Salalyq jurnalistika: artyqşylyǧy men kemşılıgı qaisy?

Qoǧamdyq sanany jäne qoǧamdyq pıkırdı qalyptastyruşy – ol älbette būqaralyq aqparat qūraldary. Elımızde bırqatar universitetter bolaşaq jurnalisterdı daiyndaidy. Alaĭda olardyŋ sapasyna sala mamandarynyŋ da, bılım aluşylardyŋ da köŋılı tola bermeĭdı. Osy oraida bız «Aşyq sillabus» bılım beru baǧdarlamalaryna taldau-zertteu jürgızgen edık. 24 otandyq jäne 22 şeteldık oqu ornynyŋ bılım beru baǧdarlamasyn taldap, salystyrmaly analiz jasadyq.

Taldau nätijesınde Qazaqstandaǧy universitetterdıŋ bärınde mındettı teo­riialyq pänderdıŋ mındettı praktikalyq pänderden az ekenı belgılı boldy: 12%-y – mındettı teoriialyq pänder, 31%-y – mındettı praktikalyq pänder, 52%-y – media jäne jurnalistikaǧa baĭlanysty taŋdau pänderı jäne 5%-y bolaşaq jurnalistıŋ mädeni bılıktılıgın arttyratyn pänder.

Salalyq jurnalistika – belgılı bır salanyŋ özektı aqparatyn jinau, öŋdeu men türlı arna arqyly taratudyŋ äleumettık qyzmetı. Otandyq ǧalymdardyŋ pıkırınşe, būǧan deĭın Qazaqstan media keŋıstıgınde sport, ǧylymi-tanymdyq jäne ekonomika jurnalistikasy aitarlyqtai damyǧan jäne Bılım beru baǧdarlamalarynda da, negızınen, osy salalarǧa köŋıl bölıngen. Soǧys, qaqtyǧys, laŋkestık, halyqaralyq qatynastar, saiasat jurnalistikasy 15 universitette qamtylǧan. Onyŋ artyqşylyǧy men kemşılıgı de bar. Bırınşıden, qazırgı qalyptas­qan geosaiasi jaǧdaĭda soǧys ne qaqtyǧys alaŋynan däl, naqty ärı sauatty aqparatty halyqaralyq dau tudyrmaĭtyndaĭ jazu – bolaşaq jurnalist mamannyŋ şeberlıgı. Kemşılıgı, mūndaĭ pänderdıŋ mındettı nemese bazalyq elektiv pänder qatarynda köptep kezdesuı studentterdıŋ köŋıl az bölıngen jurnalistika salalaryn taŋdamauyna alyp keluı mümkın. Nätijesınde az qamtylǧan nemese müldem qamtylmaĭ otyrǧan baǧyttar eleusız qala bermek. Ekınşı orynda 11 universitette oqytylatyn ekonomika/ıskerlık jurnalistika tūr. Qazır qarqyndy damyp kele jatqan SMM, blogging, mobildı jurnalistika baǧyty üşınşı oryndy ielengen. Qazaqstan universitetterı ışınen salalyq jurnalistikaǧa eŋ köp basymdyq bergen E.Böketov atyndaǧy Qaraǧandy universitetı men Halel Dosmūhamedov atyndaǧy Atyrau universitetı ekenı anyqtaldy. Atyrau universitetı Ekstremaldy jurnalistikany da oqytady.

Äskeri jurnalistika: Būl baǧytqa jastardyŋ qyzyǧuy jyldan-jylǧa artyp keledı. Degenmen, būl baǧyt tek äskeri-patriottyq «Aĭbyn», «Sarbaz» telebaǧdarlamalaryn jürgızumen şektelgen. Äskeri jurnalistika halyqaralyq qatynastar, qaqtyǧys jäne saiasat baǧyttarynyŋ köleŋkesınde qalyp qoĭǧan. Dın jurnalistikasy: Būl – Qazaqstanda endı ǧana damyp kele jatqan sala. Älemde dıni ekstremizm, al elımızde İslam qūndylyqtaryna jat dıni aǧymdar men sektalar qyzmetın nasihattap jürgende, būl turaly konstruktiv pıkır bıldıre otyryp, dälelderge süĭenıp jaza alatyn jurnalister öte az. Būl sala da JOO jurnalistık bılım beru baǧdarlamalary mülde enbegen. Būryn aqparat jetkıze alatyn, jaza alatyn mamandarǧa sūranys joǧary bolsa, qazır jazu maşyǧymen bırge tehnologiiany da meŋgergen ämbebap mamandarǧa sūranys artty. Osy oraida elımızde jurnalistık bılım beretın joǧary oqu oryndary didjital zaman talabyna saĭ maman daĭyndaudy qolǧa alyp, özgerısterge beĭımdele bastaǧany baĭqalady. Mäselen, otandyq bırqatar universitetter «Sifrlyq jurnalistika», «Web jurnalistika», «Jaŋa media», «Konvergenttı jurnalistika» bılım beru baǧdarlamasy boĭynşa maman daiarlaudy bastaǧan.

Degenmen, öŋırlık universitetterdıŋ bırınde mındettı pänder qataryna tek «Multimedialyq jurnalistika» pänı engen, al sifr­lyq jurnalistikaǧa baĭlanysty özge pänder tek taŋdau komponentıne kırgen. Data jurnalistikaǧa baĭlanysty mındettı pän 24 oqu ornynyŋ 7-euınde oqytylady. Aqparattyq tehnologiialar baǧytyndaǧy JOO-da kompiuterlık baǧdarlamalarǧa köbırek män berılgen. Al taldau nysanyna aĭnalǧan bır universitettıŋ jurnalistık bılım beru baǧdarlamasynda taŋdau komponentı müldem ūsynylmaǧan. Jurnalistık bılım berudıŋ älemdık täjıribesınde aqparattyq tehnologiiaǧa basymdyq beretının aldaǧy uaqytta eskerıp, aqparattyq tehnologiiamen baĭlanysty pänderdı qosqan dūrys.

Būdan şyǧatyn tüiın mynadai: JOO basym bölıgınde dästürlı jurnalistikaǧa basymdyq berılgen. Taŋdau jäne mındettı komponentter arasynda maǧynalyq jaǧynan bır-bırın qaĭtalaĭtyn pänder jiı kezdesedı (Web-jurnalistıŋ şeberlıgı, Web-jurnalistıŋ şeberlıgı turaly seminar). Teoriialyq pän ataulary bırızdı emes. Būl jaǧdaĭ ǧylymi tıl qalyptastyruǧa kedergı keltıredı. Praktikalyq mındettı pänderden görı praktikalyq taŋdau komponentterı köbırek ūsynylady. Sifrlyq jurnalistikaǧa beiımdeitın pänder qatary taŋdau komponentınde köbırek berıledı. Är oqu ornynda mındettı praktikalyq pänder ärqily jäne kredit sany da ärtürlı.

Endı ūsynystarymyzǧa keleiık. Universitette psihologiia jurnalistikasy pänderın qosu qajet. Meĭlınşe köp sala qamtylsa, soǧūrlym kontent sapasy artady. Salalyq jurnalistikanyŋ özın bırneşe salaǧa bölıp qarastyrǧan abzal. Zaŋ jurnalistikasynyŋ özınen sot jurnalistikasy tärızdı tarmaqtardy bölıp oqytuǧa bolady. Qazırgı geosaiasi jaǧdaĭ, älemdık keŋıstıkte bolyp jatqan qaqtyǧys pen soǧysty eskere otyryp, oqu oryndarynda tek konfliktologiia­men şektelmeĭ, soǧys jurnalis­tikasy, laŋkestık jurnalistika, daǧdarys jurnalistikasy pänderın aşu qajet. Salalyq jurnalistika pänderınen oqytatyn oqytuşy kadrlaryn daiarlauǧa den qoiu qajet. Sport jurnalistikasyn damytu. Onyŋ ışınde sport taqyrybyn tek er adamdar jazady degen tüsınıkten arylu, oqytu barysynda genderlık teŋdıktı eskeru. Aqparattyq tehnologiialar, programmalau tılı, mobildı jurnalistika maşyǧyn üĭretetın pänder mındettı komponent qatarynda bolǧany dūrys.

Sifrlyq däuır vizual kontentke köbırek süĭenetının eskere otyryp, studentterge şyǧarmaşylyq jäne tehnikalyq pänderdı meŋgeruge mümkındık beretın grafika/dizaĭn kurstarynyŋ boluy media indus­triia üşın de, studentter üşın de paĭdaly bolmaq.

Jasandy intellekt/robototehnika halyq­aralyq mediada belsendı qoldanyla bastady. Būl pän boĭynşa bazalyq kurstyŋ ūsynyluy bolaşaq jurnalisterdıŋ mümkındıgın keŋeĭte tüsedı. Gazet jäne jurnaldardyŋ onlaĭn transformasiiasyn eskere otyryp, «Gazet jäne jurnal şyǧaru» pänın onlaĭn basylymǧa material daĭyndau, onlaĭn basylymdar dizaĭny men grafikasy, konvergenttı jurnalis­tika tärızdı pänderge türlendıru ūsynylady. Otandyq oqu oryndaryna jazu negızderın üĭretetın pänderde storitelling formatyna köŋıl bölu ūsynylady. Qazaqstanda sifrlandyrudyŋ qarqyndy jüruıne oraĭ jurnalistika mamandyǧynda studentterge «Jasandy intellekt», «Sifrlyq qūqyq», «Sifrlyq äl-au­qat», «Sifrlyq media etikasy» pänderın qosu qajet.

Jurnalistikasy damyǧan eldıŋ örkeniet esıgın aşuy jyldamyraq bolatyny däleldeudı qajet etpeĭtın aksioma. Ökınışke qaraĭ, qazaq jurnalistikasynyŋ qazırgı zaman talabyna ılese almaĭ otyrǧany baĭqalady. Zamanaui jurnalis­tika köşıne ılesuge yqpal etetın faktordyŋ bırı – jurnalistika salasynda bılım berudı jetıldıru. Keĭıngı on jylda jurnalistikaǧa qajet daǧdy qataryna derekterdı tüsınu, algoritmderdı bılu, kontent öndıru men äleumettık jelılerdegı jūmys qosyldy (Berger jäne Foote, 2017). Sondyqtan Batystaǧy oqu oryndary data jurnalistikany mındettı pän qataryna kırgızıp qana qoĭmaĭ, ony jurnalistika mamandyǧynyŋ ışındegı bölek baǧyt retınde oqytady. Qazaqstandaǧy keĭbır oqu oryndary da mındettı praktikalyq komponentke data jurnalistika baǧytyndaǧy pänderdı qosqan. Mysaly: «Derekter jurnalistikasy», «Mälımetter jurnalistikasy», «Jurnalistikaǧa arnalǧan derekterdı vizualdau». Data jurnalistikaǧa baĭlanys­ty mındettı pän 24 oqu ornynyŋ jeteuınde oqytylady. Al şetel jurnalistikasynda multimedia men konvergenttılıkke oĭysu baĭqalady. Dästürlı «Telejurnalistika», «Radiojurnalistika» pänderınen görı «Multimedia jurnalistikasy», «Audio storitelling», «Video storitelling», «Dijital storitelling» tärızdı pänder oqytylady.

Ainūr SLÄMǦAJY, Astana IT University

oqytuşysy, PhD