Köktemdegı künnıŋ kürt jylynyp, qar suynyŋ eruıne bailanysty «qarǧyn» sözı BAQ betterınde jiı qoldanylǧany mälım. Bıraq būl sözdıŋ mänın bıreu tüsınse, bıreu tüsınbei, «Qarǧyn» sözı qazaqta bar ma, tar maŋaidyŋ sözı me, dialekt, govor ma dep sūrap jatqany bar. Ärine, oryndy sūraq, būl da – söz syryna qūştarlyqtyŋ, memlekettık tılge köŋıl böludıŋ körınısı.
Qarǧyn sözınıŋ bırneşe maǧynasy bar. Qazaq tılınıŋ aimaqtyq sözdıgınde: qarǧyn (Gur., Maŋǧ.) qar erıgen kezdegı nemese qatty jaŋbyrdan keiıngı sai-saladan jylǧalap aqqan ekpındı su, sel. Qalyŋ jauyn bolysymen qarǧyn aqty (Gur., Maŋǧ.). Ekınşı, aǧyny qatty su. Būl ölkede qarǧyn su joq (Q.orda, Jaŋaqor.). Köktemdegı qarǧyn sudy egıstık jerge tolyq paidalana almaǧan («Ekpındı» 1940, №30) dep tüsındırse, Käkeş Qaiyrjan qūrastyrǧan «Söz sandyqta» qarǧyn sözın «sai-saidan, jylǧadan aqqan qūm-tas aralas jauyn suy, tasqyn. Qarǧyn jürdı. (2) Kömbe, märe. Tūlpar qalar qarǧynnan kötermeşıŋ bolmasa. (3) Jaraqsyz närse. Jaiaulap jürıp jasaǧan eŋbegıŋnıŋ qarǧynǧa ainalyp, qarasy bataryna erıksız ilanar edıŋ» dep anyqtama beredı (Qazaqtyŋ köne sözderı. – Almaty, «Öner» baspasy, 2013, 480 bet). Qazaqta «Qarǧyn sudan jele jortqan aryq suy artyq (Maqal)» degen tūraqty tırkes bolsa, Dulat İsabekovtyŋ 1980 jyly jaryq körgen «Qarǧyn» degen romany da bar. Demek, köp qoldanbai jürgenımız bolmasa, qazaq tılınde qarǧyn degen söz bar.
Onyŋ üstıne būl – qar jäne yǧyn sözderınıŋ bırıguınen jasalǧan söz. Būl aradaǧy yǧyn sözı de «aǧyndy su» degen maǧyna beredı. Demek, qarǧyn qardyŋ yǧyny, qar suynyŋ aǧysy degen söz.
Keibır BAQ qarǧyn sözınıŋ orynyna «Qyzyl su» degen sözdı qoldanyp jatyr. Būl dūrys emes. Öitkenı qyzyl su mūz betıne, qar üstıne jaiylǧan su. Būl, negızınen, qys mezgılındegı sudyŋ basuyna qaratylǧan, iaǧni ol qardyŋ eruınen emes, özen sularynyŋ mūzdy jaryp, arnadan şyǧyp jaiyluyna bailanysty aitylady.
Jaqynda Qazaqparatta «Jamalhannyŋ aitystaǧy ärıptesterın joqtauy» degen taqyryppen aqyn Kadırhan Qizatūlynyŋ «Öteme Qūrmänbeksız keler künder…» degen essesı jaryq kördı. Bıraq taqyryptaǧy «ärıptesterın joqtauy» degen sözge qarap, ärıptes sözın «kollega» sözınıŋ ornyna qoldanyp jürgen köp aǧaiyndar mūny «Jamalhannyŋ bırge jūmys ıstegen käsıptesterın joqtauy» degen maǧynda tüsınıp jatyr. Şyn mänınde, «ärıptes» sözı tıke aqynǧa, özımen aitysqan qarsylasyna qaratylǧan.
Būl arada qarsylas degen sözdı bız de tekke qoldanyp otyrǧan joqpyz. Öitkenı Qazaqstanda ärıptestı «qarsylas», «jūby» dep qoldanady. Al «ärıptes» sözı bırge qyzmet ıstep jatqandardy meŋzeitın atau retınde äbden ornyǧyp ketken. «Arabşa-qazaqşa tüsındırme sözdıkte» būl atauǧa «1. Käsıptes, qyzmettes, mamandyǧy jaǧynan ūqsas adamdar. 2. Aitysta, küreste qarsylastar. 3. Kündes, baqtalas» dep anyqtama bergen. Al on bes tomdyq «Qazaq ädebi tılınıŋ sözdıgınde» būl sözge «Top aldynda qolma-qol suyryp salyp aitysuşylar» dep anyqtama berıp, mynadai mysal keltırgen:
«Men bolmasam, ärıptesıŋ
köŋılge alǧan,
Nesıne ötkızıp ap qyldyŋ arman.
Özıŋnıŋ uaqytynda naşarlyǧyŋ,
Zamandas, ärıptesten qūry qalǧan» (Aitys). Ärine, «ärıptes» sözınıŋ būdan basqa da auyspaly maǧynalary bar. Bıraq Qytai, Moŋǧoliia qazaqtarynda būl atau tek aqyndarǧa ǧana qoldanylyp jür. Al «kollega» sözınıŋ ornyna käsıptes degen sözdı qoldanady. Demek, ärıptes aitys mädenietımızde aitysqan ekı aqynnyŋ bır-bırıne jasynyŋ ülken, kışılıgıne qaramai erkın qoldanatyn atauy. Bızşe ärıptes sözınıŋ arydan kele jatqan maǧynasy osy. Mäselen:
«Äkesı Qaraşanyŋ Jūmyq ötken,
Köp sarbaz būl atadan tuyp ötken.
Ärıptes, sen bılmeseŋ men aitaiyn
Mämbet, Toǧas üşeuı juyq ötken». (Mūndaǧy Mämbet – Qarakerei Qabanbaidyŋ ūly äkesı) degen öleŋ joldaryndaǧy «Ärıptes, sen bılmeseŋ men aitaiyn» degen joldan būl öleŋnıŋ aqyndar aitysynda tuǧanyn aŋǧaru qiyn emes. Qazaqtyŋ qara öleŋındegı:
«Äuelı tüs qisaisa besın edı,
Jıgıtter dariia körse şeşınedı.
Ärıptes, sen bılmeseŋ men aitaiyn,
Toǧyzynşy jylǧa kırgen meşın edı»
(Qara öleŋ).
«Bazardan alyp kelgen aqşyl
böz bar,
Işınde aqşyl bözdıŋ yrǧai kez bar.
Ärıptes, sen sūrasaŋ men aitaiyn,
Şyǧypty tüie sordan degen söz
bar» (tört tülık turaly aitys).
Qazaq önerınıŋ antologiiasyndaǧy «Ködek pen Aiym qyzdyŋ aitysynda»:
«Alystan ätei ızdep toiǧa kelgem,
tögılgen qūiryq jaly
jorǧa kermen.
Aralap ärıptestı ızdep jürıp,
özıŋdı top ışınen zorǧa körgem»
(Ködek).
Qasymqan men Jamalhannyŋ aitysynda:
«Şabytyŋdy ärıptes şaqyryp al,
Jüielı oimen, mazmūndy
taqyryp al.
Ortalamas sabasyn öleŋımnıŋ,
Qymyzyndai Şapqynyŋ sapyryp al (Jamalhan)» deidı. Joǧarydaǧy essede de, Jampoz jyrdyŋ jüirıgı Jamalhan Qarabatyrqyzy:
«Ou, qairan ärıptesım, düldülım-ai,
Qalaişa jyr keruenı tyndy būlai.
Kielı qara öleŋnıŋ tauy qūlap,
Aitystyŋ arqa belın syndyruy-ai» dep önerdegı ärıptesı, sahnada ūzaq aitysqan jūby Qūrmanbektı joqtap otyr. Demek, osy öleŋ joldarynan-aq «ärıptes» sözınıŋ maǧynasy anyq aŋǧarylyp tūr. Endı ony öz maǧynasynda qoldanatyn kez keldı. Ekı aqyndy «qarsylas» dep atau da, «kollega»-ny ärıptes dep ūra beru de dūrys emes. Bızşe, «qarsylastyŋ» ornyna «ärıptes», «kollega» ornyna «käsıptes» sözın qoldansaq, eşqandai äbestık bolmas edı.
