Alaş Orda japandaǧy eldı nege jaqyn tūtty?

«Volnyi gores» gazetı 1920 jyldyŋ mausym aiyndaǧy bır sanynda: «Japon ükımetı … qazaq ükımetıne arnauly tehnikalyq bılım alǧysy kelgen qazaq jastaryn Japoniiaǧa jıberudı ūsyndy… Bırneşe student pen student qyz Japoniiaǧa attanyp ta kettı» dep jazady. Osy qysqaşa habar Alaş Respublikasy men Alaş Orda ükımetınıŋ taǧy bır beimälım, bıraq jarqyn jūmbaǧyn aşyp berdı.

Tifliste (Tbilisi) 1919-1920 jyldary şyǧyp tūrǧan orys tıldı «Volnyi gores» gazetınıŋ 1920 jyl 21 mausym sanyndaǧy «Qazaq studentterı Japoniiada» atty habary 1917-1920 jyldary jasaǧan Alaş Ūlttyq Respublikasynyŋ tarihy san qyrly ärı onyŋ älı aşylmaǧan jūmbaǧy köp ekenın aiǧaqtap berdı. Endı būl habardyŋ rastyǧyn jäne maŋyzyn taldaudan būryn oǧan deiıngı tarihi oqiǧalardy qysqaşa şolyp köreiık.

Alaş Orda jalpyūlttyq qazaq-qyrǧyz keŋesınıŋ (ükımetınıŋ) Künşyǧys elınıŋ ükımetıne 1919 jylǧy qaŋtarda joldaǧan haty (Japoniia syrtqy ıster ministrlıgınıŋ syrtqy saiasat tarihy mūraǧatynan 2021 jyly tabyldy), Qazaqstandaǧy 1928-1933 jyldardaǧy adamzat tarihynda balamasy joq sūmdyq aşarşylyq pen 1920-1950 jyldardaǧy jappai quǧyn-sürgınge qatysty milliondaǧan mūraǧat qūjaty nemese HH ǧasyr basyndaǧy tūŋǧyş qazaq basylymdarynyŋ materialdary syndy soŋǧy 2-3 jylda ǧylymi ainalymǧa tüsken tyŋ tarihi aiǧaq-derekter «Alaş» ūlt-azattyq qozǧalysy men partiiasy jäne Alaş Respublikasynyŋ tarihyn zertteu-zerdeleu älı ūzaq uaqyt talap etetın däleldeidı. Qazaq halqy üşın tarihi maŋyzy şeksız būl qūbylys būrynǧy keŋestık memlekettermen qatar, Aziia men Europanyŋ Fransiia, Şveisariia, Qytai jäne Japoniia siiaqty elderınıŋ mūraǧat, kıtaphana, mūrajai jäne jeke adamdardyŋ jinaqtarynan tyŋ derek ızdeuge ondaǧan jyldy talap etedı.

Mysalǧa, Alaş Ordanyŋ 1918-1920 jyldardaǧy ıs-qimylyna qatysty Künşyǧys elınen tabylǧan bırneşe qūjat Alaş Orda ükımetınıŋ syrtqy saiasaty keŋıstıgın (geografiiasyn) būrynǧy Resei imperiiasy şekarasynan asyryp düniejüzılık deŋgeige bır-aq jetkızedı. Ol qūjat Japoniia Syrtqy ıster minis­trlıgınıŋ syrtqy saiasat tarihy mūraǧatynan ekı japon ǧalymy – Riosuke Ono men Tomohiko Uiamanyŋ 2021 jyly tapqan Alaş Orda haty. Ekı ǧalymnyŋ osy qūjatty taldaǧan maqalasyna qaraǧanda, 1919 jyldyŋ qaŋtarynda Alaş Orda japon ükımetıne Alaş pen taǧy bırqatar türkıtıldes halyqtyŋ qaita qūrylǧan ūlttyq memleketınıŋ (Başqūrt, Işkı Reseidıŋ türkı-tatar ūlttyq basqarmasy, Türkıstan mūhtariaty) täuelsızdıgın moiyndau, olarmen ekıjaqty diplomatiialyq qarym-qatynas ornatu, qarjylai, sauda-ekonomikalyq, äskeri jäne t.b. kömek körsetu turaly hat joldaǧan. Qūjatta Alaş Orda ükımetınıŋ 1919 jyldyŋ qaŋtarynda Parijde bastalǧan halyqaralyq beibıt konferensiiasyna öz ökılın jıberudı közdeitını aitylyp, japon jaǧynan soǧan qatysuşy alyp elder tarapynan Alaş Respublikasynyŋ memlekettık täuelsızdıgın maqūldauyna yqpal etuın ötınetını jazylypty.

Erekşe maŋyzdy mäsele: II Jalpyūlttyq qūryltaida ūlttyq jerdı avtonomiia dep jariialanǧan Alaş federativtık memlekettıŋ qūramdas bölıgı retınde zaŋdyq tūrǧydan avtonomiia emes edı. Sebebı federativtık memlekettıŋ özı bolǧan joq-ty. Soǧan orai «Alaş» kösemderı bastapqyda bolaşaq Resei federasiiasynyŋ qūramyna öz yqtiiarymen qosylatyn avtonomiia qūrudy oilaǧanymen, ol oiynan attap, ıs jüzınde egemendı Qazaq ūlttyq memleketınıŋ ırgetasyn qalauǧa kırıskenın rastap, moiyndau kerek.

Alaş Respublikasynyŋ ükımetı – Alaş Ordanyŋ egemendı syrtqy saiasatyn ıske asyryp, Keŋes ökımetı, Sıbır, Başqūrt, Türkı-tatar (Edıl-Oral avtonomiiasy), özın özı bükılreseilık bilık dep jariialaǧan (Samar ükımetı nemese Komuch, Ufa direktoriiasy, A.Kolchaktyŋ Uaqytşa bükılreseilık ükımetı) ükımetterımen arada halyqaralyq qarym-qatynastyŋ derbes subektısı retınde ekıjaqty kelıssöz jürgızuı sol egemendılıktıŋ taǧy bır maŋyzdy dälelı bolsa kerek. Alaş Orda özınen joǧary tūrǧan jäne egemendıgın şekteitın saiasi bilık joq egemendı memlekettıŋ joǧarǧy memlekettık bilıgı retınde tanytty. Äitse de A.Kolchaktyŋ uaqytşa bükılreseilık ükımetı paida bolysymen Alaş Orda Halyq Keŋesı kürdelı jaǧdaiǧa duşar boldy. Admiral Kolchak «qūrdymǧa ketken memlekettı qaita tırıltudı», iaǧni patşalyq Reseidı qaita jaŋǧyrtudy aŋsady. Egemendı memlekettıŋ ükımetı retınde Alaş Orda bır-bırın moiyndau jäne keŋes ökımetıne qarsy bırlesıp soǧysu mäselelerı boiynşa A.Kolchak ükımetımen aradaǧy kelıssözınıŋ üstınde «admiral patşalyqqa qaita aparatyn baspaldaq» ekenıne közı jettı. Kolchak ükımetımen kezektı kelıssözınen Alaş qalasyna (Alaş Respublikasynyŋ uaqytşa astanasy; Semei ırgesındegı būrynǧy Zarechnaia slobodka kentı 1917 jyly mamyrda Alaş bolyp özgertıldı – S.A.) oralysymen, ükımet otyrysynda Alaş Orda töraǧasy Älihan Bökeihan: «saiasi oqiǧa patşalyq memlekettı qaita tırıltu baǧytynda örbıgen jaǧdaida ūlttardyŋ egemendıkke qol jetkızuı mümkın emes» dep mälımdedı. Osy saiasi ahual Alaş Ordanyŋ Japoniianyŋ yqpaly men qoldauy arqasynda öz täuelsızdıgın moiyndatu maqsatynda japon ükımetıne jügınuge bel buǧany anyq. Onyŋ üstıne 1918 jyldyŋ 11 qaraşasynda I düniejüzılık soǧys aiaqtalyp, Germaniiaǧa qarsy soǧysqa qatysqan, onyŋ ışınde nemısterdıŋ jeŋılısı nätijesınde jaŋa qūrylǧan memleketter de bar, 27 memleket Parijdegı beibıt konferensiiany ūiymdas­tyruǧa qyzu kırıstı. Beibıt konferensiiaǧa dünie jüzın qaita qūrady degen zor ümıt artyldy. Japon Syrtqy ıster ministrlıgı mūraǧatyndaǧy qūjatqa qaraǧanda, Alaş Orda bır Künşyǧys elımen qatar, onyŋ qolǧabys etuımen Parijdegı beibıt konferensiiaǧa öz ökılın attandyrudy josparlaǧan. Bıraq ol ısın asa qūpiialyqpen atqaru kerek boldy. Mysalǧa, Semei oblystyq zemstvo basqarmasynyŋ töraǧasy Raiymjan Märsekūly özıne Japoniianyŋ Vladivos­toktaǧy Bas konsuldyǧy arqyly japon ükımetımen bailanys ornatu mındetın oryndau üşın, «zemstvoǧa qajettı türlı tauar men tūrǧyndardyŋ mūqtajyna kerek şaruaşylyq zattaryn alu turaly şetel firmalarymen kelıssöz jürgızu» degen jeleumen 1918 jyldyŋ soŋynda saparǧa şyqty.

«Saryarqa» gazetı de Raiymjannyŋ saparyn däl osylai habarlady. Al Alaş Orda komissary Mūstafa Şoqai 1919 jyldyŋ köktemınde – Maŋǧystau oiazy men Kaspii teŋızı arqyly astyrtyn jolmen şetel asty. Onyŋ basty maqsaty – qaŋtar aiynda Parijde bastalǧan Beibıt konferensiiaǧa Alaş Ordanyŋ ökılettı ökılı retınde qatysu bolsa kerek. Fransuz Syrtqy ıster ministrlıgı qyzmetkerınıŋ qyzmettık hatyndaǧy «Türkıstan ūlttyq ūiymdarynyŋ ūsynysy boiynşa Mūstafa Şoqai Europaǧa mūǧajyrǧa kettı» degen jazbasy – sonyŋ būltartpas dälelı.

Raiymjannyŋ Alaş Orda atynan Japon ükımetıne tapsyrǧan hatyn zerttegen ǧalymdar R.Ono men T.Uiamanyŋ boljauynşa, Japoniiamen qarym-qatynas ornatudy Alaş Orda men Başqūrt ükımetterı bırge josparlaǧan. Onyŋ dälelı retınde ekı ǧalym Alaş, Başqūrt jäne Türkıstan jetekşılerınıŋ 1918 jyldyŋ 7-8 säuırınde Ufada ötken jasyryn basqosuynda osy üş ūlttyq memlekettegı ahual jaiyn Künşyǧys elı arqyly halyqaralyq qauymdastyqqa jetkızu üşın öz ökılderın Qūljaǧa (Şyǧys Türkıstan, Sinszian) jıberu jönınde uaǧdalasqan. 1918 jyldyŋ 15 mamyrynda Qostanaidaǧy jiynda olar Başqūrt ükımetı öz ökılın Japoniiaǧa, Alaş Orda – Qūlja men Şäueşekke jıberuge kelısken. Japoniiaǧa başqūrt ökılı bolyp Başqūrt ükımetınıŋ töraǧasy Ahmet-Zäki Uälididıŋ (Uälidov) adal üzeŋgılesı, Tarhi äkımı Rasulev barmaq bolǧan. Alaida cheho-slovak armiiasynyŋ köterılısıne bailanysty Rasulev Japoniiaǧa bara almai qalǧan.

«Alaş» partiiasynyŋ jetekşılerı Japoniiaǧa 1918 jyldan erte alǧaş ret 1904-1905 jyldardaǧy orys-japon soǧysy kezınde nazar audardy. Oǧan «Alaş» kösemı Älihan Bökeihannyŋ 1910 jylǧy «Qazaqtar» atty ocherkınıŋ myna joldary dälel: «Orys-japon soǧysy bastaldy… Telegramdar japondardyŋ ünemı jeŋe beretının habarlaumen boldy. Isläm ılımın taratuşy qaŋǧybas däruıştıŋ äŋgımesınen bar jaqsylyq pen ädıldık tek ıslämda ǧana bar dep senetın jäne orystandyru saiasatynyŋ zardabyn körıp, ıslämnan tys eş jaqsylyq bolmaidy dep bıletın Qyr halqy «japondar – qazaqpen ūlttyq tuystyǧy bar kädımgı mūsylmandar» degen aŋyzdy quana qabyldady. Olardyŋ oiynşa, qazaq pen japonnyŋ tuystyǧyn portretterdegı japon men qazaqtyŋ bet-jüzınıŋ ūqsas­tyǧy tolyq rastaǧandai edı. Mıne, osynyŋ bärı qazaqty zor qyzyqtyrdy…».

Būl derektı «Alaş» qairatkerı Halel Dosmūhammedūlynyŋ student künındegı bır haty tolyqtyrady. Haleldıŋ 1904 jyly 7 qazanda Qazan qalasyndaǧy veterinariia institutynyŋ studentı Ǧūbaidolla Berdıūlyna joldap, bıraq patşanyŋ qauıpsızdık qyz­metınıŋ qolyna tüsken osy hatynda bylai deidı: «Özıŋnen basqa ondaǧan, tıptı jüzdegen qazaqtyŋ joǧary bılım alyp jatqanyn körgende, būl halyq ta eŋbekke, örkendep damuǧa qabılettı. Endeşe būl halyq, bälkım, keleşekte älemdegı damyǧan elderdıŋ qatarynan qūrmettı oryn alady-au, tıptı ekınşı Japoniiaǧa ainalar ma eken» degen türlı oiǧa qalasyŋ».

Halel 1909 jyly S.-Peterbor imperatorlyq äskeri-medisina akademiiasyn üzdık aiaqtap, «Alaş» ūlt ziialylarynyŋ qataryna qosyldy. 1917 jyldyŋ jeltoqsanyndaǧy II Jalpyūlttyq qazaq-qyrǧyz qūryltaiynda Alaş Orda ükımetınıŋ müşesı bolyp sailansa, 1918 jyldyŋ qyr­küiegınde ükımet töraǧasy Älihan Bökeihannyŋ jarlyǧymen – Alaş Ordanyŋ Batys bölımı basşylarynyŋ bırı bolyp taǧaiyndaldy. Tarihqa säikes, halyq sany 3 ese basym (141 mln = 46 mln), qaruly küşterınıŋ quaty 6 ese basym, qūrlyqtyŋ 6/1-ne teŋ jer aumaǧy jäne sarqylmas tabiǧi bailyǧy bar Resei imperiiasy – jüzdegen araldan qūralǧan alaqandai ǧana jerı bar, tabiǧi bailyq qory joqtyŋ qasy Künşyǧys elınen masqara bolyp jeŋılıp, Japoniiaǧa Sahalin aralynyŋ oŋtüstıgın, Liaodun tübegın jalǧa alu men Oŋtüstık Manjūr temırjolynan bas tartyp, masqara Portsmut bıtımıne qol qoidy.

Japon elı 1868 jyly bastalǧan «Meidzi (japon imperatory. – S.A.) jaŋǧyruy» (ony «Meidzi töŋkerısı» dep ta ataidy. – S.A.) baǧdarlamasyn jüzege asyrudyŋ arqasynda özınıŋ qazırgı zor quatyna qol jetkızdı. Japon ūlttyq memleketınıŋ jäne japon ūltynyŋ qalyptasuyn osy «Meidzi jaŋǧyruymen» bailanystyrady. «Alaş» jetekşılerı bır Künşyǧys elınıŋ üdemelı damu täjıribesın ülgı-önege etıp alyp, Qazaq dalasynda qaz-qalpynda jüzege asyrudy josparlaǧan joq. Mysalǧa, «Alaş» qairatkerı Qoşke Kemeŋgerūly keŋes ökımetınıŋ Alaş Respublikasy aumaǧyna basyp kıruınıŋ qarsaŋynda bylai dep jazdy: «Orys jūmysşylarynyŋ qiial quǧandarynyŋ «barşa halyqtyŋ igılıgı men baqyty» syndy bos deklarasiiasyna hoş keldıŋ demei, Japoniianyŋ täjıribesın ülgı etkende bız ūlttyq erekşelıgımız ben bıregeilıgımızdı jäne bırlıgımızdı saqtauymyz kerek». Alaş Orda töraǧasy Ä.Bökeihan Künşyǧys elınıŋ ükımetımen R.Märsekūlynyŋ Japoniianyŋ Bas konsuldyǧyna (Vladivostok) baruynan bır jyldai būryn bailanys ornatypty. 1918 jyldyŋ köktemınde «Alaş» kösemı Şyǧys Türkıstanǧa (Qytai) delegasiia attandyrdy. 1937 jyldyŋ 6 tamyzynda Butyrka türmesınde NKVD tergeuşısıne bergen jauabynda Alaş kösemı: «Men Baitūrsynūly men Dulatūlyn Qytaidyŋ şekara boiyndaǧy Qūlja qalasyna qaru-jaraq satyp aluǧa jıberdım» dep mälımdedı.

Şyǧys Türkıstanǧa barǧan Alaş ökılderınıŋ qūramynda bırde-bır Alaş Orda komissary bolǧan joq. Esesıne ökılderdı bükıl Ūly qazaq dalasyna jäne Şyǧys Türkıstan qazaqtaryna mäşhür A.Baitūrsynūly, M.Dulatūly, R.Märsekūly syndy aqyn, jazuşy, publisist, ǧalym, qoǧam qairatkerlerı bastap, taǧy bır aqyn Äset Naimanbaiūly bardy. Demek ökılderdıŋ negızgı maqsaty men mındetın jasyru üşın onyŋ qūramyn mūqiiat oilastyryp, ırıktep alǧanǧa ūqsaidy. Olardyŋ Şyǧys Türkıstanǧa attanar aldyndaǧy qyzmet-mansaptaryna toqtalsam, A.Baitūrsynūly 5-13 (18-26) jeltoqsandaǧy II Jalpyūlttyq qazaq-qyrǧyz qūryltaiynda 5 kısıden tūratyn oqu komissiianyŋ töraǧasy bolyp sailandy, ­M.Dulatūly – Torǧai oblysy men Aqmola oblysynyŋ Qyzyljar oiazynda «Alaş» armiiasynyŋ bölımderın jasaqtaumen ainalysty, al R.Märsekūly – Semei oblystyq zemstvosyn basqardy.

Alaş Orda ökılderınıŋ aldynda qaru-jaraq satyp aludan basqa taǧy bırqatar özektı mäsele tūrdy. Onyŋ bırı turaly Alaş Orda müşesı Halel Dosmūhammedūly bylai dep tüsındırdı: «…Bükıl qazaqtyŋ basyn bırıktıru bızdıŋ basty maqsatymyz boldy. Älbette, bız olar (Şyǧys Türkıstan qazaǧy) qazaq halqyna özderınıŋ kındık kesken jerımen bırge qosylu kerek dep bıldık». Alaş Ordanyŋ delegattarǧa jüktegen taǧy bır asa maŋyzdy ärı jauapty tapsyrmasy – Japoniianyŋ Şyǧys Türkıstandaǧy (qytaişa Sinszian) ökılderı arqyly japon ükımetımen qarym-qatynas ornatu boldy. Şyǧys Türkıstannyŋ türkıtıldes halyqtarynyŋ ziialylary «Qūljadaǧy japon konsuly» dep atap ketken Kamesuke Nagamine degen azamat osyndaǧy japon ökılı boluy mümkın. Ol kapitan şenındegı japon armiiasynyŋ ofiserı, 1918-1919 jyldary Sinszian (Şyǧys Türkıstan) ölkesınıŋ astanasy – Ürımjıde ornalasqan japon äskerı qolbaşysynyŋ kömekşılerınıŋ bırı edı (R. Ono,­T.Uiama). Şyǧys Türkıstan saparynda Alaş ökılderı, äsırese özıne Qūlja, Şäueşek ne Qaşǧar qalalarynyŋ bırınde Kamesuke Nagaminemen nemese taǧy basqa bır japon ofiserımen bailanysu tapsyrylǧan R.Märsekūly solarǧa jolyǧa aldy ma? Ol turaly äzırge naqty mälımet joq. Sebebı būl da Raiymjannyŋ Vladivostoktaǧy japon konsuldyǧyna sapary siiaq­ty «asa qūpiia tapsyrma» edı. Japoniianyŋ Bas konsuldyǧyna qaita oralsaq, Raiymjan 1918 jylǧy jeltoqsannyŋ soŋynda Semeiden şyǧyp, Vladivostokqa 1919 jylǧa qaŋtardyŋ basynda jetedı. Bırınşı kezekte ol amerikalyq «Andersen, Meier i Ko» kompaniiasymen arada Semei oblystyq zemstvo basqarmasyna 15 mln rublge tauar satyp alatyn kelısımşartqa qol qoiady. Odan soŋ Cheho-Slovakiia konsulyna jolyǧyp, Vladivostoktaǧy AQŞ-tyŋ ekspedisiialyq äskeri korpusynyŋ qolbasşysymen jäne qalaǧa äskeri kememen jüzıp kelgen Japoniiadaǧy AQŞ elşısımen kezdesedı.

Sūltan Han Aqqūly

(Jalǧasy bar)