Elordany damytu mäselelerı jönındegı keŋeste «Astanany sumen qamtamasyz etu – öte maŋyzdy mındet» dep basa aitqan Memleket basşysy «Qazır elorda Astana su qoimasyna tolyq täueldı bolyp otyr. Su alatyn basqa jer joq. Būl öte qauıptı. Kez kelgen sätte oqys oqiǧa bolsa, bükıl qalaǧa qauıp tönuı mümkın. Tūrǧyndar sany köbeiıp, jaŋa nysandar paidalanuǧa berılıp jatyr. Sondyqtan su qoimasynyŋ quaty aldaǧy bır-ekı jylda sarqylyp bıtetını anyq. Qoimanyŋ tübın tazalap, ony tereŋdetu kerek. Astana su qoimasynyŋ bögetın tolyq tekserıp, nyǧaitu qajet. Oǧan Sätbaev kanalynan sudyŋ tūraqty kelıp tūruyn qamtamasyz etken jön. Osy şaralardy dereu qolǧa alu kerek. Qoimanyŋ tehnikalyq jaǧdaiyn şūǧyl retke keltıru qajet. Būl – öte maŋyzdy mäsele. Ükımet äkımdıkpen bırlesıp, 2024 jyldan bastap Sätbaev kanalynan qalaǧa deiın qūbyr tartu jūmystaryn qolǧa aluǧa tiıs. Sonymen bırge Ükımet äkımdıkpen bırge sumen qamtamasyz etudıŋ balamaly joldaryn qazırden bastap qarastyruy kerek» degen edı.
Eskeretın tüiın köp
Elımızde sudy jinaityn, saqtaityn, būratyn gidrotehnika nysanynyŋ sany 1,5 myŋnan asady. Onyŋ 405-ı – su qoimasy, 250-ge juyǧy – damba, plotina sany 460-tan asady. Soŋǧy tekserıs nätijesınde gidrotehnika qūrylysynyŋ 500-den astamy jöndeudı qajet etetını anyqtalǧan.
Artyq sudy tızgındep, az sudy önımdı paidalanuǧa, qar, jaŋbyr suyn da kädege jaratuǧa mol mümkındık beretın gidrotehnika nysany – halyq tūrmysyn qamtamasyz etudıŋ maŋyzdy kepılı. Elımızdegı kölemdı, ırı su qoimalarynyŋ denı Keŋes Odaǧy kezınde salyndy, täuelsızdık alǧannan keiın salynǧan su qoimalary da bar. Bıraq onyŋ sany sausaqpen sanarlyq qana. Ärine, su qoimasyn salu degen asyǧys jasaityn ıs emes. Oǧan bıraz qarajat ketetının bylai qoiǧanda, onyŋ qauıpsızdıgı mäselesı taǧy bar. Iаǧni su qoimasy da ekı jüzdı qanjar siiaqty, jai künde halyqty qaryq qylǧanmen, apat bolsa (jarylyp ketse, jer sılkınısınen aqau alsa nemese soǧys bolsa) jūrtty ǧaryq qylatyn jasyryn qaterı de bar. Mäselen, 2010 jyly Qyzylaǧaş su qoimasy jarylyp, 251 üi suǧa kettı, 45 adamnyŋ ömırı qiyldy. 2014 jyly Qaraǧandy oblysynda Kökpektı su bögetı jarylyp, 5 adam men 300-den asa mal suǧa kettı. 2020 jyly Özbekstandaǧy Sardoba su qoimasy jarylǧanda, Syr boiyndaǧy bıraz eldı sypyrdy. Mıne, osy tūrǧydan alǧanda, su qoimasy degenımız – memlekettık maŋyzy bar strategiialyq nysan. Onyŋ üstıne, su qoimasynyŋ köptep salynuy jer qyrtysyna, klimatqa da öz äserın tigızedı. Mäselen, Qytai Chaŋjiiaŋ dariiasyn bögep, Üşqysaŋ degen jerden alyp tospa salǧanda, AQŞ ǧalymdary «endı Qytaida jaŋbyrdan keiıngı su apaty, quaŋşylyq jiılei tüsuı mümkın. Öitkenı alyp su qoimasy ekologiia jüiesınıŋ tepe-teŋdıgın bırtındep özgerte bastaidy» dep tūspal jasaǧan edı. Aitqany aidai keldı, qazır Chaŋjiiaŋ dariiasynyŋ oŋtüstıgınde jauyn-şaşyn molaisa, soltüstıgınde qūrǧaqşylyq jiıleidı.
Su qoimasy da jekenıŋ qolynda
«Är närsenıŋ bır qaiyry bar» degendei, biylǧy topan su köp öŋırdı şaiyp ketkenmen, aǧyny qūryp, aǧary qalǧan talai özen qaita jöŋkılıp, kebır bop ketken köp köl qaita toldy. Araldyŋ aiyrym öŋırlerıne qaita su barsa, jiegı türılıp bara jatqan Kaspiidıŋ suy soŋǧy 10 jyl ışınde alǧaş ret az da bolsa artqa şegındı. Jylda tübı ǧana jyltyrap jatatyn su qoimalary da erneuın soǧyp toldy. Būl da quanarlyq jaǧdai. Bıraq su qoimasyna qatysty mäsele mūnymen şeşılgen joq. Ötken jyldyŋ soŋynda Mäjılıs deputaty Baqytjan Bazarbek Ükımet basşysynyŋ atyna saual joldap, elımızdegı su nysandarynyŋ 333-ı respublikalyq menşıkte, 895-ı kommunaldyq menşıkte, 228-ı jekemenşıkte bolsa, 22-sı iesız ekenın alǧa tartyp, «Su qoimalary – eŋ basty strategiialyq nysan. Elımızdegı maŋyzdy su saqtau nysandarynyŋ köpşılıgı jekeşelenıp ketkenı bızdı qatty alaŋdatady. Qanşasynyŋ tozyǧy jetıp tūr, ony nyǧaitu boiynşa qandai şaralar qolǧa alynǧan, ol jaǧy da beimälım. Memlekettık jer kadastry bazasynda tabiǧi jolmen qalyptasqan kölder de jer telımı retınde berılıp ketken. Sondyqtan olardy tez arada memleket menşıgıne qaitaru – kezek küttırmeitın mındet» dep dabyl qaqqan edı. Jaqynda ol Premer-ministr Oljas Bektenov pen Bas prokuror Berık Asylovtyŋ atyna taǧy da saual joldap, su qoimalaryn basqaru ısındegı bylyqtardy atady. Sergeev, Voroşilov su qoimalaryna, Aqsai bögetıne qatysty mäselelerge jeke-jeke toqtalǧan deputat «Su qoimalarynyŋ taǧdyryn mafiia şeşıp otyr» dedı. Memlekettık maŋyzdy nysan sanalatyn su qoimalary jekelerge qalai berılgen? Nege äldekımder «su iesı – Süleimen» bolǧysy keledı? Ol jaǧy müldem küŋgırt.
10 jyldan berı oryndalmady
Su qoimasyn salu mäselesı biyl ǧana esımızge tüsıp otyrǧan joq. Naqtysyn aitsaq, aita-aita tıl tozyp, tıs mūjylǧan äŋgıme. Mäselen, 2014 jyly QR Qorşaǧan orta jäne su resurstary ministrlıgı Su resurstary komitetı töraǧasynyŋ orynbasary Bolat Bekniiaz «Qazaqstanda erıgen qar suyn jinaityn 30 su qoimasy salynady» dep mälımdese, 2017 jyly bilık Qazaqstanda su jetıspeuşılıgı mäselesın şeşu üşın elımızdıŋ 7 oblysynda 22 su qoimasyn salu josparlanyp otyrǧanyn, onyŋ jalpy qūny 57,2 mlrd teŋgenı qūraitynyna deiın aityp: «Qūrylys jūmystary 2021 jyly aiaqtaluy tiıs» dep nyq senımmen jariia salǧan edı. Sondai-aq 2015 jyly gidrotehnika qūrylymdaryna 11 milliard teŋge bölu qarastyrylǧany da BAQ betterınde jariialanǧan. 2021 jyly QR Ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstar ministrı Maǧzūm Myrzaǧaliev «elımızdıŋ 9 öŋırınde jalpy kölemı 3,6 mlrd kub km bolatyn 39 jaŋa su qoimasyn salu josparlanǧan» dep mälımdese, 2022 jyly Ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstar vise-ministrı Serık Qojaniiazov «Qosymşa su kölemın qamtamasyz etu üşın 2025 jylǧa deiın su qory 1,7 tekşe şaqyrymdy qūraityn 9 jaŋa su qoimasy salynady» dep taǧy dämelendırdı. Al ötken jyldyŋ jeltoqsan aiynda Ükımette ötken su keŋesınıŋ otyrysynda «Körşı elderge täueldı bolmas üşın Qazaqstanda 20 jaŋa su qoimasy salynady» degen aqparat tarady. Atalǧan qūjatqa säikes, 2024 jyly 9 oblysta kölemı 2,4 tekşe şaqyrym bolatyn 20 su qoimasynyŋ qūrylysyn bastau josparlanǧan. Sondai-aq qoldanystaǧy 15 su qoimasyn kürdelı jöndeu közdelgen. «Keşendı jospardy ıske asyru su resurstary men suarmaly jer kölemın ūlǧaityp, 41 eldı mekendı sumen qamtamasyz etuge mümkındık beredı» dep jūrtty köje buaz qyldy da tastady. Bıraq osy uädeler oryndaldy ma, 10 jyl ışınde aitylǧan 120 su qoimasy salyndy ma, qanşa su qoimasy kürdelı jöndeuden öttı – ol jaǧy belgısız. 120 su qoimasynyŋ qanşauy salynyp jatyr degen mäsele jönınde bırde-bır adam mälımet bermeidı. Kerısınşe, su qoimasyn salu degen änşeiın jinalysta joǧary jaqty bas izetıp, jūrtty aldausyratu üşın aita salatyn bos söz siiaqty. Eger biyl elımızdıŋ 11 öŋırın su basyp, keibır köne tospalar jarylyp ketpegende, 10 jyl aitylǧan bos uäde qaşanǧa deiın jalǧasar edı?! Bır qyzyǧy, būl uäde biyl da qaitalanyp jatyr. Atap aitqanda, elımızdıŋ köp öŋırın topan su basyp, halyq qarǧyn suǧa ǧaryq bolyp jatqanda, «Qazaqstanda auqymdy su tasqynynan keiın 57 jaŋa su qoimasy salynady» degen habardy körıp, ne quanarymyzdy, ne jylarymyzdy bılmei qaldyq. Naqtylap aitsaq, 2024 jylǧy 11 säuırde QR Su resurstary jäne irrigasiia ministrı Nūrjan Nūrjıgıtov eldı mekenderdı su basudan qorǧau jäne tasqyn sudy jinau üşın 20 su qoimasyn salu jūmysyna kırıskenın habarlap, tūjyrymdamada közdelgen 20 jaŋa su qoimasyn salu jönındegı jospar men basqa da keşendı ıs-şaralar özgermeitının, ministrlıktıŋ är öŋırdıŋ äkımdıkterımen 57 jaŋa su qoimasyn saludy közdeitın keşendı jospar äzırlegenın airyqşa atap öttı. Demek, biylǧymen qosqanda 10 jylda salamyz degen su qoimasynyŋ sany 177-ge jettı. 10 jyl boiy aitylǧan «ertegı» älı jalǧasa ma, joq endı şynaiy ıske kırıse me – ony aldaǧy uaqyt körsetedı.
Aita ketetın taǧy bır mäsele, 2021 jylǧy monitoring nätijesıne säikes, Qazaqstanda ırı 36 su nysany normativten tys lastanuǧa bailanysty būdan bylai ışu üşın de, tıptı şaruaşylyqqa da jaramsyz dep tanylǧan. Onyŋ syrtynda klimattyŋ özgerısı men su közıne köŋıl bölu jaǧyndaǧy nemqūraidylyqqa bailanysty qanşa özen tartyldy, qanşa köl qūrydy, qanşa su közı älı de lastanyp jatyr degen mäselege nazar audaryp, qarqyndy jūmys ıstep jatqandar sirek. Mäselen, Burabai maŋyndaǧy bır köldıŋ suy tügeldei jap-jasyl bop tüsı özgerıp ketken. Nege, ne sebeptı özgerdı dep sol mäselege nazar audaryp jatqan eşkım joq. Eger jaŋadan qūrylǧan QR Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgı osy mäselelerge basa nazar audarmai, būrynǧylar siiaqty bos söz, qūr uädemen kün ötkızıp, jyl ainaldyrsa, onda elımızde su tapşylyǧy mäselesı kün saiyn aulasyp, köktem saiyn kölkıgen sudan köz aşpaitynymyz anyq.
Biyl da bıraz uäde berıldı
Memleket basşysynyŋ tapsyrmasy boiynşa Qazaqstannyŋ su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgı su resurstaryn basqaru jüiesın damytu tūjyrymdamasynyŋ erejelerın qaita qaraidy. Öitkenı 1 säuırde Qasym-Jomart Toqaev 2030 jylǧa deiın su resurstaryn basqaru jüiesın damytudyŋ Ükımet bekıtken tūjyrymdamasyn qataŋ synǧa aldy. Prezidenttıŋ pıkırınşe, ony ıske asyru jönındegı ıs-qimyl jospary su tasqynynan bolatyn zalaldyŋ aldyn alu jäne azaitu mäselesın keşendı şeşuge mümkındık bermeitın deklarativtık sipatta.
Su qoimasy turaly jasalǧan josparlar da estıgen jan emırenetındei keremet! Bıraq «ötırıkşınıŋ şyn sözı zaia» degendei, taǧy da oryndalmai qalmai ma degen sūraq köŋıldı küptı qylady. Mäselen, biyl 11 oblysta 5 jaŋa su qoimasynyŋ qūrylysy bastalady. Būl suarmaly jerlerdıŋ audanyn 250 myŋ gektarǧa ūlǧaitady jäne 137 myŋ adam tūratyn 70 eldı meken üşın su basu qaupın azaitady. Sonymen bırge jūmys ıstep tūrǧan 15 su qoimasy qaita jaŋartylady. Būl 70 myŋ halqy bar 64 eldı meken üşın su basu qaupın azaituǧa jäne 74 myŋ gektar suarmaly jerdı sumen qamtamasyz etuge serpın beredı. Solai bolǧai! Eŋ bastysy, 10 jyldyq uäde siiaqty oryndalmai qalmasa bolǧany.
Elımızdegı ırı özender sanalatyn Ertıs, Ile, Tobyl, Talas, Syrdariia, Jaiyq özenderınıŋ bärınıŋ joǧarǧy aǧysyna ırı damba, su qoimasy salynǧan. Mäselen, Ertıstı būrǧan Qytai 365 bögeuın aǧytsa, Qazaqstannyŋ şyǧys öŋırın şaiyp ketedı. Jaiyq özenıne salynǧan tospa jarylsa, qazaq elı topan sudyŋ astynda qalady. Demek, su qoimasyn salu jūmysy memlekettık strategiialyq qauıpsızdık tūrǧysynan oilastyryluy kerek. Sondai-aq salynatyn su qoimalary elektr energiiasyn öndıruge qauqarly bolsa, onda bız ekı alyp bige şyǧar edık. Mäselen, Amerika Qūrama Ştattary – älemdegı su bögetı sany boiynşa Qytaidan keiıngı 2-orynda tūrǧan memleket. AQŞ armiiasy injenerler korpusynyŋ statistikasyna säikes, Amerika Qūrama Ştattarynda tym kışkentai gidroenergetika jobasyn qamtymaityn 79000-dai böget bar, onyŋ ışınde 2500-ge juyq böget elektr energiiasyn öndıruge qauqarly. Elımızde su da, elektr energiiasy da jetıspei jatqanyn eskersek, būl – bız eskeretın täjıribe.
