XXI ǧasyr – jahandanu, jaŋalyqtar ǧasyry. Osy prosestı jandandyryp damytuda jas ūrpaqtyŋ bılımı men bılıktılıgı orasan zor röl atqarady. Jaŋa zaman talabyna sai jaŋaşyl mūǧalımderge sapaly jäne innovasiialyq tehnologiialardy meŋgertu özektı. Bılım sapasyn köterude innovasiialyq tehnologiialardy dūrys jäne sauatty qoldanu jyldan-jylǧa kürdelı jäne maŋyzdy mäselege ainaluda. Oqytu barysynda ozyq, tiımdı tehnologiialar ıs-täjıribege enude.
Qazaqstandaǧy oqu jüiesındegı basty jaŋalyq – mūǧalımderdıŋ jaŋaşa formatta bılımın jetıldıru. Būl – örkeniet üderısı. Al qazırgı örkenietke ılesetın adam ömır boiy bılımge ūmtyluy tiıs. Mūǧalımdık täjıribemdegı maqsatym – oqu men oqytu prosesınde türlı kedergını jeŋe otyryp, alǧan bılımımdı saralap, zerdelep, odan ärı tolyqtyryp, nätijelı bılım beruge baǧyttalǧan ädıs-täsılderdı tiımdı paidalanu joldaryn ızdestıru.
Ädıs – oqu-tärbie jūmysynyŋ aldynda tūrǧan mındetterdı dūrys oryndauda mūǧalım men oquşylardyŋ bırlesıp jūmys ısteu üşın qoldanatyn täsılı. Ädıs arqyly maqsatqa jetu üşın ısteletın jūmys retke keltırıledı. Oqytu ädısterı tanymǧa qyzyǧuşylyq tuǧyzyp, oquşynyŋ aqyl-oiyn damytady, ızdenuge, jaŋa bılımdı tüsınuge yqpal etedı. Oqytuda eŋ basty närse – oquşylardyŋ tanymdyq jūmysy. Oqytu ädısterı eŋ anyq faktılerdı bıludı qamtamasyz etedı, teoriia men täjıribenıŋ arasyn jaqyndatady.
Täsıl – oqytu ädısınıŋ elementı. Jospardy habarlau, oquşylardyŋ zeiının sabaqqa audaru, oquşylardyŋ mūǧalım körsetken ıs-qimyldardy qaitalauy, aqyl-oi jūmysy täsılge jatady. Täsıl oqu materialyn tüsınuge üles qosady.
Oqytu ädısterın taŋdau, ädette, sabaqqa oqu materialynyŋ mazmūnyn taŋdaǧan kezde jüredı. Ol didaktikalyq maqsatqa, oquşylardyŋ bılım, mūǧalımnıŋ daiyndyq deŋgeiıne bailanysty. Äŋgıme – oqu materialyn auyzşa baiandau. A.Baitūrsynov «Sözden ädemılep äŋgıme şyǧaru önerı üi salu önerıne ūqsas» deidı. Söz önerınıŋ aişyqty boluy sözdıŋ dūrystyǧyna, tıldıŋ anyqtyǧyna, däldıgıne, körkemdılıgıne, tıl tazalyǧyna bailanysty ekenın däleldep, almastyru, keiıpteu, beineleu (ūqsatu), äsıreleu täsılderınıŋ mänın aşady. Mırjaqyp Dulatov oqytudyŋ baiandau, äŋgıme, tüsındıru ädısterıne erekşe män berıp, tūrmys-saltqa, ädet-ǧūrypqa bailanysty taqyryptardy äserlı baiandaudyŋ täsılderın körsetıp berdı. Ol «balany tolyq jauap beruge ädettendıru kerek» deidı. Söitıp, oqytuşy körkemdep oqytudyŋ jaŋaşa joldaryn ūsynyp, mūǧalımderden sony ıs-äreketterdı talap etedı. «Balalar dūrys oqi almai, qinalǧan jerde mūǧalım özı oqyp, körsetu laiyq» deidı.
Äŋgımelesu – oqytudyŋ dialogtyq ädısı. Mūǧalım oquşylarǧa mūqiiat oilastyrylǧan sūraqtardy jüielı qoiu arqyly olardyŋ jaŋa oqu materialyn meŋgeruıne jaǧdai jasap, būryn oqylǧan materialdardy qalai meŋgergenın tekseredı. Äŋgımelesu – didaktikalyq ädıstıŋ eskı türı, ony Sokrat şeber türde qoldanǧan, sondyqtan äŋgımelesu ädısın «Sokrat ädısı» dep ataidy.
Oqu materialynyŋ mazmūny, oquşylardyŋ şyǧarmaşylyq-tanymdyq qyzmetıne qarai didaktikalyq prosestegı äŋgımelesu ädısınıŋ köptegen türı bar.
Oquda qoldanylatyn äŋgımelesu türlerı:
Äŋgıme-debat barysynda:
1) oi-pıkırlerde ülken alşaqtyq bolady jäne ärqaisysy öz şeşımınde qalady;
2) resurstardy bırıktıruge baǧyttalǧan azdaǧan talpynys jasalady;
3) qarym-qatynas köbıne «iä, būl solai», «joq, olai emes» degen baǧytta jüzege asady;
4) orta bırlesuden görı, köp jaǧdaida bäsekelestıkke baǧyttalǧan.
Toptyq äŋgıme barysynda baiqalatyn jailar:
1) aitylǧan pıkırlermen tyŋdauşylardyŋ ärqaisysy mehanikalyq türde kelıse beruı;
2) äŋgıme bılım almasu maqsatynda jürgızılgenmen, oǧan qatysuşylardyŋ özgeler ūsynǧan qandai da bolsyn ideialardy tözımmen tyŋdauy;
3) ideia qaitalanady jäne jasalady, bıraq ünemı mūqiiat baǧalana bermeidı.
Zertteuşılık äŋgıme jürgızılu üstınde:
1) ärkım aqylǧa qonymdy mälımet ūsynady;
2) ärkımnıŋ ideiasy paidaly retınde baǧalanǧanmen, mūqiiat baǧalau jürgızıledı;
3) qatysuşylar bır-bırıne sūraq qoiady;
4) qatysuşylar sūraq qoiady jäne aitqanyn däleldeidı, osylaişa äŋgımede däleldeme «körınedı»;
5) toptaǧy qatysuşylar kelısımge jetuge tyrysady (olar kelısımge jetuı de, jetpeuı de mümkın, eŋ bastysy – kelısımge ūmtylu).
Köptegen talqylau, ädette, ärtürlı äŋgıme türınen qūralady. Ūjymdyq tüsınu men bılım beruge qol jetu aiasynda tabysty talqylaularda äŋgımelesudıŋ zertteuşılık türı basymdyqqa ie bolady. Zertteuşılık äŋgıme barysynda oquşylar öz synyptastarymen şaǧyn toptarda jūmys ısteidı. Olarda ortaq problema bolady, būl mäsele boiynşa bırlesken tüsınık qalyptasady, ideialarmen pıkır almasyp, bır-bırınıŋ ideiasyn talqylaidy,baǧa beredı, ūjymdyq bılım men tüsınık qalyptasady. Basqaşa aitqanda, oquşylar bırge oilanady. Şäkırtter zertteuşılık äŋgımege tartylǧanda, öz oiyn dauystap aitady; boljamdar ūsynyp, talqylaidy. Talqylau kezınde olar «mümkın», «eger», «bälkım» degen siiaqty sözderdı qoldanyp, öz ideiasyn däleldeu üşın «sondyqtan» degen sözdı paidalanyp, top tarapynan qoldau qajet bolǧanda «solai emes pe?» degen sūraqqa süienedı. Osyndai ssenarii boiynşa oquşylar bır-bırın tyŋdap, öz jauabyn taldaidy. Būlai jūmys ıstegen oquşylardyŋ dälelderı pıkır almasudyŋ nätijesı bolyp şyǧady. Alaida būl äŋgıme olar üşın qalypty dünie emes, sol sebeptı mūǧalımder bırıgıp ıstegen jūmys qūndylyǧyn tüsınuıne kömektesu kerek.
Äŋgımelesu ädısınıŋ artyqşylyǧy:
– es pen tıldı damytuy;
– oquşylardyŋ oqu-tanymdyq qyzmetın belsendetuı;
– oquşylar bılımınıŋ belgılı boluy;
– jaqsy diagnostika qūraly;
– ülken tärbielık küşı bar.
Äŋgımelesu ädısınıŋ kemşılıgı:
– uaqyttyŋ köp ketuı;
– qauıp elementı bar (oquşy dūrys jauap bermeuı mümkın, ony basqa oquşylar estıp, esınde saqtap qaluy mümkın).
Oiymdy qoryta kele aitarym, oqytudaǧy jaŋa ädıs tısılder arqyly sabaq barysynda nätijelı bılımdı igertu kepılı ekenıne közım jettı. Iаǧni oqytu men oqudaǧy ädıs-täsılderdı dūrys qoldanu keregın üirenu jäne zertteuşılık äŋgıme ädısı oquşylardyŋ bırın-bırı tolyqtyryp, öz oiyn däleldep jäne jüielei, aiqyndai alatynyn tüsındım.
Ainūr BOKSENOVA,
№79 mektep-liseidıŋ bastauyş synyp mūǧalımı
