Ūlttyq muzeide Abylai hannyŋ 310 jyldyǧyna orai «Abylai hannyŋ joryq joldary jäne Ūly dalanyŋ ūly tūlǧalary» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia öttı. Is-şara aiasynda «Abylai hannyŋ qara joly» kıtabynyŋ (qūrastyruşy – Mūrat Ydyrysūly) II tomy tanystyryldy.
Atalmyş kıtap «Abylai hannyŋ qara joly» respublikalyq ekspedisiiasynyŋ zertteulerı negızınde jaryq kördı. Ekspedisiia müşelerı Qazaqstan, Resei jäne Moŋǧoliia jerlerın aralap, 38200 şaqyrym jol jürdı. Onyŋ qorytyndysynda är marşrut boiynşa kartalar syzylyp, qos tomdyq basylyp şyqty. Qazır tarihi-tanymdyq, ǧylymi maqalalar jäne ekspedisiia derekterı negızınde äzırlengen jinaqtyŋ III tomynyŋ «süiınşı» danasy daiyn tūr.
Aqmola oblysy äkımdıgınıŋ qoldauymen 2018 jyly bastalǧan ekspedisiia biyl besınşı märte ūiymdastyryldy. Osy jyly ekspedisiia Mysyr elın bilegen Sūltan Beibarystyŋ 800 jyldyǧy, Abylai hannyŋ 310 jyldyǧy, Aqan serı Qoramsaūlynyŋ 180 jyldyǧy jäne Maǧjan Jūmabaevtyŋ 130 jyldyǧyna arnaldy.
– «Halyqty oiatqyŋ kelse, onyŋ tarihyn oiat» degendei, Qazaqstanda balamasy joq «Abylai hannyŋ qara joly» ekspedisiiasynyŋ maqsaty – XVIII ǧasyrdaǧy tarihi maŋyzy öte zor, Abylai han zamany atalatyn erlıkke toly kezeŋge sapar şegıp, qazaq dalasynyŋ ūly tūlǧalarynyŋ tarihyn, ruhani, mädeni qasietterın nasihattau, ūlan-baitaq qazaq jerın aralap, babalarymyzdyŋ erlık jolynda qaldyrǧan eskertkışterın tügendep, ony qalyŋ elge tanystyru arqyly jastarymyzdyŋ boiynda otanǧa, ūltqa, ana tılıne degen süiıspenşılık sezımın oiatu, – dedı ekspedisiia jetekşısı, ölketanuşy Mūrat Ydyrysūly.
Konferensiiaǧa Parlament deputattary, memleket jäne qoǧam qairatkerlerı, tarih, mädeniet, ädebiet jäne etnografiia salasyndaǧy körnektı ǧalymdar, muzei salasynyŋ mamandary men ekspedisiia müşelerı qatysty.
Memleket tarihy institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı Qanat Eŋsenov «Abylai hannyŋ joryq joldary» taqyrybynda baiandama jasady.
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory Jambyl Artyqbaev «Şürşıtqyrǧan şaiqasy qazaq halqynyŋ täuelsızdık üşın küresınıŋ biık belesı» atty baiandamasynda osy oqiǧanyŋ män-maŋyzyna toqtaldy.
Ǧalymnyŋ deregınşe, 1756 jyly Ämırsana qazaq ordasyna qaşyp keldı. Onyŋ artynan quyp şürşıttıŋ äskerı qazaq elıne qadam basty. Qazaq jaǧynyŋ qalmaq taişysyn bermeuı ekı aradaǧy jaǧdaidy uşyqtyrdy. Sol jyldyŋ mamyr aiynda qazaq dalasyna basyp kıru turaly Qytai imperatorynyŋ jarlyǧy şyqty. Bükıl batys şekarada tūrǧan äsker qazaq jerıne tögıldı. Qytai imperatory qazaq jerıne baratyn äskerdı ekıge böldı. Bırı «Batys baǧyt» dep atalsa, ekınşısı «Soltüstık baǧyt» delındı. Bırınşısın mänjür qolbasşy Dardana basqarsa, ekınşısın de mänjür Hadaha basqardy. Ol kezde Qytaidy mänjür äuletınıŋ imperatorlary basqarǧan uaqyt boldy. Sol sebepten qazaq qytaidy «şürşıt» dep atady.
Qytai qazaq äskerlerın ökşelep Saryarqaǧa jaqyndady. Qazan aiynyŋ basynda Qarqaraly maŋynda Jarly özenınıŋ boiynda Qytai äskerı men qazaq qosyndary arasynda küştı şaiqas boldy. Osydan bır jūma ötkennen keiın şürşıt jäne qazaq qosyndary Nūra özenınıŋ jaǧasynda taǧy da ūstasty. Abylai han 17 qazannan qalmai qazaqtyŋ men degen azamatynyŋ bärı Baianaulaǧa jinalsyn dep jarlyq berdı.
«1756 jyldyŋ qazan aiynyŋ soŋynda qazaq jauyngerlerı Ūly dalaǧa basa-köktep kırgen 20 myŋǧa juyq şürşıt-qytai äskerın qyrdy. Qantögıs şaiqastarynyŋ bırı Şıdertı özenınıŋ oŋ jaǧalauynda, qazırgı kezeŋde Şürşıtqyrǧan atauymen belgılı jerde boldy. Şürşıtqyrǧan şaiqasy qazaq halqynyŋ täuelsızdık üşın küreske qaşanda daiyn ekendıgınıŋ körsetkışı, qazaq qoǧamynyŋ yntymaǧy men bırlıgınıŋ eskertkışı dep atasaq dūrys. Jüz jyldan asa özınen küşı basymdau Joŋǧariiamen taitalasyp soǧysyp, elınıŋ azattyǧyn, jerınıŋ amandyǧyn qorǧap kelgen qazaq batyrlary būl joly mänjürdıŋ Sin äuletı bilegen Qytai aidaharyna auyr soqqy berdı, şyǧystan töngen tajaldyŋ betın qaitardy» dedı Jambyl Artyqbaev.
Belgılı ǧalym «Abylaidyŋ qara joly» kıtabynyŋ qūndylyǧyna toqtala kele, būl jinaq qazaq şejıresınde Abylai zamany atalatyn erlıkke toly kezeŋge jäne qazaq dalasynyŋ ūly tūlǧalarynyŋ tarihyna arnalǧanyn atap öttı. «Tarihi tūlǧalar Qazaqstan täuelsızdıgın myŋdaǧan jyldyq myqty ırgetasqa bekıtetın altyn tamyr ekenı aqiqat. Ūly dalanyŋ ärbır tauy men tasy, özenı men kölı, toǧaiy men ormany tek toponimiialyq eskertkış qana emes, sonymen bırge myŋdaǧan jyldyq alapat tarihtyŋ deregı» dep tüiındedı sözın tarihşy.
Onyŋ sözın jalǧaǧan filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, folklortanuşy Serık Negimov tūlǧalardyŋ tarihtaǧy ornyna toqtaldy.
Memleket tarihy instituty direktorynyŋ orynbasary Bürkıtbai Aiaǧan «Qazaq halqynyŋ 1750-1760 jyldary Arqa öŋırın qaitaryp aluy: saiasi qimyldar men äskeri taktika», türkıtanuşy ǧalym, L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory Qarjaubai Sartqojaūly «Qazaq-oirat qatynastary» taqyrybynda baiandamalar jasady.
Atalǧan jiynǧa qazaqtan şyqqan tūŋǧyş ǧaryşker, Halyq qaharmany Toqtar Äubäkırov te qatysty.
– Özımızdıŋ töl tarihymyzdy bılmesek, bız bolaşaqqa jol sala almaimyz. Otanymyzdyŋ jolyn, halqymyzdyŋ jolyn bärın tarih paraqtarynan tabamyz. «Abylai hannyŋ qara joly» kıtaby – tarihymyzdy tanytatyn eŋbekterdıŋ bırı. Abylai han turaly tam-tūmdap qana bılemız. Abylai men Kenesaryny tolyq tanu üşın älı talai uaqyt ötu kerek şyǧar. Bastysy, būl tarihi tūlǧalardy jaqsylap zertteu kerek. Sonda olardyŋ qazaq üşın atqarǧan eŋbegın tüsınemız, – dedı ǧaryşker.
