Qazaq änınıŋ bır biıgı – Aqan serı Qoramsaūly turaly aŋyz-äŋgıme köp. Halyq kompozitorynyŋ ömırı men önerı körkem jäne muzykalyq şyǧarmalarǧa arqau bolyp, teatr men kinoǧa köşırıldı. Atap aitqanda, jyr jüirıgı Iliias Jansügırov «Qūlager» poemasyn, Ǧabit Müsırepov «Aqan serı-Aqtoqty» dramasyn, Täken Älımqūlov «Kök qarşyǧa» äŋgımesın, Säken Jünısov «Aqan serı» romanyn, Roza Mūqanova «Ürkek kerım» äŋgımesın jazdy. Sydyq Mūhamedjanovtyŋ «Aqan serı-Aqtoqty» operasy (libretto avtory – Ǧabit Müsırepov) qoiyldy. Kinorejisser Bolat Mansūrov «Qūlager» körkem filmın (ssenarii avtorlary – Bolat Mansūrov pen Asqar Süleimenov) tüsırdı.
Jas rejisser Farhad Moldaǧalidyŋ Iliias Jansügırovtıŋ poemasy jelısımen qoiylǧan «Qūlager» spektaklı men Bekbolat Qūrmanǧojaev sahnalaǧan Jūma-Nazar Somjürektıŋ «Serınıŋ sergeldeŋı» lirikalyq dramasy – keiıngı jyldardyŋ jemısı. Būl qatarǧa künı keşe ǧana Ä.Mämbetov atyndaǧy memlekettık drama jäne komediia teatrynda premerasy ötken «Aqan serı turaly aŋyz» tolǧamy qosyldy.
16 jas jäne odan joǧary körermenderge arnalǧan atalmyş qoiylym bırneşe avtor tuyndylarynyŋ qospasynan düniege keldı. Bıreu bıler, bıreu bılmes, zaŋǧar jazuşy Mūhtar Äuezov te Aqan tūlǧasyna qyzyǧuşylyq tanytqan. «Qazaq halqynyŋ eposy men folklory» atty zertteu eŋbegınde Aqan serınıŋ aqyndyq önerın joǧary baǧalaǧan jazuşynyŋ qalamynan «Aqan-Zaira» atty pesa da tudy. Keibır derekterde būl tuyndyny Mūhtar Äuezov Säbit Mūqanovpen bırıgıp jazǧany aitylady. Osy attas opera da jazyla bastaǧan eken. Alaida äldebır sebeppen muzykasy aiaqtalmai qalǧan.
«Aqan serı turaly aŋyz» qoiylymyna Mūhtar Äuezovtıŋ atalǧan şyǧarmasy, Säken Jünısovtıŋ «Aqan serı» romany jelılerı, el auzyndaǧy aŋyz-äŋgımeler paidalanyldy. Tolǧamnyŋ inssenirovkasyn memlekettık «Daryn» jastar syilyǧynyŋ laureaty Miras Äbıl jasady. Qoiuşy rejisserı – Qyrǧyz Respublikasynyŋ Ş.Aitmatov atyndaǧy jastar syilyǧynyŋ iegerı Ūlanmyrza Qarypbaev.
Tuyndyny tamaşalau barysynda spektakldı qoiuşy şyǧarmaşylyq top qiialǧa meilınşe erık bergenı baiqaldy. Bıraq artyq qylamyn dep tyrtyq qylyp alǧan tūsy köp. Tıptı Aqan serınıŋ keibır änderınıŋ sözderın özgertıp, tanymastai jaǧdaiǧa jetkızgen. Mäselen, kezınde «Balqadişa» änındegı «Küieuıŋ seksen beste, şal Qadişa» degen sözder bıraz synaldy. Sol kezde «Tüpnūsqada mūndai sözder joq, būl – keŋes ideologiiasy yqpalymen qosylǧan tarmaq» degen uäj aityldy. Jaŋa spektaklde «Balqadişanyŋ» sözderı būdan da soraqy, «Tastannyŋ tau qoparar bolsa-daǧy, belınde qauqary joq, şal Qadişa» bolyp berılgen. Jalpy qoiylymda osy Balqadişa beinesıne qatysty aqiqattan alşaqtyq köp oryn alǧan.
Belgılı önertanuşy İlia Jaqanovtyŋ eŋbekterınde Aqan serı Balqadişamen alpys jasqa taianǧan şaǧynda kezdeskenı, Balqadişa süigenı Süleimenge qosylyp, olardan ūrpaq örbıgenı, Balqadişa seksen jasqa jaqyndaǧan şaǧynda ömırden ötkenı jazylady. Al spektaklde müldem kerısınşe, Aqan jas, älı boidaq kezınde Balqadişany jolyqtyrady. Balqadişanyŋ Tastan esımdı jūbaiy bar eken. Tastan degende körnektı jazuşy-dramaturg Dulat İsabekovtıŋ sahnaǧa köşırılgen «Gauhartas» şyǧarmasy eske tüsedı. Qos Tastan arasynda ūqsastyqty baiqadyq. Ekeuınıŋ de jaryna meiırımı, jyluy joq edı. Sondyqtan «Aqan serı turaly aŋyzdaǧy» Tastan beinesı «Gauhartastaǧy» Tastannan köşırılgen dep paiymdadyq. Spektaklde Balqadişa Aqandy ūmyta almai, küieuı Tastannyŋ qolynan qaza tabady. Soŋǧy sözı de Aqan bolady. Osyndai körınıs qazır özektı bolyp otyrǧan otbasyndaǧy zorlyq-zombylyq taqyrybyn körsetu üşın qosylǧandai. Alaida Balqadişa beinesıne kelgende aqiqat basqa ǧoi, ony joǧaryda jazdyq. Būl jerde Balqadişa qazırgı saiasattyŋ «qūrbany» bolyp ketken sekıldı. Süleimen men Balqadişadan qalǧan ūrpaq spektakldı körse, dau tuatyny sözsız. Qoiylymdy qoiuşylarǧa Balqadişa beinesın qaita qarap, aqiqatqa jaqyndau kerek dep esepteimız.
Tolǧamda, Aqan men Balqadişa mahabbatynan bölek, Aqan men Aqtoqty arasyndaǧy sezım körsetılgen. Spektaklde Aqan serınıŋ aŋǧa şyǧatyn körınısı bar. Sol kezde bırneşe kiıktı atyp tastaidy. Al Säken Jünısovtıŋ «Aqan serı» romanynda Aqannyŋ bırışek qasqyr men molaq qanşyqty jairatatyny jaily jazylǧan. Qazaqta «kiıktıŋ kiesı bar» degen tüsınık qalyptasqan. Sondai-aq «İttıŋ iesı bolsa, börınıŋ täŋırısı bar» deidı ūltymyz. Aqan kiık pen qasqyrdyŋ kiesıne ūşyraǧanynan ömırındegı sätsızdıkterge, qaiǧy, mūŋ-şerge tap boldy degenge keltıredı qoiylymdy qoiuşylar.
Aqan änderımen qatar, spektaklde Bırjan saldyŋ «Temırtas», Ükılı Ybyraidyŋ «Qyzyl asyq» änderı berılgen. Mūny bır öŋırden şyqqan än alyptary arasyndaǧy sabaqtastyqty, jaqyndyqty körsetu üşın jasalǧan qadam dep tüsındık. Jalpy qoiylymda än men bi köp. Arasynda bırışek qasqyr men molaq qanşyqtyŋ biınen balet elementterın de baiqadyq. Ūzaqtyǧy 2,5 saǧatqa sozylatyn qoiylym keiıpkerlerın somdaityn ärtıster jaily da aita keteiık. Bırınşı qūramda Aqan serı beinesın Iles Köpbosynov, Aqtoqtyny Nūraiym Tezekbaeva, Balqadişany Eŋlık Aiymǧazy, Qoramsany Aibol Şäkırjanov, Aqannyŋ anasy Jaŋyldy Ajar Şäkırjanova somdaidy. Qoiylymǧa jalpy bıraz akter tartylǧan. Bıraq bır qainauy ışındegı spektakldı älı de şiratu kerek. Tarihi jaŋsaqtyqty jöndegen jön. Sebebı aŋyzdan aqiqat qymbat.
