Qazaq qystaularyn arheologiialyq tūrǧydan zertteu – kenjelep qalǧan baǧyttardyŋ bırı. Onyŋ naqty sebebı kezınde qystaulardy zertteu qajettılıgınıŋ tuyndamauy, memleket tarapynan da arnaiy tapsyrmalardyŋ bolmauy jäne qystaulardyŋ eskertkış esebınde, tarihi-mädeni mūra nysany retınde memlekettık märtebesınıŋ joqtyǧy. Saiasi ideologiialyq şekteulerge bailanysty, Keŋes ükımetı tūsynda būl eskertkışter tobyn barlyq aimaqtar boiynşa keşendı türde zertteudıŋ tarihi maŋyzdylyǧy üstem bolmady. Täuelsızdık jyldarynda eskı qora-qystaular ǧylymi ortada mamandar tarapynan özektı taqyryp bolyp köterılmedı. Osy mäsele töŋıregınde ǧylymi tūrǧyda zertteudıŋ naqty metodikalary qalyptaspady jäne barlyq aimaqtar boiynşa ǧylymi-derektık baza jinaqtalǧan joq.
Qazaq qystaularyn arheologiialyq tūrǧydan zertteu osy uaqytqa deiın belgısız bolyp kelgen köptegen tarihi tyŋ mälımetter beredı. Būl Qazaqstannyŋ türlı aimaqtarynyŋ topografiialyq mälımetterın salystyrmaly türde saraptauǧa mümkındık bolady. HIH ǧ. men HH ǧ. basyndaǧy qazaq halqynyŋ stansionarly üi salu dästürın jäne planigrafiiasyn anyqtauǧa kömektesedı. Arheologiialyq qazba barysynda qystaudyŋ planirovkasy tolyqtai aşylady. Tūrǧyn-jaidyŋ qabyrǧasy, edenı, töbesın japqandaǧy tıreu-dıŋgek, esık, tabaldyryq oryndary jäne jylytu jüiesın (peş) ornalastyru tärtıbı, jalpy arhitekturalyq erekşelıkterı anyqtalady. Keşendı materialdan qystau tūrǧyndarynyŋ qai kezeŋde ömır sürgenın, nenı tūtynǧanyn, bır sözben aitqanda sol kezeŋnıŋ şaruaşylyq-mädeni, äleumettık-ekonomikalyq beinesın köruge bolady. Atalmyş kezeŋ eskertkışterın zertteu Qazaqstannyŋ ortaǧasyrlar jäne soŋǧy ortaǧasyrlar däuırın zertteude zor üles bolyp qosylatynyn da eskergenımız jön.
Soŋǧy jyldarda Qaraǧandy oblysynyŋ mädeniet, arhivter jäne qūjattama basqarmasy oŋ bastama köterıp, qarjylai qoldauy arqyly aimaqta qazaq qystaularyna arheologiialyq qazba jäne restavrasiia jūmystary jürgızıle bastady. Solardyŋ qatarynda Bökeihanov äuletıne qarasty Jekejal, S.Seifullin tuǧan Qaraşılık qystaularyna jürgızılgen restavrasiialyq jūmystar bar. Al arheologiialyq qazba jürgızılgen ekı nysandy aita alamyz. Būl tūŋǧyş zaŋ magistrı, Alaşorda ükımetınıŋ müşesı Jaqyp Aqbaev äuletıne qatysty Köldıbūlaq qystauy jäne Ermekovter äuletınıŋ Börıktas qystauyn aituǧa bolady. Börıktas ölkesı – Alaşorda ükımetınıŋ müşesı, memleket qairatkerı, qazaqtan şyqqan tūŋǧyş matematik Älımhan Äbeuūly Ermekovtıŋ (1891-1970 jj.) tuǧan jerı.
Tarihi-mädeni eskertkış bolyp tabylatyn Börıktas qystauy Qaraǧandy oblysy, Aqtoǧai audany, Qyzylarai auyldyq okrugınıŋ territoriiasynda ornalasqan. Būl öŋır – ekojüiedegı özınıŋ şūrailylyǧymen, jailylyǧymen erekşelenetın tabiǧi, tarihimädeni landşaft. Būl jerde Börıktas qystauynan basqa, Ermekovter äuletı meken etken Ämırhan, Qaraǧaş, Jazybek syndy bırneşe qystau oryndary bar. Sonymen qatar ata qorymdarynyŋ da osy maŋda boluy, būl jerdıŋ Ermekovter äuletıne köp jyldar boiy tūraqty türde qonys bolǧandyǧyn aiǧaqtaidy.
2019 jylǧy zertteuler barysynda būryndary qaralǧan oryndardyŋ mälımetterı naqtylanyp, koordinattary alyndy, sipattamalar jasaldy. Osy arheologiialyq barlaular, topo-landşafttyq baiqaular, t.b. anyqtaular nätijesınde Börıktas ölkesınde qora-qystaular taqyrybyna qatysty bes maŋyzdy oryn belgılenıp, olar «Börıktas keşenıne» bırıktırıldı. Būlar Börıktas qystauy, Jazybek qystauy, Ämırhan qystauy, Qaraǧaş qystauy, Börıktas qorymy. Börıktas qystauy ekı nysannan tūrady. Qazba jürgızılgen bastapqy negızgı qūrylys üş jaǧynan biık tau qorşap jatqan (soltüstık, şyǧys, oŋtüstık jaqtary) saidyŋ auzynda, tegıs jerge salynǧan. Batys jaǧynda alasalau töbeler jatyr. Qystauǧa batys jelderınen yqtasyn bolyp tūrǧan osy töbelerden keiın keŋ jazyq bastalady. Osy jazyqtyŋ bergı tamanynda, bastapqy üiden batysqa qarai jaqyn jerde Ermekovter äuletınıŋ ata qorymy ornalasqan. Qystaudyŋ batysynda Yzyldauyq būlaǧy künbatysqa qarai aǧyp jatyr. Jergılıktı halyq üş būlaqty aitady: Bas Yzyldauyq, Orta Yzyldauyq, Aiaq Yzyldauyq. Zerttelgen eskertkış Orta Yzyldauyq būlaǧyna jaqyn. Şaǧyn bolǧanymen, jaqsy aǧyny bar, suy tastai ädemı su.
Jazybek qystauy atalyp ötken Börıktastan oŋtüstıkke qarai 1,1 km jerde qazırgı uaqytta malşylar otyrǧan Jazybek qystauy bar. Barlau barysynda Keŋes ükımetı tūsynda salynǧan üi men qoradan bölek, odan şyǧysqa qarai 140 m jerde, taudyŋ batys betkeiınde formalary ūzynşa kelgen törtbūryşty ekı eskı qystau üilerınıŋ orny baiqaldy. Üilerdıŋ qabyrǧalaryn ırgetasyna deiın būzyp äketkendıkten, jer betınde qūrylystardyŋ tek sūlbasy ǧana körınedı. Eskı Jazybek osy. Arhiv materialdary boiynşa, būl qystaudyŋ aty berılgen Jazybek Jienbaev (Jiynbaev) 1913 jyly Temırşı bolysy, №1 auyldyŋ biı İsmail Ermekovtıŋ orynbasary bolǧan. Älımhan Äbeuūlynyŋ atasy Ermek Jienbaiūly men Jazybek Jienbaiūly aǧaiyndy adamdar. Ämırhan qystauy Börıktastan soltüstık baǧytta 3,4 km qaşyqtyqta Älımhannyŋ tuǧan aǧasy Ämırhan Ermekovtyŋ qystauy bolǧan. Mūndaǧy eskı oryndardy planigrafiialyq ornalasuyna qarai üşke böluge bolady. Qystau qazırgı Ämırhannan (Keŋes ükımetı kezınde salynǧan üi) oŋtüstık-şyǧys baǧytta 100 m jerde. Būnda jermen-jeksen bolyp ketken onǧa tarta qūrylys bar. Äbden būzylǧandyqtan, naqty sanyn anyqtau mümkın emes. Būl qystau ornynan oŋtüstık baǧytta 450 m jerde, jalpaq töbe üstınde bır nysan ornalasqan. Aldyŋǧy orynmen ekeuınıŋ arasyn asa tereŋ emes sai bölıp tūr. Sai tabanynan tartylyp qalǧan būlaqtyŋ arnasy aŋǧarylady. Mūnyŋ bıreuınen reseilık käsıpkerler Kuznesovtarǧa qaraǧan «Dulevo» farfor zauyty kesesınıŋ synyǧy tabyluy būl oryndardyŋ XIX ǧ. soŋyna taman ülkeiıp, köterılgenınen habar beredı.
Qaraǧaş qystauy Börıktas keşenınıŋ törtınşı eskertkışı. Qystau biık taudyŋ oŋtüstık-batys betkeiıne, quysqa salynǧan üş üiden jäne olardan bölekteu, tömenırek ornalasqan bır ūzyn qoradan tūrady. Üilerdıŋ tau ırgesıne taqap salynuy, tūrǧyn-jaidyŋ qabyrǧalary tıp-tık bolyp tūrǧyzylmai, qisyqtau boluy, tas qalau tehnikasynyŋ qarapaiymdylyǧy, osynyŋ bärı būl oryndardyŋ joǧaryda atalǧan qystaulardyŋ barlyǧynan erterek salynǧandyǧyn aŋǧartady. Kıreberıs sai tabanynan soltüstık batysqa qarai būlaq aǧyp jatyr. Būlaq suyn boilai qalyŋ şılık ösken.
Börıktas qorymy Börıktas qystauynyŋ künbatysynda ornalasqan (sur. 1). Qorymda tastan, saman kırpışten tūrǧyzylǧan onnan astam törtqūlaq beiıt pen taǧy basqa sopaqşa üiındı türındegı jerleu oryndary bar. Osy ata qorymda Älımhannyŋ äkesı Äbeu qajy jatyr. Törtqūlaq beiıttıŋ qūlpytasyndaǧy qadym jazuynda «1911 jyly 19 martta jūma künı qazaq äuletı qara näsılı Orazǧūl ruy marhūm Äbäu Ermek qajy ūly 54 jasynda ahıret safary…» degen aqparat bar. «Qara» degen būl äulettıŋ ruy ekenın eskertemız, qazaqi jüiede arǧyn ışındegı qaraşordan bölınedı, Orazǧūl – odan berırek kelıp taraityn ata. Äbeu qajydan basqa, Älımhannyŋ anasy Aqbılek, aǧasy Ämırhan da osy qorymda jatyr.
Börıktas keşenıne kıretın Qaraǧaş, Ämırhan, Jazybek qystaulary zerttelıp otyrǧan nysannan erteleu uaqyttıkı. Olar älı qazylǧan joq, bıraq, syrtqy erekşelıkterınen-aq osy pıkırdı aita alamyz. Bölekteu, taudyŋ saiynda ornalasqan Qaraǧaş keşenge kıretın qystaulardyŋ eŋ ertesı dep sanaimyz. Börıktas qystauyndaǧy zerttelgen bırınşı üi keŋes zamanyna jetıp, 30-şy jyldarǧa qarai bos qalǧan. Köp uaqyt ötpei üi qiratylǧan, töbe aǧaşyn, kırpışınıŋ keregın, jaraitynyn arnaiy türde būzyp, alyp ketken. Dıŋgekterdıŋ aramen kesıluı, ol qūraldyŋ dälız edenınde, 5-8 sm topyraq üstınde qaluy osy sebeptı. Älımhan Ermekovtyŋ tuǧan aǧasy Aqan Ermekov ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynovpen erteden syilas, jaqyn bailanysty bolǧan da, saiasi aiyptaumen ūstalyp, aidauǧa ketken, odan qaityp oralmaǧan. 1930 jyly Älımhannyŋ özı alǧaş ret tūtqyndalǧan. Jalpy, sol tūstarda būl äulet qatty qyspaqqa tüskenı, odan keiın de Älımhannyŋ ūzaq uaqyt quǧyndalǧany jaqsy belgılı. Börıktas keşenı bıraz uaqyt zertteudı talap etetın, ǧylymi qūndylyǧy öte joǧary eskertkışke jatady.
Bylqyldaq – qalyŋ eldıŋ han jailauy
Qystau jaiyn söz etkende jailau ūǧymyn şetke ysyryp tastauǧa bolmaidy. Mūnyŋ bärı sol kezdegı qoǧamnyŋ ajyramas bır bölşegı. Sondyqtan, qystaudy zerttegende sinhrondy türde jailaudy, mümkındıgınşe, küzeu men kökteudı de qosa söiletudıŋ nätijesı molyraq bola tüsetını haq. Zerttelgen Börıktas qystauynyŋ jailauy jergılıktı halyqtyŋ jadynda, Bylqyldaq dep atalady. Ol jaily eŋ maŋyzdy keibır aspektını qozǧap ötsek, būl – qystaudan tık tartqandaǧy tūsy 12-15 km şamasynda bolatyn özen. Bylqyldaq turaly naqty derek qaldyrǧan osy öŋırdıŋ tumasy, Aqan Ermekovtyŋ küieu balasy Q. Mäkenbaev. Bylqyldaqtyŋ han jailau retınde düiım elge tanys boluy erterekte, Ermek Jienbaiūly zamanynda oryn alǧan. Ataqty küişı Tättımbet Qazanǧapūly özınıŋ ol da ataqty «Bylqyldaq», «Sylqyldaq» küilerın osynda, ülken saltanatty mäjılısterde, jiyndarda otyryp şyǧarǧan. Bylqyldaq tık arnaly, tez aǧatyn su emes, töbe-töbe arasyna jaiylyp esken, tarmaqty, bapty özen. Narketken syndy keŋ jerlerı, ülken iırımderı de bolǧan. Ermek äuletımen ırgeles Janderke Qūdabaiūly, onyŋ balasy Aqbai Janderkeūly, t.b. da äuletter Bylqyldaqqy kelıp otyrǧan. Osyndai el bır-bırımen bıte qainasyp, aralasyp jatqan jaimaşuaq kezeŋ 1917 j. Qazan töŋkerısıne deiın ǧana emes, 1920-şy jyldary, iaǧni «jaŋa ekonomikalyq saiasat», NEP tūsynda bolǧan. NEP-tıŋ bolşevikter partiiasynyŋ tarihi sezıne kelıp tırelgenı, onyŋ arjaǧyndaǧy tärkıleu, sūrapyl aştyq, t.b. oqyrmanǧa jaqsy tanys. Ä. Ermekov 1926 j. Taşkentte tūŋǧyş aşylǧan Qazaq pedagogikalyq institutyna (Kazpedvuz) arnaiy şaqyrylyp, matematikadan sabaq bergenı belgılı. Osy instituttyŋ direktory, qoǧam jäne memleket qairatkerı Temırbek Jürgenov Älımhannyŋ aǧasy Ämırhannyŋ qyzy Dämeşpen 1927 jyldyŋ jazynda Bylqyldaq jailauynda üilenu toilaryn ötkızgen. Oǧan jan-jaqtan kelgen bır top ziialy qauym qatysqan. Al onyŋ aldynda, 1925 jyly memleket jäne qoǧam qairatkerı Nyǧmet Nūrmaqov Jaqyp Aqbaevtyŋ aǧasy Ybyraidyŋ qyzy Züpnınge üilenıp, otau kötergen de, ekeuı ülkenderdıŋ batasyn aluǧa taǧy osy Bylqyldaq jailauyna kelgen. Älımhannan keiın Tom tehnologiia institutyna oquǧa tüsken, bolaşaq körnektı ǧalym Qanyş Sätbaev ta 1923-1925 jyldyŋ jaz ailarynda osy jailauǧa kelgen. Bylqyldaq jailauy tek mal baǧatyn jer emes, halyqtyŋ aralasyp, bılısıp, türlı tarihi oqiǧalar oryn alyp jatatyn, öner men ädebietke män bergen qalyŋ ortasy bolǧan.
1913 jyly G.N.Potanin janyna apaly-sıŋlılı Antonina Voronina-Utkina men Ekaterina Voroninany ertıp, Semei oblysy, Qarqaraly uezıne baryp, jergılıktı halyqtyŋ salt-dästürı, ädet-ǧūrpy jaily material jinaǧan. Antonina suret salsa, kışısı Ekaterinany qyzyqtyrǧan şalǧai jerdıŋ ösımdıkter düniesı edı. Qastarynda audarmaşy, ärı jol körsetuşı bolyp Tom tehnologiia institutynyŋ studentı jas Älımhan erıp jüredı. Bylqyldaqta qonaqtarǧa ekı üi tıgedı, bırı Potaninge arnalsa, ekınşısınde Antonina men Ekaterina ornalasady. Potanin osy saparynda Bylqyldaq jailauynda Aiapbergen Balabatyrov, Hasen Bijanovtarmen kezdesıp 27 ertegı jazyp alady. Ertegılerdı orysşaǧa audaryp, qaǧazǧa tüsıruge kömektesken de Ä. Ermekov bolatyn. Antonina Bylqyldaqta qazaq tūrmysy jaily fotolar tüsırıp, köptegen suretter salǧan. Ol tuyndylar Antropologiia men etnografiia muzeiınıŋ (Kunstkamera) qorynda saqtalyp keledı. Ǧalymnyŋ kiız üiıne ataqty änşıler Maira Uäliqyzy, Ǧabbas Aitbaev, Älihan Bökeihanovtyŋ ınısı Smahan töre siiaqty sol maŋnyŋ ziialylary, önerpazdary kelıp, dämdes bolady. Qonaqtar qazaqtan şyqqan tūŋǧyş zaŋ magistrı Jaqyp Aqbaevtyŋ Milybūlaqtaǧy auylyna da baryp qonaq bolǧan. Bylqyldaqta qonaqtar qūrmetıne änşı-küişıler qatysqan keş ūiymdastyrylyp, Semei gimnaziiasynda oqityn qazaq jastary orys aqyndarynyŋ öleŋderın oqyǧan.
D.ŞAŞENOV, A.BEISENOV
