Soŋy. Basy gazetımızdıŋ
№48 (4636) sanynda
«Qyzyl jebe» qazaq ädebietı üşın ülken olja boldy. Ūlttyŋ ruhyn tületken körkem şyǧarma atandy. Eŋ köp oqylǧan kıtapqa ainaldy.
Qazaq ädebietınıŋ alyptary men ädebi synşylarynyŋ «Qyzyl jebe» romany turaly öz oiyn jazbaǧandary kemde-kem. «T.Rysqūlovtyŋ beinesı qanşalyqty qūnarly bolsa, sonşalyqty kürdelı, keide şytyrman da qiyn. Onyŋ bar joly tūp-tura tıke bolmaǧan. Onyŋ aldynan zamany qily-qily qiyn mäseleler tosqan. Osy auyr mındettı Şerhan Mūrtaza moinyna alyp, şyǧarmaşylyq ızdenıstermen tereŋdei tüstı» dep oi qorytty.
Şıgesıne qorǧasyn qūiǧandai myǧym, tereŋ oily, parasatty suretker Ş.Mūrtazanyŋ är kıtaby şyqqan saiyn jürıs-tūrysy, mınezı men aibarly kelbetı Tūrar Rysqūlovqa ūqsap bara jatqanyndai sezıldı. Ony ärıptesterı men ädebiet synşylary aşyq aita bastady. Negızı, «Qyzyl jebe» romanyn «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ bas redaktory bolyp jürgenınde jazǧanyn aitatyn bolsaq, onyŋ tigızgen äserı şyǧarmaşylyq ortasynda anyq baiqaldy. Qoǧam köz tıkken tūlǧanyŋ oi-josyǧy, şyndyq pen ädıldık jolyndaǧy qaitpas küreskerlıgı, qoǧamnyŋ ötkır mäselelerın batyl aityp, barynşa batyryp jariialauynyŋ ırgetasy qataia tüstı deuge bolady. Alaş ardaqtysy keşegı men bügıngınıŋ tarihynda qazaq baspasözınıŋ «jürek jūtqan jolbarys redaktory» atandy. Öz keiıpkerıne qasiettı qyr-syrymen ūqsaudyŋ qūdıretı de, kiesı de bar emes pe?! Halyqtyŋ basyna kün tuǧanda erekşe qairat körsetken Tūrar kökesı tärızdı qalyŋ eldıŋ qorǧauşysy jäne şyndyqtyŋ jebesı atanǧan Şeraǧanyŋ şyŋy däl osy jalǧastyqtyŋ tamyrlas boluynan şyǧar degen oidamyz.
Jalpy ädebi ortada «Jazuşynyŋ şyǧarmasy – jazuşynyŋ özı» degen söz bar. Ras. Eger Şeraǧaŋ Tūrar turaly bolmasa, «Qyzyl jebenı» jaza almas edı. Eger Şerhan Mūrtaza elı men jerın Tūrar Rysqūlovtai şeksız süie bılmese, elı men jerınıŋ bügıngı aqiqatyn aita almasa, būl jolda qūrbandyqqa beiım bolmasa, qazaqtyŋ Şeraǧasy da atanbas edı» degen ortaq aiqyndyq däl berılgen.
Ūlt perzentı, daryndy talant, aituly orator, tabiǧatynan erekşe tuǧan jan degen qasietterı de ūqsastyq qana ma?!
Jalpy Şeraǧa körkem ädebiette ǧana emes, barlyq kezeŋ men tolqyndy uaqytta T.Rysqūlovtyŋ ūlan-ǧaiyr ǧasyr jügın arqalaǧan qyzmetı turaly janyn berıp, adal sözın tynymsyz jazdy. Ekı teŋdessız erlıgı men abadan eŋbegın erekşe keltıredı.
Bırınşısı – 1918-1919 jyldarda Orta Aziiada, Qazaqstanda ülken aştyq. Sonda Tūrar Rysqūlov aştyqpen küres komissiiasyn basqaryp, halyqty jappai aman alyp qaluǧa baryn saldy. Kürestı. Aiqasqa tüstı. Aqyry, aştarǧa jedel kömek körsetu turaly ökımetke qauly qabyldatty.
Ekınşısı – taǧy da aştyq. Tarihtan belgılı, 1932-1933 jyldary jappai kollektivtendıru kezeŋınde Qazaqstanda öreskel būrmalau oryn aldy. Halyqty kollektivtendıru turaly Leninnıŋ ösietı ūmyt qalyp, qoǧam damuynyŋ obektivtı dialektikalyq zaŋy būzyldy. Osynyŋ saldarynan halyq köpe-körıneu aştyqqa ūşyrap, ömırde sirek kezdesetın näubetke tap keldı. Al Goloşekin bastaǧan respublika ökılderı «Qazaqstanda kollektivtendıru tamaşa ötıp jatyr» dep Mäskeuge aqpar jazumen boldy. Halyq jappai küizelıske ūşyrady. Mıne, osyndai syn saǧatta T.Rysqūlov 1932 jyly tamyz aiynda Stalinge bırınşı hatyn jazdy. Odan nätije bola qoimaǧan soŋ, araǧa bırneşe ai salyp Stalin, Molotov, Kaganovichtıŋ atyna ekınşı hatyn jazdy. Tūtas halyqtyŋ basyna solaqai saiasattyŋ alapat qauıp töndırgenın batyldyqpen, aşyna aiqailap aitty. Däl osy tūsta, jeke adamǧa tabynudyŋ dertı beleŋ alǧan şaqta mūndai orasan batyldyqqa baryp, öz basyn oqqa bailau qaupıne qaramai, «halqym!» dep janūşyra qairatkerlık körsetu teŋdessız erlık edı. Köp ūzamai Goloşekin Kazkraikomnyŋ bırınşı hatşylyǧy qyzmetınen alynyp, respublika auyr būlttan arylyp, ädıldık ornai bastady. Osy tūsta Ş.Mūrtaza: «Tūrar Rysqūlovtyŋ būdan basqa da orasan qyzmetterın bylai qoiǧanda, tek tuǧan halqy üşın, tuysqan halyqtar üşın janqiiar osyndai abadan ısterı üşın ǧana onyŋ ūly ruhyn tu etıp ūstap jüruge bolady» dep jazady.
Belgılı synşy Tūrlybek Mämeseiıt «Alysqa atylǧan jebe» degen kölemdı maqalasynda «Rysqūlovtyŋ halqyna jasaǧan eŋbegı qandai ölşeusız bolsa, Şerhan Mūrtazanyŋ da Rysqūlovty «tırıltudegı» eŋbegı sondai zor» dep baǧalaidy. Būl jalpyhalyqtyq baǧa dep sanaimyz. Talǧampaz qalamger Elen Älımjan «Qyzyl jebenı» jūrt Şerhan Mūrtazanyŋ Tūrar Rysqūlovqa qoiǧan eskertkışı dep jatady. Solaiy solai da şyǧar. Degenmen men üşın «Qyzyl jebe» – ūrpaqtan-ūrpaqqa qaharmandyqtyŋ mäŋgılık amanaty, qoǧamnan qoǧamǧa eskertpe» dep jazady. Qaharmandyqtyŋ mäŋgılık amanaty deidı. Qoǧam mūny ūmytpauǧa tiıs. «Oian, Tūrar!» dep bastalatyn osy şyǧarmasy maǧan da «Oian, qoǧam!» dep tūrǧandai bolyp körınedı.
Qaisar ruhty jazuşy, esterıŋızde me, özınıŋ şyǧarmaşylyǧy men ömırlık qadır-qasietıne zor abyroi äkelgen romanynyŋ soŋynda Rysqūlovpen qoştasady. Sol tebırenıste: «Men sızge däl qazır alpystan jaŋa asqan jasymnyŋ jartysyn arnadym. Otyz jyl boiy sızben qol ūstasyp, bırge jürıp, bırge tūrdym. Otyz jyl boiy jan-düniemdı, oi-sanamdy bilep, ūzaq saparǧa jol bastadyŋyz. Ol asa qiyn jol edı» deidı. Odan soŋ «…Bıreuler aitty: şetı joq, şegı joq mūhitqa tüsıp kettıŋ-au, baiǧūs, batyp ketpeseŋ jarar edı» dedı. Olardyŋ aitqany ras edı. Men köp maltyǧyp, köp tūnşyqtym. Jaǧalauǧa jete almai, batyp ketuım yqtimal edı. Bıraq, Tūrar köke, özıŋız alyp şyqtyŋyz. Sızdıŋ jūlqar ruhyŋyz alyp şyqty» dep jazady.
Eŋ bır jaryq säulelı tüiının qaraŋyzşy: «Men toryqqan kezde, Sızdıŋ ruhyŋyz äl-quat berdı, Tūrar köke. Men Sızdı tüsımde köretın boldym» deidı. İä, jankeştılık eŋbektı, erlıkke toly eldıktı Tūrar ruhy qoldaǧan şyǧar, iä, ata-baba äruaǧy dem bergen şyǧar.
Körnektı jazuşynyŋ «Stalinge hat» pesasy – Rysqūlovtyŋ ruhyn tırıltken dara tuyndy. «Qyzyl jebenıŋ» jalǧasy ıspettes. Sol jyldarda, bügınderı kelmeske ketken Keŋes Odaǧyndaǧy qaita qūrudyŋ dümpuımen Almaty sahnalarynda batyl şeşımge qūrylǧan spektaklder qoiylyp jatatyn. Qalam ūşynan qairatkerlıgı saumalaǧan Şerhan Mūrtazanyŋ pesasy boiynşa sahnalanǧan «Stalinge hat» dramasy aşarşylyqtyŋ aşy şyndyǧyn aityp, Stalinge hat jazǧan Tūrar Rysqūlovtyŋ azamattyq erlıgı turaly edı. Būl qoiylymdy köru üşın sol kezdegı Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy G.Kolbin bastap, Ükımet töraǧasy qostap, respublika basşylyǧyndaǧy adamdar tügelge juyq teatrǧa barady. Jaryq dünienıŋ, qoǧamnyŋ, adamnyŋ aqiqatyn teŋdei taspalap tanudyŋ mänı aldynda bas iiu, joq, bas idırude sahnanyŋ siqyrly syry men körkem oidyŋ qūdıretı sanaǧa auyr jük tüsırmei qoimaidy. Miǧa säule tüsıredı. Sol bır sättıŋ körınısıne kuä bolǧandar estelıkterı mynadai bolyp şyǧady: «Qoiylym bastalǧannan-aq G.V.Kolbinnıŋ türı özgerıp sala berdı. Meŋıreiıp otyrdy da qoidy. Spektaklden keiın ädette basşylyq teatr direktorynyŋ kabinetıne kıretın, qoiylym üşın (tıptı onşa ūnamasa da) mezıret boiynşa alǧys aitylatyn, rejisserge, akterlerge tabys tılenetın. Kolbin sonyŋ bıreuın de jasamady. Ornynan tūrdy da, bırden şyǧar esıkke bettedı. Auyz aşpaǧan küiı mäşinesıne otyryp, kettı de qaldy. Sonşa saŋylausyz bolmai şyqty. Talai närsenı tüsındı. Spektakldıŋ süiegı äldeqaşan qurap qalǧan Goloşekin emes, tura sol siiaqty Qazaqstanǧa kelıp, bılgenın ıstemekşı bolyp jatqan özı turaly ekenın tüsındı. Būl jerden esı barynda ketu kerek ekenın sol künı tüpkılıktı ūqqan şyǧar-au, tegınde. Mümkın Ortalyqqa ötınışın de sol kezde aitty ma eken, kım bıledı?».
Tarihtyŋ közı de, özı de adam. Sol äigılı dramalyq şyǧarmada Stalin: Halqy üşın şyryldap otqa tüse jazdaǧan päruana. Sen söitıp qarlyǧaştai qanatyŋmen su sebelegen halyq saǧan ne jaqsylyq körseter eken? Künderdıŋ künınde atyŋdy da ūmytyp ketpes pe eken? Bılesıŋ be, aş bala qarny toiǧan soŋ jaŋa ǧana jylaǧanyn ūmytyp ketedı.
Rysqūlov: Eŋbegım üşın aqy tılemeimın. Ūmytsa, nesı bar, ūmyta bersın. Tek qarǧamasa bolǧany, düniede bır-aq närseden qorqamyn.
Stalin: Ol ne?
Rysqūlov: Qarǧys…
Būl – tūla boiyŋdy dır etkızetın ūǧym, ūly tüsınık. Sūmdyq oi. Sūrapyl saual. Qasiettı söz jauaby.
Qazaqtyŋ biık te tūŋǧiyq aqyl iesı Tūrar Rysqūlovtai abzal azamaty elımızdıŋ HH ǧasyr belesınde ūlt bolyp ūiysyp, jūrt bolyp qalyptasu kezeŋderıne sıŋırgen tarihi eŋbegı men qyzmetı üşın tuǧan halqynyŋ şeksız süiıspenşılıgıne bölenıp, mäŋgılık alǧysyn aldy.
Qazır Tūrardyŋ zamany tudy. Täuelsızdık, bostandyq elımızdıŋ basyna ornady. Būl däuren üşın Tūrar Rysqūlov ömır boiy kürestı. Jemısın özı köre almady, elı körıp jatyr.
Aqiqat amanat: ūltqa qyzmet etudıŋ biık ülgısı bolǧan ūly qairatker, qoǧamdyq sanada öşpes ız qaldyrǧan körnektı saiasatker Tūrar Rysqūlovtyŋ tuabıttı qaisar da qaharman tūlǧasy, bızdıŋşe, ädılettı qoǧam tūrǧysynda eşqaşan alasarmaidy, esımı eşqaşan da ūmytylmaidy, endı egemendı elımen bırge biıktep, sanaly ūrpaqtarymen jasai beredı.
Būl künderı Ädılettı Qazaqstan qūru kezınde ar-ojdan tazalyǧy, adal eŋbek, adal tabys qanşalyqty maŋyzdy bolyp otyrǧanyn jaqsy bılemız. Al el basqaru ısınde ūltqa qyzmet etu men ūlttyq müddenı joǧary qoia bılude, eŋ aldymen, öz halqyn oilauǧa mındettı memleketşıldık qasietter asa qajet. Ol şeşımdı şart boluy tiıs. Däl osy biıkte Tūrar Rysqūlovtyŋ täuelsız el jastary üşın qairatkerlık önegesı, azamattyq ūstanymy, ozyq oilary men taǧdyrly, tarihi taǧylymy – ömırşeŋ ūlt bailyǧy, tausylmas qazyna.
Örkeniettı ömırdıŋ dästürınde Tūrar Rysqūlov esımı – qazaq ūlty üşın eşqaşan eskırmeitın qūndylyq.
Endı äŋgımenıŋ tüiını: örşıl ūrpaq bügıngı zamanda är närsenıŋ baiybyna baryp, tüsınudı üirenu kerek dep oilaimyz. Eŋ bırınşı kezekte ūltqa qyzmet etudıŋ jalpylama mänın tüsınu üşın el mūratyna adaldyq tanytqan tarihi tūlǧalardyŋ atqarǧan ısterın zamandar ürdısınde tanyp, bıluımız qajet.
Meirambek TÖLEPBERGEN, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı
