Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev 1941 jyly 22 mausymda bastalǧan keŋes-german soǧysyna qatysty jazbasynda: «Osydan 80 jyl būryn däl osy künı Ūly Otan soǧysy bastaldy. Qazaqstannan attanǧan ärbır ekı jauyngerdıŋ bırı tarihtaǧy eŋ qandy soǧystyŋ maidanynda qaza tapty. Olardyŋ ǧajaiyp erlıgı halqymyzdyŋ jadynda mäŋgı saqtalady. Mūndai qasıretke eşqaşan jol bermeu – barşa adamzattyŋ mındetı» degen edı Twitter-paraqşasynda.
Būl soǧysqa KSRO qūramynda bolǧan Qazaq KSR-ı tartylǧany belgılı. 1941-1942 jyldary Qazaqstanda 12 atqyştar jäne 4 atty äsker diviziiasy, 7 atqyştar brigadasy, 50-ge juyq jeke polk pen türlı äskeri batalon qūrylyp, maidanǧa jöneltıldı. Osylardyŋ qatarynan 3 atty diviziia men 2 atqyştar brigadasy qazaq ūlttyq qūramalary retınde jasaqtaldy.
Ortaq jauǧa qarsy küreske 1,2 mln qazaqstandyq şaqyrylyp, 600 myŋdaiy ūrys dalasynda qaza tauyp, 271 myŋy ız-tüzsız joǧalyp kettı, myŋdaǧan azamat türlı jaraqatymen elge mügedek bolyp oraldy. Al soǧys qimyldary barysynda tūtqynǧa tüsken qazaqstandyqtar sany älı tolyq anyqtalmady.
Mäjılıs deputaty Edıl Jaŋbyrşinnıŋ paiymdauyna qaraǧanda, bızdıŋ respublikamyzda osy sūrapyl soǧysta habarsyz ketken jerlesterımızdı ızdestıru osy künge deiın jüielı türde jürgızılmei keledı. Būl jūmystarmen tek ükımettık emes ūiymdar, jekelegen otanşyl azamattar ǧana ainalysuda. Mysaly, «Atamnyŋ amanaty» qoǧamdyq ūiymynyŋ arqasynda 1500 qazaqstandyq jauyngerdıŋ jerlengen jerı, maidandaǧy taǧdyry, jauyngerlık joly anyqtalǧan.
Qazaqstannyŋ ötken jäne qazırgı zamandaǧy äskeri tarihynda syry aşylmai jatqan «aqtaŋdaqtar» jetkılıktı. Solardyŋ bırı – 1941 jyly Aqmolada jasaqtalyp, 1942 jyly «Harkov qyrǧynyna» tüsıp joiylyp ketken 106-qazaq kavaleriia diviziiasynyŋ taǧdyry. Reseide, Ukrainada jariialanǧan eŋbekterde «Harkov qyrǧyny» turaly ötken ǧasyrdyŋ 90-jyldarynan bastap molynan jazylsa da, qazaqstandyq 106-diviziia turaly aitylmaidy.
KSRO qūlaǧannan keiın 106-qazaq diviziiasy qūramynda soǧysqa attanǧandardyŋ ūrpaqtary, tuǧan-tuysqandary Resei jäne Qazaqstan arhivterıne, qorǧanys ministrlıkterıne sūrau sala bastady. Olarǧa ükımettık emes ūiymdar, jekelegen azamattar da qoldau körsettı.
Ukrainanyŋ Harkov qalasynda tūratyn qazaq qyzy Makka Qarajanova men ukrainalyq tarihşy Tatiana Krupa bastaǧan harkovtyq ızdeuşıler jūmysynyŋ nätijesınde arhiv derekterı men ukrainalyq qart tūrǧyndarmen kezdesuler kezındegı alynǧan auyzşa mälımetter negızınde Harkov oblysy aumaǧyndaǧy şaiqasta qorşauda qalyp joiylyp ketken 106-qazaq kavaleriia diviziiasynyŋ 200 jauyngerlerınıŋ jerlengen jerlerı tabyldy.
2010 jyly Astana qalalyq Arhiv jäne qūjattama basqarmasy men L.Gumilev atyndaǧy Euraziia universitetı ǧalymdary bırlesıp şyǧarǧan «Akmolinsy – na fronte i v tylu» atty qūjattar jinaǧynda alǧaş ret osy diviziiaǧa qatysty bırqatar derek, fotosuret jariialandy.
Ukrainanyŋ Harkov qalasynda tūratyn qazaqtardyŋ jerlestık ūiymynyŋ basşysy Makka Qarajanovanyŋ harkovtyq tarihşylar, arhiv, muzei qyzmetkerlerımen bırlesken ızdenısterı nätijesınde bırqatar mälımet tabady jäne olar qazaqstandyq aqparat qūraldarynda jariialanady.
Harkovtyq zertteuşılerge özderınıŋ ızdenısterımen Qazaqstandaǧy osy diviziiada bolǧan jauyngerlerdıŋ ūrpaqtary – Bätken Kapajanova, Qanat Qūlmaǧanbetov, saiasi jetekşı bolǧan Şaiqy Qalǧynbaevtyŋ qyzy jäne jurnalister – Sūltan-han Aqqūlūly (qazır belgılı alaştanuşy ǧalym), D.İgsatova, Albina Ahmetova, t. b. kömektestı.
1941 jyldyŋ qaraşa-jeltoqsan ailarynda Aqmolada jasaqtalǧan 106-diviziia bırneşe ai äskeri jattyǧular ötkızıp, 1942 jyly 23 nauryzdan bastap bırneşe eşelonǧa tielıp, kezeŋ-kezeŋmen maidanǧa attandyryldy. Harkov maŋyndaǧy Savinsy stansiiasyna soŋǧy onynşy eşelon 12 mamyrda kelıp tüsken.
Qazaqstandyq arhiv derekterınde 106-diviziia maidanǧa attanǧanda 4175 adam, olardyŋ 356-sy – komandalyq qūram, 558-ı – kışı komandirler, al qatardaǧy jauyngerlerı 3291 ekenı, 61 minomet, 110 vintovka, 3100 qylyşpen qarulanǧany jäne diviziiaǧa 3180 bas at berılgenı körsetılgen. Diviziianyŋ 90 paiyzyn Aqmola, Qaraǧandy, Qostanai, Soltüstık Qazaqstan oblystarynan mobilizasiialanǧan jauyngerler qūrady. Diviziia jauyngerlerı maidanǧa bır polkınen basqasy qysqy ton jäne pima kiıp attanǧan, bıraq barar jerıne jetken soŋ jazdyq äskeri formaǧa auystyrylǧan boluy kerek.
Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ tumasy Nūrhan Seiıtov soǧys bastalǧanda Jeŋıl jäne tamaq önerkäsıbı halyq komissary qyzmetınde jürgende äskerge şaqyrylyp, 106-diviziianyŋ komissary bolyp taǧaiyndaldy.
Diviziianyŋ saiasi bölımnıŋ bastyǧy bolyp Aqmola oblystyq partiia komitetınıŋ ekınşı hatşysy Saǧadat Meŋdıǧojaūly Qūlmaǧanbetov bekıtıledı. Ol mamyr aiyndaǧy şaiqasta qaza tabady.
Diviziia komandirlıgıne maior B.Pankov taǧaiyndalǧanmen, Ukrainaǧa jetıp diviziia taratylǧanda, basqa äskeri qūramaǧa jıberılıp, mamyr-mausym aiyndaǧy «Harkov qyrǧynynan» aman qaldy. Ol general-maior şenımen Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧyna ie bolyp, soǧystan keiın de armiiada qyzmet ettı.
Atalǧan qūjattar jinaǧynda 106-diviziianyŋ ūrysqa qai jerde, qandai qūrammen, qarumen, qandai küşpen qalai qatysuy jäne keiıngı taǧdyry turaly mälımet bolmady. Tek 2000 jyldardyŋ basynan bastap aqparat qūraldarynda azdaǧan mälımet jaryq köre bastady.
Qazaqstandyqtardyŋ Ūly Otan soǧysyna qatysu turaly 2015 jyly Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ ǧalymdary şyǧarǧan qūjattar jinaǧynda joǧalǧan diviziia turaly azdaǧan mälımet berıldı.
2020 jyly alǧaş ret Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ professory Qaidar Aldajūmanov «1942 jylǧy Harkov qyrǧyny jäne 106-qazaq kavaleriia diviziiasy» degen arhiv qūjattaryna negızdelgen zertteu maqalasyn jariialady.
Soǧystyŋ aiaqtalǧanyna 79 jyldai uaqyt ötse de, tūtas bır diviziianyŋ taǧdyry turaly auyq-auyq azdaǧan derek jariialanǧanmen jüielı, naqty bır tarihi zertteu jazylmai keledı. Mūnyŋ bırqatar sebebı bar.
Bırınşıden, Keŋes Odaǧy kezınde būl «jabyq taqyryp» boldy. Keŋestık däuırde M.Qozybaev, T.Balaqaev, Q.Aldajūmanov tärızdı käsıbi tarihşylar öz eŋbekterınde joǧalǧan diviziia turaly keibır derekter keltırgenmen, tereŋdei zertteuge rūqsat etılmedı. Reseilık tarihşy ǧalymdardyŋ pıkırlerıne qaraǧanda, Keŋes Odaǧy äskeri basşylarynyŋ osy diviziia qatysqan Oŋtüstık-Batys maidan komandovaniesınıŋ (marşaldar Timoşenko, Malinovskii jäne Oŋtüstık-Batys maidan äskeri sovetınıŋ müşesı N.Hruşev) Harkov tübındegı operasiiany äzırlep, ūiymdastyryp, ötkızudegı qatelıkterı men kemşılıkterı jäne jau qorşauyna tüsken armiialardy qūtqaruda därmensızdık tanytuy Ūly Jeŋıske «köleŋke tüsıretın» bolǧandyqtan (äsırese KSRO-ny 1953-1964 jyldary N.Hruşev basqarǧan uaqytta), «jariialauǧa jatpaityn qūpiialar» qataryna qosyldy.
Ekınşıden, osy diviziia ştabynyŋ qūjattary german komandovaniesınıŋ qolyna tüskendıkten, Resei Federasiiasy men Qazaqstan zertteuşılerı üşın diviziia turaly qūjattar qoljetımsız boldy.
Üşınşıden, osy diviziianyŋ bırneşe jauyngerınıŋ faşistık konslager azabynan qūtylyp, jan saqtau üşın «Türkıstan legiony» qataryna kırıp, Keŋes Odaǧyna qarsy küreske qatysqany da sebep boldy.
Törtınşıden, 1942 jyly köktemde Harkov tübıne jetkızılgen 106-qazaq kavaleriia diviziiasynyŋ taratylyp, 6-kavaleriialyq korpustyŋ 26, 28, 49-kavaleriialyq diviziialary qūramyn tolyqtyru üşın taratylyp berıluı äser ettı. Būl äreket sol uaqyttaǧy äskeri qajettılıkten tuyndady. Tarihşy ǧalym Q.Aldajūmanovtıŋ pıkırınşe, auyr şaiqastar saldarynan qatary seldıreitın 106-qazaq diviziiasyn tez arada qazaq ūlty ökılderımen qaita tolyqtyryp otyruǧa mümkındık bolmaityn edı. Öitkenı sol kezde Qazaqstanda äskeri daiyndyqtan ötıp, maidanǧa daiyn tūrǧan äskerge jaramdy qazaq azamattary joq bolatyn.
Zertteuşıler deregı boiynşa būl diviziiany taratyp, polkterın 1942 jyly qaŋtar aiyndaǧy şaiqastarda älsırep, qatary siregen 6-kavaleriialyq korpustyŋ 26, 28 jäne 49-kavaleriialyq diviziialary qūramyna qosyp, qūramdaryn tolyqtyrady. 1942 jyldyŋ qaŋtar aiynda Barvenkovo-Lozovskaia äskeri operasiiasy kezınde Oŋtüstık Batys jäne Oŋtüstık maidandardyŋ äskerlerı 100 şaqyrymdyq keŋıstıkte şabuylǧa şyǧyp, 90-100 şaqyrym jau şebıne sūǧyna kırıp, formasy doǧa tärızdı plasdarm jasaǧan bolatyn. Būl jaǧdai şaiqasuşy ekı jaq üşın de qolaisyzdau jaǧdai boldy.
12 mamyrda Oŋtüstık-Batys maidan komandaşysy S.Timoşenko men äskeri sovet müşesı N.Hruşev osy plasdarmnan Krasnograd jäne Harkovtıŋ soltüstıgıne qarai şabuyldy örıstetıp, Harkovtı, odan ärı Kievtı azat etuge baǧyttalǧan äskeri operasiiany bastaidy. Şyǧys jaqtan şabuyldauşy maidannyŋ qauıpsızdıgın Malinovskii basqaratyn Oŋtüstık maidan qamtamasyz etuge tiıstı boldy. 106-diviziia jauyngerlerı basqa diviziialar qūramynda Harkov oblysynyŋ Krasnograd (Chervonograd) qalasyn qorşauǧa aluǧa qatysady. Osy qala maŋynda sol kezde feldmarşal Paulius ştaby ornalasypty.
Oŋtüstık-Batys maidanǧa qarasty 6-kavaleriialyq korpus 7-tank brigadasymen bırlesıp şabuyldy sättı bastap, alǧaşqy jeŋısterge jetkenmen, odan ärı şabuyldy örıstete almai, toqtap qalady. German komandovaniesı Oŋtüstık-Batys maidan äskerıne şyǧys jaqtan soqqy berıp, qorşauǧa ala bastaidy. Tarihşylar mūny keŋestık maidan basşylarynyŋ jau äskerı küşınıŋ qauqaryn, josparlaryn, ornalasuyn baǧamdauda qatelıkter jıbergenı saldarynan bolǧanyn körsetedı.
Sonymen qatar alys qaşyqtyqqa ūlasqan şabuyl barysynda tankterge qūiatyn jaǧarmai tausylady, äsker bölımderıne oq-därı, snariad, qaru-jaraq, azyq-tülık uaqytynda jetkızılmei qalady. Şabuyl kezınde osylarmen jabdyqtaityn tyl bölımderı alysta qalyp qoiady. Auyr şaiqastar barysynda Oŋtüstık-Batys maidan, onyŋ qūramyndaǧy kavaleriialyq korpus pen tank brigadasynyŋ maidannyŋ basqa uchastokterındegı qūramalarmen bailanysy naşarlap, qoldau bolmai, jau qorşauyna («kotel») tüsedı.
Söitıp 1942 jylǧy «Harkov qyrǧynynda» keŋestık üş armiia qorşauda qalyp, 242 myŋ keŋes jauyngerı tūtqynǧa tüsedı (salystyru üşın: 1943 jyly Stalingrad tübındegı şaiqasta Qyzyl Armiia nemıs-faşisterdıŋ 300 myŋdyq äskerın qorşauǧa alyp, 91 myŋyn tūtqynǧa alǧan).
Taǧdyrdyŋ jazuymen osylaişa «Harkov qyrǧynyna» 106-qazaq kavaleriialyq diviziiasynyŋ 4 myŋnan asa jauyngerı de tap boldy. Osy tragediia bır aidai uaqyttyŋ arasynda öttı. Keŋestık äskeri basşylyqtyŋ sätsız ūiymdastyrǧan soǧys operasiiasy saldarynan jau äskerı tez arada Volga boiyndaǧy Stalingrad qalasyna jettı.
Äleumettık jelıde «Diviziiadaǧy qazaqtyŋ atty jauyngerlerı jalaŋ qylyşpen jau tankılerıne qarsy şauyp, bärı mert boldy», «Mamyr aiynda şaiqasqa qysqy ton men pima kiıp qatysty» degen pıkırlermen kelısu qiyn.
Tankterge qarsy qylyşpen qarulanǧan atty jauyngerlerdı şabuylǧa şyǧaruǧa eşqandai komandir barmaityny belgılı.
Diviziia Aqmoladan temır jolmen attanǧanda, 4 myŋ jauyngerde 110-aq vintovkanyŋ boluyn, äskeri mamandar būl qarulardyŋ jol boiynda qarauyl qyzmetı, eşelondy jäne ornalasqan jerındegı qaru men azyq-tülık, t. b. qorǧau üşın bölıngenı dep tüsındıredı. Ukraina jerıne kelıp jetkende 106-diviziiany qabyldau, jabdyqtauǧa, t. b. qatysty ştab qūjattary jau qolyna tüskendıkten, bolaşaqta qazaqstandyq zertteuşı ǧalymdar Germaniia arhivterınen ızdeitın bolar jäne bıraz şyndyqtyŋ betı sol kezde aşylar.
Elımızdıŋ tanymal tarihşylarynyŋ bırı professor Bürkıtbai Aiaǧan biyl Germaniiada ıssaparmen bolǧanynda Ekınşı düniejüzılık soǧys tarihyna qatysty arhiv qyzmetkerlerımen, nemıs tarihşy ǧalymdarymen jolyǧyp söileskende, Orta Aziia men Qazaqstannan Qyzyl Armiiaǧa mobilizasiialanǧandar turaly zerttelmei jatqan derekter kezdesetının bılıptı.
Diviziia jauyngerlerı nemıs-faşisterıne qarsy erlıkpen şaiqasyp, negızgı bölıgı qaza tapty, sonymen qatar qorşauda qalyp, tūtqynǧa tüskenderı de, ız-tüzsız habarsyz ketkenderı de bar. Tūtqyn bolǧany üşın keŋestık zaŋmen sottalǧandary da bar.
«Harkov qyrǧynynan» aman qalǧan 106-diviziianyŋ bır jauyngerı tabylyp, jurnalister 2011 jyly 102 jastaǧy Sadyq Tümenbaevtyŋ estelıgın jazyp alady. Ukraina jerındegı faşister lagerınen 1943 jyly S.Tümenbaev aqmolalyq Baiyz Ysqaqov ekeuı qaşyp şyǧyp, Qyzyl Armiia qataryna kelıp qosylǧanmen, keŋestık bilık «opasyzdar» retınde sottap, Vorkuta lagerıne jıberedı. S.Tümenbaev auruǧa şaldyqqandyqtan, 1953 jyly ony lagerden bosatady. Elge oralyp, üilenıp, bes balaly bolyp, tynyş ömır süredı. Jurnalistıŋ: «Jastarǧa qandai tılek aitasyz?» degen saualyna adam tözgısız qiyndyqtardy körıp, keŋestık bilık tarapynan ädıletsızdık qūrbany bolsa da aqsaqal: «Otandy süiıŋder, halyqqa qyzmet etıŋder jäne adamgerşılık qasietterıŋdı saqtaŋdar!» dep keiıngı ūrpaqqa ülgı bolatyn ūlaǧatty ösiet aitypty. Keiıngı ūrpaq Ekınşı jahan soǧysy jyldarynda ortaq otandy qorǧau jolynda aǧa ūrpaq ökılderı taǧdyrynda jeŋıstı jyldarmen bırge auyr, azapty, taǧylym alatyn kezeŋderı, oqiǧalary bolǧanyn da bıluı kerek.
Qazırgı jastar är oblysta şyqqan «Bozdaqtar» kıtabynan, «Atamnyŋ amanaty» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ saitynan, Resei men Ukraina saittarynan, osy diviziia jauyngerlerınıŋ bügıngı ūrpaqtarynan mälımet ızdestıruge niet tanytsa dūrys bolar edı.
M.Qarajanovanyŋ saityndaǧy 106-qazaq kavaleriia diviziiasynyŋ jauyngerlerı tızımınen olardyŋ äskerge şaqyrylǧan jerlerı arqyly solardyŋ tuǧan-tuystaryn, tanystaryn ızdestırıp, soǧysqa deiıngı ömırın, eŋbegın zertteuge qatyssa, ūltymyzdyŋ äskeri tarihyn zertteuge, Prezident tapsyrmasymen keŋestık zamanda jazyqsyz jazalanǧandardy aqtau turaly komissiia jūmysyna septıgın tigızer edı. Sonymen bırge ūlttyq sanamyzda tarihi jadyny jaŋǧyrtuǧa ülesın qosar edı.
Düisen SEIITQALİ,
pedagogika ǧylymdarynyŋ kandidaty,
qauymdastyrylǧan professor
