskişılerdı aiyptauǧa qazaq intelligensiiasy ökılderı de ün qosty. Mäskeude 1937 jyldyŋ 23-30 qaŋtarynda «Antisovettık troskistık ortalyq» ısı boiynşa Piatakov, Sokolnikov, Radek, t. b. soty ötıp, olar atu jazasyna kesıldı. Osy kezde I.Jansügırov Piatakovtyŋ ölım jazasyna kesılgenın qoldap, osy 1937 jyldyŋ 2 aqpanynda «Kek» degen öleŋın jariialady. Onda:
Bärekeldı, halqym soty, jaqsy aittyŋ!
Bilıgıŋmen jūrt aşuyn jūbattyŋ.
Halqym süigen Stalindı atpaq bolǧan,
Äsırese, Piatakovty jaqsy attyŋ! – dep jazdy. Al arada şamaly uaqyt ötken soŋ I.Jansügırovtıŋ özı de «ūltşyl-faşist» dep aiyptalyp tūtqyndaldy, atyldy.
37-jyldyŋ dürbeleŋı kezınde «halyq jaulary» ūstalyp, dürkın-dürkın sot ötıp jatqanda, baspasözde būl jaǧdaidy qoldaǧan maqalalar, öleŋder jiı jariialandy. Halyq jaularyn äşkereleu men jazalaudy partiia saiasaty dep tüsıngen intelligensiia qalys qalmady, qoldauǧa mäjbür boldy. J.Jabaev «Kektı aşu» dep atalatyn jyrynda Troskii, Zinovev, Kamenevterdı «it, qara bet, qasqyr» dep nebır sözdermen töpelese, jyrdyŋ soŋynda olardy «atylsyn!», «jasasyn künım – Stalin!» dep aiaqtady. Al «halyq jaularyn» tauyp jazalaǧan, keiın özı de osy jazalau maşinasynyŋ qūrbany bolǧan stalindık narkom Ejovqa (ärine, arnaiy tapsyrmamen) öleŋ arnady:
Gül jainap, sän tüzegen qala, dala,
Altyn zer şapan kigen sai men sala.
Süiedı sızdı bärı, Ejov joldas,
Elınde Qazaqstan qart pen bala.
Mūnyŋ özı, totalitarlyq kezeŋnıŋ aşy şyndyǧy bolumen qatar, qazaq ziialylaryn taǧdyr talqysyna ärı tälkegıne salǧan tarihtyŋ qasırettı bır kezeŋı. Ärine, bız 37-jyldyŋ zūlmatyna bailanysty qazaq ziialylarynyŋ bırın aqtau men ekınşısın kınälau, aiyptau maqsatyn qoiyp otyrǧan joqpyz. Solai bolǧanmen, tarihtyŋ doŋǧalaǧy kerı ainalmaidy. Tarihtyŋ ötkenın tarazylau, odan sabaq alu – bügınnıŋ enşısınde. Sonymen qatar ötken 30-jyldardyŋ qaraly tarihynan azdy-köptı habary bar jan «nege būlai boldy?» degen sūraqqa jauap ızdeidı. Bız de soǧan qosylamyz.
Qūrmanǧali DARKENOV,
L.Gumilev atyndaǧy
Euraziia ūlttyq
universitetınıŋ
professory
