Qaiyp hannyŋ haty

Elordada Türık mädeni ortalyǧynyŋ ūiymdastyruymen Ūlttyq muzeide «Osmanly memleketı men Orta Aziia handyqtary qarym-qatynas qūjattary» atty körme öttı. Onda ortaǧasyrlyq Osmanly memleketınıŋ ızbasary 1703 jyly taqqa otyryp, 1730 jylǧa deiın bilık jürızgen III Ahmet sūltanǧa qazaq hany Qaiyp tarapynan joldanǧan hattar qoiyldy.Būl jädıgerler qalai bolmasyn, kezınde dara bilık iesı bolǧan mūsylman türkı tūqymdas tūlǧalardyŋ özara bailanysyn äigıleitın qūjat ekenı anyq.
III.Ahmet öz zamanynda otarşyl Reseidıŋ ortaaziialyqtarǧa yqpalyn azaitudy közdegen tūlǧa bolsa, qazaq hany Qaiyp bilıkke kelgen jyldary (1715) şyǧystan – joŋǧar, oŋtüstıkten – hiua-qoqan, soltüstıkten reseilık basqynşylar jerımızge köz alartqan qiyn zaman-tyn.
Osyndai almaǧaiyp jyldary Qaiyp han Täukeūly türık sūltanyna 1711 jäne 1713 jyly ekı hat jazypty. Bırınşı hatty zertteuşı-şyǧystanuşy İ.V.­Erofeeva Türkiia mūraǧatynan (Arhiv Osmanskoi imperii. Topkapy Saraii. Name-I Humayun 251. T. 12.) alyp, osman-türık tılınıŋ mamany T.Beisembievanyŋ qatysuymen orysşalaǧan körınedı.
Al hattyŋ qazaqşa mätını mynadai: «Ekı qasiettı qalanyŋ (Mekke men Medina) qyz­metşısı, jer men teŋız qahany, qahandardyŋ qahany Ahmet han sūltandy bilık pen erlık, örlık pen ädılettılık, daŋq pen qaiyrymdylyq nūrlandyrady, dınımızdıŋ şynaiy säruary – ūly bileuşı ordanyŋ jäne daŋqty ärı joǧary Osman-han äuletınıŋ laiyqty ärı maqtauly ızbasarynyŋ daŋqyn tatulyq pen kelısım, aqköŋıldılık pen yntymaqtastyq aişyqtaidy.
Sızdıŋ märtebelı oiyŋyz aldynda şynaiy dosyŋyz Täşkenttegı Afrasiaf taǧynda otyrǧanyna osy aitylǧandar aşyq aiqyndyq bersın. Özımızdıŋ qūzyrymyzdaǧy jäne ielıgımızdegı: Türkıstan, Ändıjan, Sairam, Qaraqalpaqiia jäne basqa da halyqtar şariǧattyŋ jasyl bairaǧyn asqaqtatu üşın taŋerteŋ de, keşke de şynaiy ızgılıkpen dūǧa jasaimyz.
Sızdıŋ märtebelı ǧūzyryŋyz aldynda, bızdıŋ memleketımız ben Mäskeu (Moskov) memleketınıŋ arasynda «Aka Aştak» dep atalatyn ielık bar ekenın mälımdeimız. Onyŋ tūrǧyndary, barlyǧy – sünnitter. Būryn būl ielık talan-tarajyǧa tüskende Mäskeu ony küşpen baǧyndardy.
Sodan berı olar – Mäskeu qūzyrynda jäne oǧan baj-salyq töleidı. Endı mıne, osy halyq bükıl äskerımen jäne tuy astyna jinalǧandarmen Mäskeuden qoryqqandyqtan mūsylman dınıne şeksız berılıp bızge köştı. Eger sız bızge qol ūşyn beretın bolsaŋyz, bız dınsızderden (käpırlerden) osy ielıktıŋ segız qalasyn tartyp alar edık. Eger bız bırlese qimyldasaq, Mäskeu ielıgıne aiyqpas kesır keltıremız. Osy oimen bız sızge eŋ äuelı, dostyq maqsatpen Saiiikuli chuhra-agasi-bidı Ūly ailaqqa (orysşasynda – port) jıbermek bolǧan edık, alaida bızdıŋ qūlaǧymyzǧa soǧys turaly jäne käpırlerdıŋ jeŋılıs tapqany turaly habar jettı. Ainalamyz quanyşqa toldy.
Osy oqiǧa turaly habar bızge jetısımen bız özımızge şynaiy berılgen jäne märtebelı Qūrban-bek kökıltaş arqyly sızdıŋ saraiyŋyzǧa osy hatty joldadyq. Sızdıŋ ükımıŋız qandai bolatyndyǧy turaly habardy jyldam jıberseŋız, bız ony asyǧa kütemız. Sızdıŋ ızgılıkke toly saltanatty saraiyŋyzdan aitylǧannyŋ bärın bız joǧary därejede oryndauǧa daiynbyz».
Qaiyp han hatynda osylai deptı. Bızdıŋ maqsat – öz oqyrmandarymyzǧa tarihi hattyŋ mätının ūsynu. Oǧan ärı qarai taldau jasaudy mamandarǧa qaldyrdyq. Desek te, İ.V.Erofeeva hanym hatta aitylǧan «Aka Aştak» ielıgı jaily, būl ölke Jaiyq-Oral alqaby dei otyryp, «aka» sözın «özen» dep täpsırlese, osyndaǧy «Saiiikuli chuhra-agasi» atauy Äbılqaiyr hannyŋ Orynbor gubernatoryna jazǧan hatynda taǧy da kezdesetındıkten, būl söz märtebelı biık adamǧa berıletın lauazym bolar deptı.

Beken QAIRATŪLY