Eskertkışter erlıkten syr şertedı

Būryn bolǧan maŋyzdy oqiǧalar men belgılı tūlǧalardy este qaldyru üşın qoiylǧan tarihi jäne mädeni eskertkışter sany elordada jüzge juyqtaidy. Olar astana imidjın älemge tanytuda ülken röl atqarady. Sonyŋ ışınde II düniejüzılık soǧystaǧy jeŋıs künıne orai osy maidannyŋ batyrlaryna arnap tūrǧyzylǧan eskertkışter – erlık pen otansüigıştıktıŋ erekşe ülgılerıne qoiylǧan belgı deuge bolady.

lordada Ūly Otan soǧysynyŋ batyr­laryna arnalǧan eskertkışter köbıne oŋ jaǧalauda ornalasqan. Solardyŋ bırı – Astana qalasyndaǧy monumentaldy keşen Jeŋıs daŋǧyly boiynan 1995 jyly aşylǧan Ūly Otan soǧysy jauyn­gerlerıne eskertkışı. Qola, granitten jasalǧan eskertkışte osy soǧysqa qatysqan aqmolalyq jauyngerlerdıŋ beinesı somdalǧan. Kompozisiia avtorlary – müsınşı Valerii Pirojkov, säuletşı Vasilii Toskin. Qoladan jasalǧan tarihi-mädeni maŋyzy bar eskertkış Qazaq ūlttyq öner universitetı janynda ornalasqan. Müsınderdıŋ artyndaǧy granit qabyrǧada jan-jaǧynan «Aibyndy jauynger jerlesterımızdıŋ erlıgıne arnalady. 1941 1945. Mujestvu i doblesti voinov-zemliakov posviaşaetsia», al ortada «Maidanǧa attanǧan 9783 äskerilerdıŋ 7414-ı Otan üşın jan qidy» degen jazular jazylǧan. El ışınde «Ekı jauynger» dep atalatyn eskertkışke 2015 jyly Jeŋıstıŋ 70 jyldyǧy qarsaŋynda restavrasiialyq jūmystar jürgızılıp, onyŋ ainalasy gülzarǧa ainaldyryldy. Bögenbai batyr jäne Jeŋıs köşelerınıŋ qiylysyndaǧy gülzardyŋ aşyluy sol jyly saltanatty türde atap ötıldı.

«Otan qorǧauşylar» memorialy, «Otan-Ana» monumentı 2001 jyly 9 mamyrda Täuelsızdık daŋǧyly men Q.Mūŋaitpasov köşesınıŋ qiylysyndaǧy alaŋda tūrǧyzyldy. Memorialdyq keşennıŋ monumentaldy kompozisiiasy Qazaqstanda tūratyn barlyq ūlttardyŋ bırlıgın bıldıretın masaq bau türındegı qola stela men bırlıkke, kelısımge şaqyratyn Otan-Ana beinesınen tūrady. «Otan qorǧauşylar» memorialy simvolikalyq mazmūny keşegı men bügıngı, erteŋgı ūrpaqtar jalǧastyǧyn bıldıredı. «Otan qorǧauşylar» memorialynyŋ özegı biıktıgı – 37,5 metr, salmaǧy 63 tonnalyq alyp monument – ana beinesı. Aq kimeşektı äiel-ana altyndatylǧan zerlı kesesıne aq qūiyp, ony ūlttyq dästürge toly köŋılımen, kele jatqandarǧa qos qoldap ūsynuda. Sondai-aq soǧysqa attanǧan jaryn, alysqa ketken ūl-qyzdaryn alaŋdai kütıp tūrǧan ananyŋ beinesınen bükıl qazaq äielıne tän ūlttyq bolmys-bıtım aŋǧarylady. Būl – qaharly soǧys jyldary maidanda elınıŋ bostandyǧy üşın mert bolǧan jauyngerler men aramyzda önege körsetıp jürgen soǧys ardagerlerıne degen erekşe kūrmet eskertkışı. Üş bölıkten tūratyn keşennıŋ qandai oi-maqsatty bıldıretındıgı tüsındırılgen şyǧarmaşylyq top M.Äliaqparov, müsınşı Iý. Baimūqaşev pen arhitektor, säuletşı, suretşıler B.Taitaliev, T.Baimyrza, E.Şahiev, E.Erjanov, A.Beksūltanov, N.Konapolev, A.Kurisynder memorialdyŋ säulettık-körkemdık kompozisiiasyn oidaǧydai ıske asyrdy.

Qazaqtyŋ batyr qyzy, soǧys­ta erlıkpen qaza tapqan Äliia Moldaǧūlovaǧa arnalǧan eskertkış 2008 jyly Astananyŋ 10 jyldyǧyna orai Jeŋıs jäne Ä.Moldaǧūlova köşelerınıŋ qiylysyna ornatyldy. Erlıgı elge aŋyz bolǧan qaisar qyzdyŋ qoladan jasalǧan, biıktıgı 3,8 metr eskertkışı agrarlyq universitet janynda tūr. Ekı jaǧynan barelef ornatylǧan (30,66h2,4 metr): sol jaq jartysynda ūly dala beinesı, köşpendıler ruhy beinelengen, Qūrmanǧazy men Abylai han körsetılgen, oŋ jaǧynda 1916 jylǧy otarşyldyqqa qarsy köterılısten bastap köptegen qaiǧy-qasıret äkelgen Ūly Otan soǧysyn, halqymyzdy jan-jaqqa şaşyratqan körınıster aşyq beinelengen. Būl Aqtöbe oblysynyŋ Astanaǧa jasaǧan tartuy boldy. Avtory – müsınşı, QR Suretşıler odaǧynyŋ müşesı, Jambyl atyndaǧy Halyqaralyq syilyqtyŋ laureaty, dosent Äbışev Baqytjan.

Keŋes Odaǧynyŋ Batyry, äigılı qolbasşy  Bauyrjan Momyşūlynyŋ eskertkışı de Astana qalasynda 2008 jyly aşyldy. Özınıŋ atyndaǧy daŋǧylda boi kötergen eskertkıştı qalanyŋ tuǧan künıne orai Jambyl oblysy tartu ettı. Müsınşısı – Temırhan Qoljıgıt, säuletşısı – Baqytjan Syzdyqov. Eskertkıştıŋ janynda Bauyrjan Momyşūly atyndaǧy saiabaq ornalasqan. Qyzyl granitten jasalǧan biık tūǧyrǧa qondyrylǧan bahadürdıŋ sūsty da som tūlǧasynyŋ biıktıgı 4 metrden asady. Ainalasyn saialy baq, gülzarlar kömkergen batyr eskertkışı janynda jastardyŋ Otanǧa degen patriottyq sezımın arttyruǧa baǧyttalǧan ıs-şaralar köptep ūiymdastyrylady. Ūly tūlǧa, aibyndy jauynger, filosof-internasionalist jazuşy, ekınşı şeşuşı düniejüzılık soǧys batyrynyŋ eskertkışı öskeleŋ ūrpaq boiyna küş pen jıger beretın beinenı körsetıp tūr.

Astana qalasynda Keŋes Odaǧynyŋ Batyry, general-maior İvan Vasilevich Panfilovqa arnalǧan eskertkış 2015 jyly «Jerūiyq» saiabaǧynda aşyldy. Qola men granitten jasalǧan eskertkıştıŋ biıktıgı – 2,5 metr. Avtory – müsınşı Renat Äbenov. Eskertkış ortasynda gül şoqtaryn qoiuǧa arnalǧan taqta bar. Şyǧys betınde Mäskeu­dı qorǧauda erlıkpen qaza tapqan 28 jauynger-panfilovşylardyŋ estelık-taqtasy ornatylǧan. Sondai-aq batyrdyŋ Altyn Jūldyz medalı bekıtılgen 28 stela jasalǧan.  Būl eskertkış – tek İvan Panfilovqa ǧana qoiylǧan eskertkış emes, ol faşizmge qarsy şaiqasqa qatysqan qazaqstandyqtarǧa jäne sol şaiqas alaŋynda qaza bolǧandar men sūrapyl soǧystan qaityp kelıp, elımızdıŋ damuyna ölşeusız üles qosqandarǧa degen mäŋgılık qūrmet belgısı. Sebebı general-maior İvan Panfilov basşylyq etken 316-atqyştar diviziiasy 1941 jyly jazda Almatyda qūrylǧan. Onyŋ qūramy Qazaqstan men Qyrǧyz­stannan äskerge şaqyrylǧan azamattardan jasaqtalǧan.

Reihstagqa Jeŋıs tuyn tıkken qazaq batyry Raqymjan Qoşqarbaev eskertkışı elordada 2016 jyldyŋ qazan aiynda aşyldy. Qola, granitten jasalǧan, biıktıgı 11 metrlık eskertkış R.Qoşqarbaev jäne B.Momyşūly daŋǧyldary qiylysynda ornalasqan. Jobaǧa säikes, müsındık kompozisiianyŋ biıktıgı – 6 metr, al granit tūǧyrdyŋ biıktıgı – 4,5 metr. Qoladan qūiylǧan tuyndynyŋ avtory – «Qazaq elı» monumentın jasauǧa qatysqan belgılı müsınşı Asqar Nartov. Qazaqstan täuelsızdıgınıŋ 25 jyldyǧy qarsaŋynda aty aŋyzǧa ainalǧan naǧyz jauyngerge arnap eskertkıştıŋ aşyluy onyŋ esımın öskeleŋ ūrpaqtyŋ jadynda erlıktıŋ simvoly retınde saqtau üşın ornatyldy.

Äigılı jauynger qazaq qyzy,  Keŋes Odaǧynyŋ Batyry Mänşük Mämetovaǧa arnalǧan eskertkış 2018 jyly Jeŋıs daŋǧyly boiyndaǧy «Aqjaiyq» saiabaǧynda aşyldy. Batyr qy­dyŋ eskertkışı – 3,6 metrlık, tūǧyrymen qosqanda biıktıgı 6 metrden asady. Qola men granitten jasalǧan eskertkıştı 2018 jyly Astana qalasynyŋ 20 jyldyq mereitoiyna orai Batys Qazaqstan oblysy tartu ettı. Avtory – müsınşı Mūrat Mansūrov. Müsınderdı eseptemegende, būl – osymen Mänşüktıŋ besınşı eskertkışı. Ainalasynda halyq kelıp, demalatyn arnaiy skver bar. Ol alaŋqaiǧa oryndyqtar ornatyp, abattandyrylǧan. Mänşüktıŋ būdan būryn ornatylǧan eskertkışterınde Maksim pulemetı qosa beinelense, būl joly ol element joq. Iаǧni, batyr qyz jelbegei jamylǧan şinelın qos qolymen qymtap, oŋ aiaǧyn säl alǧa basyp oilanyp tūr.

Keŋes Odaǧynyŋ ekı märte batyry, äigılı ūşqyş Talǧat Bigeldinov eskertkışı 2021 jyly Saryarqa daŋǧyly boiynda batyrdyŋ öz atyndaǧy köşemen qiylysqan jerıne qoiyldy. Qola, granitten jasalǧan eskertkıştıŋ müsınşısı – Nūrlan Dalbai, säuletşısı – Rasul Satybaldiev. Soǧysta eren erlık pen batyldyqtyŋ, käsıbi şeberlık pen Otanǧa adaldyqtyŋ ülgısın körsetken T.Bigeldinov İL-2 şabuyldauşy ūşaǧymen 305 ret ūşyp, sol 500 saǧattyq ūşu kezınde jauapty tapsyrmalardy būljytpai oryndady. Elordada äigılı ūşqyşqa eskertkıştıŋ aşyluy alapat maidanda erlıkpen şaiqasyp, tylda jeŋıstı jaqyndatqan ardagerlerge qūrmet körsetıp, olardyŋ erlık jolyn mäŋgı este saqtaityn ūrpaq sabaqtastyǧyn körsetedı.