Alaş orda japandaǧy eldı nege jaqyn tūtty?

(Soŋy. Basy gazettıŋ №27 (4615) sanynda

Japon Bas konsuldyǧynyŋ diplomatiialyq missiiasyna barǧanynda R.Märsekūly Japoniiamen saiasi jäne sauda-ekonomikalyq qarym-qatynas ornatu öz saparynyŋ negızgı maqsaty ekenın mälımdedı. Missiia basşysymen  äŋgıme üstınde jäne missiia basşysynyŋ ötınışı boiynşa Alaş Orda atynan jazbaşa bergen hatynda R.Märsekūly «qazaq halqynyŋ 200 jyldai Reseige bodan bolyp otyrǧanyn, bıraq qazaqtyŋ Reseiden körıp otyr­ǧan zorlyq-zombylyǧy Alaş Ordany Japoniiaǧa jügınıp, odan Alaş Respublikasymen qatar basqa bırqatar türkıtıldes tuys halyqtyŋ  egemendıgı men täuelsızdıgın moiyndatuǧa kömek sūrauǧa mäjbür etkenın» atap körsetedı.

Raiymjan japon jaǧyn qazaq jerınıŋ tabiǧi bailyǧymen qyzyqtyruǧa tyrysqan eken (R. Ono, T.Uiama). Jazbaşa ötınışınde R. Märsekūly Alaş Ordanyŋ qarjylai kömek jäne «Alaş» armiiasyna 40 myŋnan 100 myŋ jauyngerge jeterlık qaru men basqa jaraǧyn (amunisiia) sūraǧanyn körsetedı. Būl hatta, sondai-aq, Beibıt konferensiiaǧa qatysuşy I düniejüzılık soǧystyŋ jeŋımpaz alyp memleketterınıŋ  Alaş memleketınıŋ täuelsızdıgın moiyndauyna yqpal etuın ötıngenı jazylypty. Boljam boiynşa, Parij beibıt konferensiiasyna Alaş Ordanyŋ ökılettı ökılı retınde attanǧan M.Şoqaidyŋ Tifliste kıdırıp qaluynyŋ bır syry bolǧan. Atap aitqanda, ol özınıŋ Beibıt konferensiiaǧa qatysuyna Japon ükımetınıŋ kömek beretını turaly Alaş Ordanyŋ habaryn jäne Fransiiaǧa ötuge viza beruın tosyp, Keŋes ökımetı äskerınıŋ 1921 jyly 16 aqpanda Gürjıstanǧa basyp kıruıne deiın Tifliste kıdırıp qaldy. Tiflis­ten Stambulǧa jetısımen ūzaq kütken fransuz vizasyn alǧan Mūstafa Beibıt konferensiia ötken 1,5 jyldan keiın 1921 jyldyŋ säuır aiynda ǧana Parijge jetedı. Ol kezde Keŋes ökımetı būrynǧy otarşyl orys imperiiasy keŋıstıgınde qaita jaŋǧyrǧan ūlttyq memleketterdıŋ bärın derlık, onyŋ ışınde Alaş, Başqūrt, Türkıstan jäne Türkı-tatar ūlttyq basqarmasyn tügel ekınşı ret otarlap baǧyndyrdy. Fransiia syrtqy ıster ministrlıgı qyzmetkerınıŋ qyzmettık hatyna qaraǧanda, M.Şoqai sol sebeptı amalsyz Fransiiadan saiasi baspana sūraǧan. M.Şoqai ne R.Märsekūly Beibıt konferensiiaǧa tıkelei qatysqan künnıŋ özın de, oǧan qatysuşy elderdı, äsırese I düniejüzılık soǧystyŋ jeŋımpaz alyp memleketterın Alaş, Türkıstan, Başqūrt jäne Türkı-tatar memleketterınıŋ täuelsızdıgın moiyndauǧa köndıre alar ma edı? Mysalǧa, olar Kavkazdaǧy Keŋes ökımetıne qarsy soǧysqan aq armiianyŋ auyr halge ūşyrauyna bailanysty Äzerbaijan, Gürjıstan jäne Armeniiany «de-fakto memleket» dep moiyndaǧan bolatyn. Alaida Keŋes armiiasynyŋ basyp kıruı saldarynan 1920 jyldyŋ säuırınde Äzerbaijan, 1921 jyldyŋ aqpanynda Gürjıstan respublikalary qūlady. Mūstafa men Raiymjan ekeuınıŋ bırı Beibıt konferensiiaǧa Alaştyŋ memlekettık täuelsızdıgın maqūldata alǧan künde de, Keŋes ökımetınıŋ otarlyǧyna qaita tüsken üş Kavkaz respublikasynyŋ qaiǧyly taǧdyryna duşar boluy da äbden mümkın bolǧanyn joqqa şyǧaru qiyn.

R.Märsektıŋ Vladivostok saparyna qaita oralaiyq. Qolynda Alaş Orda bergen resmi ökılettıgı men qūzyry bolmauyna orai japon ükımetı R. Märsekūlyna Alaş Orda atynan bergen jazba hatyna resmi jauap beruden bas tartty. Japon missiiasy oǧan öz ükımetınıŋ resmi ökılı retınde emes, jeke tūlǧa esebınde qarady. Odan japon ükımetı Alaş Respublikasymen qarym-qatynas ornatuǧa müddelı bolmady dep qorytuǧa erteleu. Sebebı japon ükımetı men armiiasy da özderınıŋ Sıbırdegı saiasaty negızınde qazaqtar men Alaş Orda jaiynda astyrtyn aqparat jinaǧan (R.Ono, T.Uiama). Japoniianyŋ aqparat közınıŋ bırı Alaş Respublikasynyŋ uaqytşa astanasy – Alaş qalasynyŋ özınde de bolǧan. «Saryarqa» gazetınıŋ   «Ysylǧan japon doktory» atty şaǧyn maqalasynda Şan-Hun-Ioki (tüpnūsqada osylai jazylǧan) degen därıgerdıŋ «tamyr ūstaityny, köz häm ışkı aurulardy qarap emdeitını», syrqattardy «künde taŋǧy saǧat 9-dan kündızgı 2-ge deiın qabyldaityny» aitylyp, tıptı onyŋ mekenjaiy da berılıptı.

Japon ükımetı qaisybır el turaly maǧlūmatty därıger, saudager, ǧalym, iaǧni beibıt maman ielerı arqyly jinaityny tüsınıktı. Bıraq ondai mälımetter köbıne onşa anyq bolmaǧan. Sonymen qatar japon tarapy keleşekte qazaqpen qarym-qatynasynyŋ öte tiımdı bolatynyn tüsıngen. Bıraq Künşyǧys elınıŋ bas müddesı Manjūriia men Moŋǧoliia bolyp tūrǧan sätte japon ükımetı qazaqpen belsendı qarym-qatynas qūruǧa asyqpaǧan körınedı. Dese de diplomatiialyq missiianyŋ jetekşısı R.Vatanabe R.Märsekūlynyŋ Alaş Orda ükımetı atynan saiasi qarym-qatynas ornatu turaly ūsynysyn maqūldap, ol mäselenı japon ükımetınıŋ tiesılı mekemelerıne jetkızuge uäde berdı. Oǧan qosa Raiymjan Alaş aumaǧynda ne oǧan jaqyn jerden japon konsuldyǧyn aşudy ūsynyp, ol da qabyldanady.

Köp ūzamai, 1919 jyldyŋ mamyr aiynda, Semei oblystyq zemstvo basşysy R.Märsekūlyna özderın «ǧylymi qyzmetkermız» (!) dep tanystyrǧan 2 japon kelıp jolyǧady. 1938 jyldyŋ säuırınde Ürımjıde NKVD tergeuşısıne bergen jauabynda R. Märsekūly ekı «ǧalymnyŋ» maqsaty – Semeide japon konsuldyǧyn aşu mümkındıgın anyqtau bolypty. Semeige oralǧan soŋ, 1919 jylǧy şıldenıŋ ortasynda Raiymjan Ombyda jürgen Älihan Bökeihanǧa jolyǧyp, Japoniianyŋ Bas konsuldyǧyna saparynyŋ qorytyndysy men özı basqaratyn Semei oblysyndaǧy ahualdy baiandap, aqyl-keŋes sūraidy. Ä. Bökeihan sol tūsta resmi türde Ombyda ornalasqan A.Kolchak ükımetınıŋ qūramyndaǧy bükıl qazaq halqynyŋ emes, Semei oblysy qazaqtarynyŋ qūzyrly bas ökılı bolsa da, ıs jüzınde (de-fakto) Alaş Orda töraǧasy qūzyryn qatar astyrtyn atqara berdı. Raiymjan oǧan Semei oblysynyŋ bırqatar oiazynda «Alaş» partiiasy men Alaş Orda müşelerınıŋ qudalauǧa tüsıp, tūtqyndalǧanyn habarlady. Ä.Bökeihan oǧan jergılıktı resmi ökıl retınde A.Kolchak ükımetınıŋ töraǧasyna kırıp, «Japoniiamen ekıjaqty saiasi qarym-qatynas ornaǧanyn betıne basyp aityp, qysym men qudalaudy dereu doǧaryp, tūtqyndardy bosatudy üzıldı-kesıldı talap et» degen keŋes beredı. Oǧan qosa Ä.Bökeihan «japonnyŋ äskeri missiiasymen, ärı qarai Japoniianyŋ özımen blok (saiasi) jönınde kelısımge kelgenın jäne sol missiia arqyly özınıŋ qazaq mäselelerın şeşu üşın Kolchak ükımetın qysymǧa alǧanyn» habarlady. «Alaş» kösemınıŋ sözıne qaraǧanda, admiral Kolchaktyŋ diktatorlyq bilıgıne qarsy köterıletın sätı kelgende daiyn tūru üşın «Alaş» armiiasynyŋ äskeri bölımderın jasaqtaudy jalǧastyra beru – «Alaş» partiiasynyŋ jaqyn aradaǧy basty mındetınıŋ bırı. Köterılıs Kolchak armiiasy jappai keiın şegıngen kezde bastalyp, japon äskerı «Alaş» armiiasyna türlı jaraq, qaru jäne tehnikalyq qūraldardy jetkızu arqyly qoldau körsetuge tiıs. Ä. Bökeihannyŋ aituynşa, «Kolchaktyŋ jaǧdaiy qiyndap barady, maidandarda jappai şegınu bastaldy, qyzyldar (Keŋes ökımetınıŋ «qyzyl armiiasy». – S.A.) şabuylǧa köşıp, Oralǧa taiap keledı».

Aldymen Omby, onyŋ ızınşe Semei bälşebekterdıŋ qolyna ötken soŋ, R. Märsekūly bır top üzeŋgılesımen Şyǧys Türkıstanǧa qarai şekara asuǧa tura keldı. Köp ūzamai Şäueşektegı bır japon «därıgerınıŋ» (!) kömegımen orys tılın bıletın Japoniia ökılıne jolyqty. Raiymjan oǧan astyrtyn qimylǧa köşken «Alaş» partiiasy, onyŋ mındetı men közdegen maqsat-müddesı turaly, sondai-aq 1919 jyly Ombyda Alaş Orda ükımetınıŋ japon äskeri missiiasymen aradaǧy kelısımı jaiyn qysqaşa baiandap bergen soŋ tıkesınen: «Däl qazır Japoniiadan ıs jüzınde kömek aluǧa ümıt artuǧa bola ma?» degen sūraq qoidy. Japon ökılı oǧan: «Kömek boluy mümkın, bıraq jalpyūlttyq auqymdy köterılıske daiyndau üşın «Alaş» partiia­sy qalyŋ būqara arasyndaǧy jūmysyn keŋeituı kerek» degen jauap qatty (būl mälımetter R.Märsekūlynyŋ 1938 jyldyŋ 26 säuırde Ürımjıde NVKD jendetıne bergen jauabynan alyndy. – S.A.). Alaida 1920 jyldyŋ basynda jalpyūlttyq köterılıs ūiymdastyruǧa mümkındık bolmady. Degenmen de «Volnyi gores» gazetınıŋ jazuynşa, däl sol jyly japon ükımetı qazaq ükımetıne (Alaş Orda) qazaq studentterın Japoniiada, sondai-aq Europa men AQŞ-ta Japoniianyŋ memlekettık qazynasy esebınen oqytu turaly ūsynys jasady.

Bıraq ūsynystan bıraz sūraq tuady. Mysalǧa, 1919 jyldyŋ qaŋtarynda Künşyǧys elı Manjūriia men Moŋǧoliiadan jyraq jatqan qazaqpen qarym-qatynas qūru men oǧan kömek berudıŋ eşbır maŋyzyn «körmei», Alaş Respublikasyna saiasi, qarjy, sauda-ekonomikalyq, äskeri jäne t.b. qoldau körsetuden jaltarǧan edı. Ol kezde Alaş Orda sondai kömekke asa mūqtaj bolatyn. Al endı arada bır jarym jyl da ötpei japon ükımetınıŋ «qyrǧyz (qazaq) ükımetıne» ne saiasi, ne äskeri emes, oqu-aǧartu salasynan kömek qolyn sozuyn qalai tüsınuge bolady? «Alaş» ūlttyq qozǧalysy men partiiasynyŋ jetekşılerı üşın aǧartu  men jalpyǧa bırdei bılım beru ısı kezek küttırmeitın maqsat-müddesı bolǧany mälım. HH ǧasyr basynda Ūly qazaq dalasynda ekı saiasi qozǧalys boldy. Ä.Bökeihan «Qazaqtar» (tüpnūsqada «Qyrǧyzdar». – SPb, 1910 j.) atty ocherkınde ekı aǧymnyŋ bırın «ūlttyq-dıni qozǧalys» dep atasa, ekınşısın «batysşyl» dep baǧalady. Onyŋ negızın «Alaş» ziialylary qūrady. Soŋǧy qozǧalys «Qazaq dalasynyŋ bolaşaǧyn sanaly türde Batys mädenietın jüzege asyru» dep sanady jäne sol maqsatyna jetuge bar küşın jūmsady. «Alaş» jetekşılerınıŋ osy maqsaty qazaqtyŋ tūŋǧyş jalpyūlttyq merzımdı basylymy – «Qazaq» gazetınıŋ (1913-1918 jj., Orynbor) «Orda» emblemasynan körınıs tapty. Esıgı jabyq kiız üi beinesındegı «Orda» (handyq, memleket, imperiia maǧynasynda) qazaq ūlttyq memleketınıŋ täuelsızdıgın beinelese, Batysqa qarai aşylǧan tündıgı – Batystyŋ bılımı men ǧylymyna jäne ozyq tehnikasyna jol aşyq degendı bıldıretın. Al «Qazaq» gazetı men onyŋ ızınşe şyqqan merzımdı basylymdar («Saryarqa», «Bırlık tuy», «Ūran», «Jas azamat», «Aq jol» jäne t.t.) qalyŋ qazaq pen qyrǧyzdy bılım men ǧylymǧa ündeuden jalyqpady. «Alaş» qozǧalysy men olardyŋ baspa ünı bolǧan «Qazaq» gazetınıŋ bas ūrany «Ozǧandarǧa jetu kerek, jetkenderden ozu kerek» boldy. 1917 jyldyŋ jeltoqsanyndaǧy II Jalpyūlttyq qazaq-qyrǧyz (qazırgı qyrǧyz halqy) qūryltaiy Alaş ūlttyq avtonomiiasyn qūryp, onyŋ Alaş Orda Halyq Keŋesın (ükımetın) sailauynyŋ ızınşe 5 kısıden (A.Baitūrsynūly, M. Jūmabaiūly, Eldes Omarūly, Biahmet Särsenūly jäne T.Şonanūly) tūratyn oqu komissiiasyn jäne onyŋ jetekşısı etıp A.Baitūrsynūlyn sailady. A.Baitūrsynūly komissiiasy Alaş Orda Keŋesınıŋ qūramyna kırmeitın, bıraq oǧan ministrlık qūzyry men mındetı jüktelıp, qyzmetıne tolyq erkındık berıldı. Būl komissiia Oqu-aǧartu jäne Ǧylym jäne joǧary bılım ministrlıkterınıŋ balamasy bolatyn. Komissiia müşesınıŋ ailyq jalaqysy Alaş Orda komissarynyŋ (ministrı) jalaqysymen teŋ – 800 rubl bolǧanyn köpşılık bılmeidı. Būl «Alaş» arystary üşın jalpyǧa ortaq oqu-aǧartu men ǧylymnyŋ qandai zor maŋyzy bolǧanyn baiqatady. Komissiiaǧa ūlttyq mektep, käsıbi (orta), joǧary bılım mekemelerınıŋ oqu baǧdarlamasyn, oqu-ädıstemelık qūraldaryn, oqulyqtaryn daiyndau mındetı jükteldı. R.Märsekūly Japoniianyŋ Vladivostoktaǧy Bas konsuldyǧyna II Jalpyūlttyq qūryltaidyŋ hattamasyn tapsyrǧanyn mälımdegen edı. Joǧaryda aitylǧandai, japon ükımetı men armiiasy Raiymjannyŋ Vladivostok saparyna deiın qazaq pen Alaş Orda ükımetı turaly astyrtyn maǧlūmat jinaǧan. Demek Alaş Respublikasyna qatysty saiasatyn aiqyndau maqsatynda japon jaǧy II Jalpyūlttyq qūryltai hattamasyn mūqiiat zerttegenge ūqsaidy. Alaida 1920 jyldyŋ basyna qarai bälşebekterdıŋ qyzyl armiiasy men aq armiia arasyndaǧy eŋ zor şaiqastar aiaqtalyp, Reseidıŋ ışkı azamat soǧysy Keŋes ökımetınıŋ basymdyǧymen jalǧasty. A.Kolchak ükımetı qūlady, özın bälşebekter atu jazasyna kestı, egemendı Alaş Respublikasy Keŋes ökımetınıŋ basqynşylyq soǧysymen (äskeri intervensiiasy) qazaq tarihynda ekınşı ret otarlyqqa duşar bolyp, Ä.Bökeihan bastaǧan Alaş müşelerı qyrda bälşebekterdıŋ qudalauynan jasyrynyp jürdı. Bälkım, Alaş Ordanyŋ osy ahualyna orai A.Baitūrsynūlynyŋ oqu komissiiasynan habary bar japon ükımetı «qyrǧyz ükımetıne» qazaq jastaryn Japoniiada oqytu turaly şekteulı kömek körsetuge bel buǧan tärızdı. «Volnyi gores» gazetınde: «Japon ükımetı qazaqtyŋ abiturient-jastarynyŋ azamat soǧysy kesırınen Reseidegı oquyn jalǧastyru mümkındıgınen airylǧanyn bılgen soŋ, özınıŋ Sıbırdegı ökılderı arqyly qazaq ükımetıne arnauly tehnikalyq bılım alǧysy kelgen qazaq jastaryn Japoniiaǧa oquǧa attandyrudy ūsyndy».

Būl üzındıden ekı närse tüsınıksız körınedı. Bırınşısı, äŋgıme Reseidıŋ joǧary oqu oryndarynda oqudy aŋsaǧan abiturient jastar jönınde me älde azamat soǧysy saldarynan Reseidegı oquyn jalǧastyra almaǧan studentter jaiynda ma? Negızı abiturientter de, studentter de aitylyp otyrsa kerek. Ekınşısı – japon ükımetı «qyrǧyz ükımetı» dep Alaş Orda Halyq Keŋesın be älde Qyrǧyz (Qazaq) keŋestık avtonomiiasynyŋ (Qyrǧyz (Qazaq) AKSR) halyq komissarlar keŋesın (halkom) aityp otyr ma? Oǧan jalǧyz jauap boluy kerek. Sebebı bırınşıden, Alaş Respublikasynyŋ ornynda 1920 jyldyŋ 26 tamyzynda qūrylǧan Qyrǧyz AKSR-nyŋ halkomy sol jyldyŋ 4-12 qazanynda Orynborda ötken «qazaq keŋesterınıŋ» bırınşı siezınde sailandy. Ekınşıden, japon ükımetı Reseidegı 1918-1923 jyldardaǧy azamat soǧysynan bastap öz armiiasy 1945 jyldyŋ tamyzynda Keŋes armiiasynan oisyrai jeŋılgenşe Keŋes bilıgın moiyndamai, jau sanady. Üşınşıden, japon ükımetı «Sıbırdegı ökıl» degende Şyǧys Sıbırdı emes, Reseidıŋ patşalyq kezeŋınen HH ǧasyrdyŋ basyna deiın «Batys Sıbır» sanalǧan Aqmola men Semei öŋırlerınıŋ bırın aituy mümkın. 1872 jylǧa deiın Aqmola men Semei oblystary kıretın Dala general-gubernatorlyǧy «Batys Sıbır gen.-gubernatorlyǧy» bolǧanyn ūmytpaiyq. Oǧan qosa 1918-1920 jyldary Semeide «ysylǧan doktor» ne «ǧalym» retınde japon ökımetınıŋ ne armiiasynyŋ ökılı bolǧany joǧaryda aityldy. Bır qyzyǧy: japon ükımetınıŋ qazaq balasyn oqytu ūsynysy «Bolaşaq» halyqaralyq stipendiiasyna ūqsaidy. Onyŋ maqsaty – Qazaqstan ekonomikasynyŋ basym salalaryna qajettı käsıbi mamandar daiyndau bolatyn. Japon ükımetı qazaq studentterıne «Bolaşaq» baǧdarlamasyna ūqsas jeŋıldık ūsynǧan, atap aitqanda, Japoniiaǧa baryp-qaitu joly, oqu aqysy, Künşyǧys elınıŋ joǧary oqu oryndarynda oqyǧan bar uaqytyndaǧy baspanasy men kün körıs şyǧyndary tügel japon memlekettık qazynasy (biudjetı) esebınen tölenedı. Bıraq «Bolaşaqtan» artyqşylyǧy – japon qarajaty qaitarymsyz (!). Tiflis gazetınıŋ jazuynşa, 1920 jyldyŋ mausymyna qarai «bırneşe student pen student qyz Japoniiaǧa attanyp ta ülgerıptı». Bıraq Künşyǧys elıne attanǧan qazaq jastarynyŋ aty-jönı, naqty sany, taŋdaǧan mamandyǧy ne käsıbı jäne taǧy basqa mälımetter berılmegen. Ol mälımetter bılım quǧan qazaq jastarynyŋ qauıpsızdıgı üşın berılmese kerek. Japon ükımetı, sonymen qatar, Europa men AQŞ-ta oqudy aŋsaǧan qazaq jastaryn da özınıŋ memlekettık qazyna esebınen qamtamasyz etuge mındettenıptı. Eger «Volnyi gores» gazetınıŋ osy habary tolyq rastalsa, alaştanuşy ǧalymdarǧa Japoniia Ükımetınıŋ, Syrtqy ıster jäne Qorǧanys ministrlıkterınıŋ, tıptı qazaq jastary bılım alǧan JOO-lardyŋ mūraǧattaryn aqtaru, zertteu qajettıgı tuady. Atap aitqanda, Japoniiada oqyǧan, sondai-aq Europa men AQŞ-ta bılım aluy mümkın qazaq jastarynyŋ aty-jönderın, bılım alǧan jerlerın (qala men JOO), olar meŋgergen tehnikalyq nemese taǧy basqa mamandyqtaryn, sondai-aq ol jastardyŋ keiıngı taǧdyryn anyqtau mındetı tūrady. Olardyŋ taǧdyryn anyqtaudyŋ maŋyzdylyǧy – 1920 jyldardyŋ basynda (1922-1926 jj.) Türkıstannan Germaniiaǧa oquǧa bes qazaq azamaty attanǧanyn jūrt bıle bermeidı. Olar Ǧazymbek Bırımjan (Alaş Orda müşesı Ahmet Bırımjannyŋ tuǧan ınısı), Temırbek Qazybekūly, Damolla Bitıleuūly, Äbdırahman Mūŋait­basūly jäne Sabyr Tanaşūly (Alaş Orda müşesı Uälithan Tanaşūlynyŋ jaqyn tuysy boluy mümkın. – S.A.). Olardy «Alaş» jastary deuge de negız bar. Alǧaşqy ekeuı Berlindegı halyq şaruaşylyǧy akademiiasynda, qalǧan üşeuı – Rastenberg qalasyndaǧy terı ileu mamandyǧyna oqidy. Alaida beseudıŋ keiıngı taǧdyry qaiǧy-qasıretpen aiaqtaldy, 1930-jyldardaǧy quǧyn-sürgınnıŋ qūrbany boldy.

Qazaq jastaryna Japoniiada jäne Europa men AQŞ-ta oqytudy ūsynuymen japon ükımetı Qazaq elımen keleşekte tyǧyz qarym-qatynas ornatuǧa ümıt artatynyn aŋǧartqandai. «Alaş» ideiasynan ruh alyp ösıp, Aziia men Batys­tyŋ (AQŞ ta bar) örkeniettı, damyǧan elderınde bılım alǧan qazaqtyŋ jas ūrpaǧy, «Alaş» jetekşılerı josparlaǧandai, öz elınde «sanaly türde Batys örkenietın jüzege asyrudy» qalaityny dausyz edı.

Qalai degenmen de, «Volnyi gores» gazetı maqalasynda jazylǧandai, «Japoniianyŋ qazaq halqymen jaqyndasuǧa ūmtyluy Sıbırdegı japon saiasatynyŋ keibır qyr-syryn aşyp körsetetın öte erekşe qūbylys» edı.

Sūltan Han Aqqūly