Prezident Qasym-Jomart Toqaev:
«Közboiauşylyqty doǧaru qajet. Osyndai jaǧymsyz üderısterdıŋ kesırınen jūrttyŋ reformaǧa jäne Ädılettı Qazaqstanǧa degen senımı azaiady» dedı. Mūny Memleket basşysy Ükımettıŋ keŋeitılgen otyrysynda qadap aitty. Beker aitqan joq, öitkenı mūndai jaǧdailar kezdesedı. Senımge selkeu tüsetını jalǧan ūrandardan, közboiauşylyqtan deimız. Endeşe oǧan tıkelei kınälı kımder?
Jūrt senımı nege tömen, bilık nege toŋmoiyn? Oilanyp kördıŋız be? Mūnyŋ syry belgılı deidı köp adam. Onyŋ syry bilıkte jemqorlar köp, ädıldık joq, sonyŋ saldarynan halyq tūrmysy naşarlap, narazylyq tuyndaidy deidı. Bıraq būl tūjyrymnyŋ jauyr bolǧany da şyndyq. Sebebı bärı aitady, bıraq eş nätije joq. Öndırıstıŋ, önerkäsıptıŋ, auylşaruaşylyǧynyŋ, ǧylymnyŋ qai salasyna qarasaŋyz da aqsap jatqan bır dünie. Sonda ne ısteu kerek? Ol üşın bız Ädılettı Qazaqstannyŋ şyn mänınde jüzege asuy üşın közboiauşylyqqa, jalǧandyqqa, ädıletsızdıkke qoǧam bolyp qarsy tūruymyz qajet. Mıne, endı Jaŋa Qazaqstandaǧy eldı oilandyratyn mäsele osy bolsa kerek.
Alaida ony jüzege asyratyn kımder? Ondai adam bar ma? Bar bolsa osy uaqytqa deiın nelıkten elımız būl keselden qūtyla almaidy? Kınä ötken otyz jyldaǧy jüie jügensızdıgı ǧana ma? Olai bolsa, jüiedegı jemqorlyqty joiu mümkın emestıgı däleldendı. Jäne ony toqtatu mümkın emes bolǧandyqtan, qorqytu men ürkıtu de anau aitqandai, nätije berer emes. Bar bolǧany saqtandyruǧa jol aşty. Būl ainalyp ötudıŋ neşe türlı amal-ailalaryn tudyrdy. Bastan bastau alǧan jemqorlyq sala-salany qualap, onyŋ saldary tömennen de jügensızdıktıŋ beleŋ aluyna dem berdı. Adam denesın auru tūtastai jaulaǧanda, qairan jürek lüpılın toqtatatyny belgılı. Sonda baiqasaŋyz, tek jemqorlyq emes, barlyq salany aiaqtan şalatyn kesırlı keselderden tügel arylmasa, küresuden ne qaiyr qalmaq? Ilbıp ırıp jüre berudı ǧana kütemız be? Sondyqtan közboiauşylyqty, jemqorlyqty, ädıletsızdıktı, körealmauşylyqty, alaiaqtyqty, aramdyqty tudyratyn būl keselderdıŋ bastau közı bar. Mıne, osy sebeppen kürestı oilaityn uaqyt keldı deimız.
Demek meiırımdı, adal, ädıl adam tek jaqsylyq qana oilaidy jäne sony ızdeidı, al jan düniesın ekıjüzdılık, aramdyqpen bylǧaǧan adam zūlymdyqty ǧana ızdeidı. Öitkenı jeke bas müddesın jüzege asyru üşın onyŋ bıletını sol
Al ol sebep ne, iaǧni jemqorlyqty tudyra beretın ne? Ol – ekıjüzdılık. Kezınde majar aqyny Petiofi Şandor: «Ekıjüzdılık qiyn käsıp emes, kez kelgen terıs piǧyldy adam oǧan oŋtaily» degen eken. Soǧan qaraǧanda, ekıjüzdılıktıŋ käsıp retınde qoldanyluyna qarsy adam az sekıldı. Tıptı keibır jaǧdaida qaisybır basşylyqtyŋ ıs-äreketı talaidyŋ taǧdyryn tälkek etkende de onyŋ sonşalyqty qauıptılıgıne köpşılık den bere qoimady. Öitkenı ekıjüzdılıktı ajyratu qiyn. Kımnıŋ ekıjüzdı keiıpke engenın tosyn adam baiqai almaidy. Bärınen būryn būl käsıptı özınıŋ jeke bas müddesın ǧana oilap, joǧary jaqtyŋ «senımın» aqtau üşın qoldanatyn bolsa, onda būl adamnyŋ ıs-äreketınde zaŋ būzuşylyq qareket oryn alǧanyn däleldeu de oŋai emes. Sonyŋ saldarynan «eptep-septep» para alyp örıp jürgen jandardyŋ az, köptıgın şamalau da qiyn. Tek köŋılge tüier bır medet – qoldy bolyp jatqan qarjynyŋ qaitaryluy. Qazırgı künı qazynaǧa qaitarylǧan qarjy – 1,02 trillion. Az emes. Alaida onyŋ bosaǧan orny tolmasyna kım kepıl, sebebı ekıjüzdılıktı emdeitın em joq.
Endı oilap qaraŋyz, osy ekıjüzdılıktıŋ jaman ädet ekenın ekınıŋ bırı bıledı. Bılmeitın adam joq. Ekıjüzdılık tamyr-tanystyqqa, jemqorlyqqa, aramdyqqa, ädıletsızdıkke, äiteuır, adamdardyŋ adal ömır süruı üşın kesırın tigızetın nebır kesapatty tuǧyzady. Öitkenı ol qoǧamdy etekten tartatyn, halyqty jiırkendıretın las ısterdıŋ jüzege asuyna jol bastaidy. Ärine, mūny bılmeitın adam joq şyǧar. Bıraq bar mäsele osy bılıp qoiuda ǧana ma deimız. Olai deitınımız, ekıjüzdılıktıŋ törkını adamnyŋ nietıne tıreledı. El üşın qyzmet etuge nietı joq adam öz müddesın ǧana közdeidı, al öz müddesın közdegen adamǧa ekıjüzdılık taptyrmas käsıp. Sondyqtan ony joiu mümkın emestei körınedı. Sebebı qolyna bilık tigen adam ekıjüzdılık qylyq qoldanbasa ūtylardai, söitıp, mūratyna jete almastai alasūrady. Mıne, jemqorlar ekıjüzdılıktı közboiauşylyq üşın de, arbau üşın de, söitıp degenıne jetu üşın kerek etetının jūrttyŋ bärı bılse de, onyŋ äşkere boluyna män bermeidı. Oŋ niet joq. Nege?
Onyŋ sebebı tereŋde. Jalpy qolynda bilıgı bar adam ekıjüzdılıkke salynsa, onyŋ qareketınıŋ bılıne qoiuy ekıtalai dedık. Tıptı onyŋ negızgı ısı bilık nūsqauymen sai atqarylatyn bolsa, öz müddesın jüzege asyru üşın qoldanatyn terıs qareketınıŋ saldary qaperge de alynbaidy. Mūndaiǧa köz jūma qarau kımge kerek? Ärine, eşkımge de kerek emes. Alaida bar mäsele ekıjüzdılık amalǧa salynǧan basşynyŋ qu käsıbın der kezınde eşkım aŋǧara almauynda bolyp tūr. Jemqorlyqtyŋ bastau alatyn qainar közı osy kezeŋ deimız. Ondai adamǧa memlekettıŋ müddesı jamylǧy ǧana. Ekıjüzdılık sol üşın de kerek. Sonda ekıjüzdı emes jan joq dersız. Bar. Ūlt müddesı bırıktırgen küreskerler az emes. Kezınde alaş arystary eldıŋ qamy üşın, halyqtyŋ müddesı üşın bas ketpek bolsa da tura joldan taiǧan joq. Azaptaldy, atyldy, asyldy, bıraq el üşın, jer üşın ekıjüzdılıkke barmady, satylmady. Oǧan mysaldy köptep keltıruge bolady. Sonau qylyşynan qany tamyp tūrǧan Keŋes ökımetınıŋ kezınde el müddesı üşın aryn da, azamattyǧyn da satpaǧan Jūmabek Täşenevtıŋ erlıgın eşkım joqqa şyǧara almas. Täşenevtıŋ qolynda da bilık boldy, bıraq ol jambasyma jaǧady dep jaily oryntaǧynan airylyp qalam dep el müddesın satqan joq. Ekıjüzdı bolǧan joq, turasyn betke aityp, sözden ūlty üşın ūly ıske köştı. Sonyŋ arqasynda keŋ-baitaq jerımız saqtalyp qaldy. Jūmabek Täşenev sekıldı qazaqtyŋ qaisar azamattary barşylyq. Olardyŋ erlıkterıne tamsanyp qaraimyz, maqtanyp aitamyz. Alaida synyptai syrǧyp, ekıjüzdı közboiauşylyq äreketterımen eldıŋ äl-auqatyn şaşyp, bereketın qaşyryp, bar bailyǧyn jalmaudy ǧana közdeitın qazırgı jalǧan memleketşıl jandar turaly ne deimız?
Bügınde eldık, memlekettık, halyqtyq jaǧdaidy oilau, uaiymdau, ızgılıktı jüzege asyru amaly tügel, bilıkke jymysqy amalymen qol jetkızgen ekıjüzdı bır ǧana adam talaidyŋ talabyn tasqa ūryndyrady. Būǧan naqty mysal jetıp artylady. «Bırde-bır basşynyŋ «joǧary jaqtyŋ maqsatyn» jüzege asyru degen jalǧan jamylǧy äreketınıŋ nätijesınde ūiyp otyrǧan ūjymdaǧy sandaǧan maman sandalysqa tüstı» deidı Äbılqaiyr atty aşynǧan azamat. «Naqty tüsın tüstep, atyn atamai-aq qoialyq, ol ūjymǧa basşy bolyp kelgende mūnda zeinet jasyna taiap qalǧan mamandar edäuır bolatyn. Al jaŋadan kelgen basşy qyryqtyŋ qyrqasyna şyqqan jıgıt aǧasy edı. Bıraq onyŋ maqsaty būl jerde el müddesı üşın basşylyq jasap, mekemenıŋ qyzmetın alǧa bastyru, jūrtqa paida keltıru emes, kerısınşe qoǧamǧa oŋ özgerıs äkele alatyn täjıribelı mamandardyŋ tıregın şaiqaltu boldy».
Baiyrǧy mamandar kımnıŋ kım ekenın bılıp qana qoimai, olardyŋ sol halyqtyŋ, memlekettıŋ bar qazynasyn jemqorlyqpen jymqyrǧandardyŋ äreketterın äşkere qyla alatyn mümkındıkterı bolatyn. Olardy būl mümkındık közınen aiyru tek qyzmetten bosatu ǧana emes, atalǧan qyzmettı ekıjüzdılerge, közboiauşylarǧa, jemqorlarǧa qarsy mınberge paidalana almaityn küige jetkızu qajet bolǧan körınedı. Ol üşın, joǧaryda zardap şeguşı Äbılqaiyr aitqandai, būl bıletın basşy-symaq ainalasyna aitqanynan şyqpaityn jandardy jiyp, «öz mūratyna ǧana» jetu jolyndaǧy aibarly qareketıne kırısken. Söitıp onyŋ qolynda ekı jol tūrypty: bırı – ūjymdy özınıŋ ıskerlıgıne sai soŋynan bır kısıdei ertıp, jūmys ıstetu, ekınşısı – «qaita qūryp», öz josparyna sai äreket etu. Bıraq būl mekemenıŋ atqaratyn ısı, iaǧni mamandyǧy jaŋa basşynyŋ mūrnyna iısı de barmaityn edı deidı. Sondyqtan solaqai qulyq ıske aralasyp, ol ekınşı joldy taŋdady. Ärine, osyndaida «şymşyq soisa da qasapşy soisyn» degendei, är ıstıŋ öz mamany bar ǧoi dersız.
Alaida bızdıŋ qoǧam üşın tynyq köldı de, jaiqalǧan baudy da, ūiyp otyrǧan ūjymdy da ışten ırıtetın jannyŋ jürgenı de qajet pe dep oilaisyz. Ondai jandar, joǧaryda aitqanymyzdai, ekıjüzdılıktıŋ şapanyn jamylyp qana qoiǧandar emes, ony käsıp etkender. Ekıjüzdılık būryn da bolǧan jäne ol tek jeke adamdar arasyndaǧy küres bolatyn. Alaida ekıjüzdılık, közboiauşylyq el qamyn ǧana oilaityn adal adam köptıgınıŋ arqasynda tez äşkere bolyp, onyŋ dert retınde taraluyna jol berılmedı. Al qazır ekıjüzdılıktıŋ käsıbın qoi terısın jamylǧandai erkın jüzege asyratyndar eş qoryqpaidy. Öitkenı ol – özınen de joǧary tūrǧannyŋ qalauynşa bilık etuı üşın taptyrmaityn kadr. Jemqorlardan ūiat ketken sekıldı, būlardyŋ ainalasynda da ar, ūiat degen bolmaidy. Köpşılık aldynda sözdıŋ maiyn tamyzyp, tıptı qajet bolsa müläimısıp söileidı, ırılık ıs tanytqandai ırı jandarmen ırgeles küi keşedı, tıptı jomarttyq tanytyp byrtiǧan sausaqtary bügılmes qolymen iyqqa şapan jabady. Aiyra qoiu da qiyn.
«Rasynda, özımızdıŋ mekemede baiqaǧanymdai, ūjymymyzǧa jaŋadan kelgen basşy, aldymen osy salada bırneşe jyl qyzmet ıstep kele jatqan mamandardyŋ ızıne tüstı. Joǧary jaqtyŋ yqpalyn paidalanyp, qolyndaǧy bilık küşımen būrynǧy kadrlardy qyzmetten bosatu bastaldy. Bırqataryn «küştınıŋ arty diırmen tartady» degendei, tezge salyp tez tıze büktırdı. Onyŋ eŋ basty közdegenı – özınen ozyq şyǧarmau edı. Qalaida sol basymdyqqa jetuge küş saldy. Bıraq būl mekemede oǧan anau aitqandai, eşkım qarsylyq tanytpady. Aradaǧy qūqyq qorǧau salasynyŋ mamany onyŋ qareketı adamgerşılıkke jatpaityndyǧyn, ızgılıkke qastandyq ekenın betıne aitqany üşın būl mekemede būryn-soŋdy bolyp körmegen «tärtıptık keŋes» degennıŋ talqysyna tüstı. Ūjymdaǧy bıreu onyŋ terıs piǧyldy maqsatyn aşar bolsa, sol mezette jauǧa ainaldy. Onyŋ sözınıŋ dälelı bolsyn, bolmasyn, özınen artyq bıletındıgı üşın jäne ony jasyrmai aşyq aita alatyndyǧy üşın qysymǧa alyndy. Bır sözben aitqanda, onyŋ ıstegen ısı turaly oŋ pıkır bıldırmeseŋız – jausyz» deidı Äbılqaiyr. Nelıkten? Ol sonda qandai adam bolǧany?
Oǧan Şyǧystyŋ myna bır mysaly döp jauap beredı. «Bırde köptı körgen bır qariiadan sūraǧan ǧoi: – Nelıkten keibıreuler adal, ädıl, arly, al endı bıreuler öte zalym jäne meiırımsız, qatygez bolyp keledı? Sonda köptı körgen qariia bır kürsınıp alyp: – Men öz täjıribemnen baiqaǧanymdai, būl ömırde adamnyŋ ekı türı bolady. Olardyŋ bırı – kädımgı şybynǧa ūqsas jandar. Al şybyn qaşanda sasyq iıstı ızdeidı. Tıptı gülzarda alqyzyl gülder jaiqala ösıp tūryp, bıraq onyŋ arasynda bır januar näjısı jatsa, älgı şybyn mındettı türde soǧan baryp qonady. Al eger sonda sız şybynnan rauşan gülı qaida ösedı dep sūrasaŋyz, ol jauap qaitara almaidy, öitkenı şybyn onyŋ ne ekenın bılmeidı. Al bıraq ol kır, näjıs, sasyq las qaida bar ekenın aityp beredı. Öitkenı onyŋ bıletını sol. Mıne, adamdardyŋ da bırı osy şybyn sekıldı özınıŋ aramza köksegenıne qalaida qol jetkızudı bıledı. Onyŋ öresı sol. Jäne maŋaiyna da sondailardy jiiady.
Al adamdardyŋ ekınşı bır türı bal jinaityn araǧa ūqsaidy. Olar ädemılıktı, tättılıktı tez tabady. Eger älgı joǧaryda aitylǧan gülzarǧa tek näjıstı toltyryp qoiyp, bıraq arasynda bır gül qaldyrsa, älgı ara ol güldı tappai, eşqaida qonbaidy.
Demek meiırımdı, adal, ädıl adam tek jaqsylyq qana oilaidy jäne sony ızdeidı, al jan düniesın ekıjüzdılık, aramdyqpen bylǧaǧan adam zūlymdyqty ǧana ızdeidı. Öitkenı jeke bas müddesın jüzege asyru üşın onyŋ bıletını sol. Mıne, kördıŋız be, ekıjüzdı adamnyŋ aramza nietı osylaişa bılınedı. Tıptı ekıjüzdıler turaly Qūranda da: «Ekıjüzdılerdıŋ jürekterıne dert kırgen. Ol dert adam denesındegı bolatyn kädımgı jaraqat emes. Ol dert – ruhani auru» dep körsetılgen.
Endeşe ekıjüzdılıkten emdeletın uaqyt keldı. Ol üşın adamǧa azdaǧan adaldyq, qoǧamǧa baiypty qozǧalys kerek-aq. Sonda bärımız de Memleket basşysynyŋ aitqanyna ūiyp, Ädılettı Qazaqstannyŋ ırgesın berık qalarymyz sözsız.
Särsenbai TASBOLATOV,
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı
