«Adam balasyn syilap körmegen» degen auyr sözdıŋ baryn bılemız. Jalpy adam syilau degen ne? Ol – şyn jürekten şyǧatyn ūly ūǧym, ırılık pen kısılık jäne jannyŋ meiırımı.
sıme Toilybek degen adamnyŋ oqiǧasynan basqa närsenı tüsıre almadym. Estuımşe, mūndai adam Syr boiynda ötken eken. Ötken ǧasyrdyŋ basynda bolǧan quǧyn-sürgın kezınde qyzyl belsendılerdıŋ bırı bolypty. Bıraq jaqsy belsendı. Qai baidy atyp, qai jaqsyny jer audaru kerek degen ükım şyǧysymen tündeletıp sol adamdy elden qaşyryp jıberudıŋ amalyn jasapty. Ertesıne özı sol auylǧa kelıp, älgı adamdy ızdegen bolyp, özı sıltegen jaǧynan basqa jaqqa ızdep ketedı eken. Qiyn-qystauda qaimyqpai, adamşylyqtyŋ jolymen jürgen ülken jürek iesı bertınge deiın ömır sürgen. Beibıt zamanda auyldyŋ bır adamy ölse, tuǧan bauyry ölgennen beter «bauyrymdap», qaraly üige aldymen baryp köŋıl aitady eken. Janazasynda qatardyŋ basynda tūrǧan. Būl qandai zaman bolsa da adam süiudıŋ ülgısı – özgege de, özıne de, qūrmetıne de syzat tüsırmei ötken naǧyz adam emes pe?!
Adam balasy bır qauymda, ainalasyndaǧy adamdarmen bırge ömır süredı. Tuǧanynan bastap sol ortada erjetıp, adamdardyŋ ortasynda ömırden ötedı. Öz ömırınde myŋdaǧan adammen kezdesıp, tanys-bılıs bolyp, ömır sabaǧynan şyŋdalyp, kemeldene tüsedı. Qūrdymǧa da sol ortada ketedı. Qoǧamǧa sıŋıp, qatar jürgen adamdardyŋ jaqsysymen tıl tabysyp, jamanymen alystan syilasuǧa aqyly jetuı kerek. Sonymen qatar öz qauymynyŋ jazylǧan, jazylmaǧan zaŋdylyǧyn ūstanyp, sol qoǧamnyŋ tolyqqandy müşesı bolu üşın jauapkerşılık jügın arqalap ötemız. Onsyz bolmaidy.
Endı ärkım öz jüregıne üŋılsınşı. Adam süimek tügıl, syilastyq, qūrmetten jūrdai bolyp bara jatqan joqpyz ba? Mümkın tuǧanymyzdyŋ jolynda janymyz qūrban dermız. Sonda da böten bıreudıŋ pıkırı men ūstanymy, äreketı öz degenımızdei bolmasa, qabyldai alamyz ba? Bıreudı syilau özgenıŋ daralyǧyn eskeru dep te atalady. Onyŋ daralyǧyn özıŋızdıŋ qalpyŋyzben ölşep, özıŋızdei oilap, özıŋızdei bolmaǧany üşın synap-mınemei, talap etpeu – osy syilastyqtyŋ basy. Eger adami normalardan asyp ketpese, sol qalpynda qabyldau dep te aityp jatady. Olardyŋ öz pıkırın nemese mınez-qūlqyn öz qalauyŋyzşa özgertudı talap etpeu. Eger bıreu qūzdan qūlaǧaly tūrsa, ony aiaǧynan tartyp bolsa da qūtqaryp qaluǧa bolady, bıraq mynadai jolmen jür dep aita alamyz ba? Menıŋşe, qajetı joq närse, ärkım öz jolyn özı tabuy kerek. Bıraq tyǧyryqqa tırelgen sol adamdardyŋ jaqsy qasietterdı oiatyp, ony jarqyratyp alyp şyǧyp, sol jaqsylyqtyŋ şuaǧyna özınıŋ de, özgenıŋ de quanuyna qoldan kelgenşe sebepşı bolsa şe?!
Jasyratyny joq, soŋǧy kezderı osy orta nıldei būzyldy. Aldymen «şala qazaqtan» bastaldy, oǧan sopylar, uahabtar, täŋırşılder, taǧy basqa dıni aǧym ökılderı qosyldy, sondyqtan olardan boiymyzdy aulaq ūstaimyz. Ainalyp kelgende, bır qazaq emes pe, nege bır-bırımızge meiırımsız, adasqany bar, adaspaǧany bar, jau körgendei boldyq. Arǧy jaǧynda özımşıldık jatqan joq pa?!
Jıbek BOLTANOVA, Geraldikalyq zertteu ortalyǧy
zertteu bölımınıŋ basşysy:
«Ata zaŋymyzdyŋ 1-babynda «elımızdıŋ eŋ qymbat qazynasy – adam jäne adamnyŋ ömırı, qūqyqtary men bostandyqtary» dep jazylǧan. Myna zamanda sol adam qara basynyŋ qadır-qasietınen aiyrylyp, qūndylyq bolmai qalǧandai. Osy memlekettıŋ, eldıŋ bırınşı qūndylyǧy adam bolsa, qazırgı qoǧam üşın adamdar eşkım de emes. Osynyŋ bärı – ata saltymyzdan ajyrap, jahandanyp bara jatqanymyzdyŋ alǧaşqy körınısı. Adamdar özımşıl, täkappar, däuletı tasysa astamşyl bolyp barady. Solar alǧa şyqqanda, qarapaiym halyq solarǧa qarap jerınıp barady. Özı üşın ǧana ömır süru degen qorqynyşty närse edı. Qazaq tanymynda köpten ajyramaǧan. «Köppen körgen ūly toi», «Jalǧyzdyq Qūdaiǧa ǧana jarasqan» deidı. Jalǧyz jürıp jol tapqanşa, köppen bırge adasuǧa daiyn halyq jalǧyzdyŋ arty qoǧamnan oqşaulanu, tūiyqqa tırelu ekenın bılgen soŋ aitqan bolar. Adam tūiyqtalǧanda ömırdıŋ mänınen aiyrylady, özıne degen senımnen aiyrylǧanda tüŋıledı. Adamdy sondai halge äkeledı. Ortada ömır sürgen adam, mysaly, mekteptıŋ özın alaiyq, ūstazymyzdyŋ, qala berdı auyl adamdarynyŋ bızge degen senımı, yqylasy arqyly özımızge degen senım men qūrmet qalyptasyp, böten oiǧa boi aldyrmadyq. Bızdıŋ qazaq balasyn köpşıl etıp ösıredı ǧoi, ärkımnıŋ köŋılıne qarap qamqor boludy qalaidy. Köp balaly bolatynymyz da sodan ǧoi. Egoizmge jol bergen saiyn özın-özı joǧary köterıp, eŋ jaman qasietterdı sıŋırıp, böten jolǧa tüsedı. Ūlyq bolǧan saiyn kışık bolu – qazaqy bolmysymyzdyŋ basty qasietı. Sol qasiet qalmaǧanda, adam biık qalpynda qalmaidy».
Pıkır iesı aitqandai, köpşıl halyqtyŋ ortasy ömır süruge qolaily, ūl-qyzynyŋ bolaşaǧyna da jaily boluy tiıs. Al myna dünie kökpar siiaqty. Äsırese äleumettık jelı. Män bermes pe edık, bıraq būl da halyq mädenietı öresınıŋ bır körsetkışı bolmasa. Eger äleumettık jelıde aitarym bar deitınder otyrmasa. Eŋ aldymen syilastyq, adamǧa qūrmet osy jerden ketıp bara jatqan siiaqty. Beitanys adamdar bırın-bırı qaralaǧanda, ortada aitylmaityn närselerdı taldaǧanda jelını alaqūiyn etedı. Kelelı äŋgımenı aita da bılu kerek, ony taldai da bılu kerek. Pıkır aitqanda qazaqy oilau dästürımızdıŋ, qazaqy mädenietımızdıŋ şegınen aspaǧan jaqsy. Köp qazaqtyŋ balasy qosylǧan jerdı qatygez ortaǧa ainaldyrudyŋ qanşalyqty qajetı bar? Auqymdy äleumettık jelını auyzdyqtau qiyn bolsa, osy künı tolǧan chat bar. Eŋ bolmasa syilastyqty saqtau sol şaǧyn ortada qoldan keletın şarua emes pe?! Onyŋ da söz saptauyn tüzep köreiık, jaqsy närselerge ūmtylyp, sözben bolsa da tärbieleuge köşelık.
Adamnyŋ ömırge közqarasyn jaqsartyp, adami qūndylyqtar men idealdardy jaŋǧyrta tüsu asa maŋyzdy. Būl jerde özın-özı qūrmetteu, basqalardy syilau, sanaly, parasatty äreket pen sezım boluy kerek. Iаǧni bız adamgerşılıgımızdı, qadır-qasietımızdı qazaqtyŋ balasy retınde ösudı, örkendeudı taŋdau kerek. Ötkennıŋ kegın, özgenıŋ sanamyzda qaldyrǧan tabyn öz jetıstıkterımızben arşyp alamyz, özımızdı qūrmetteitın qasietımızben qarsy tūramyz. Ony qalpyna keltırude tabandylyq tanyta otyryp, aianbai eŋbek etuge mäjbür etedı. Arandatuşylardyŋ, nietı būzyqtardyŋ aitaǧyna ermei, qazaqy qasietımızdıŋ tūnyǧyn şaiqamai, qazaqy bolmysymyzben ǧana jahandanudyŋ arandai auzyna qaqpaq bola alarmyz, kım bıledı?!
