Biyl Alaşqa – 106 jyl, Jeltoqsanǧa – 37 jyl, Täuelsızdıkke 32 jyl tolyp otyr. Būl üştaǧan tūǧyrdaǧy üş ūly ūǧymdy bır-bırınen bölek alyp qarastyra almaimyz. Öitkenı azattyqtyŋ arailap atqan är aq taŋy üşın, bostandyqtyŋ baiandy bolǧan är künı üşın Alaş arystary men Jeltoqsan qaharmandary asqaq ruhynyŋ aldynda mäŋgılıkke qaryzdarmyz!
- Alaş mūraty
«Bız täuelsız Qazaqstannyŋ tarihyn Alaş Respublikasynyŋ tarihynan bastauymyz kerek» degen pıkırdı saiasattanuşy Berık Äbdıǧaliūly aitqan. Men de osyny qūptaimyn. Alaş arystary täuelsızdıktı aŋsap qana qoiǧan joq, sonyŋ jolynda küresıp, qūrban boldy. «Ne körsem de Alaş üşın körgenım!» dep janyn şüberekke tüigen Alaş qairatkerlerınıŋ arman-mūraty dese eleŋdemeitın qazaq joq. Sebebı azattyqtyŋ bastauynda Alaş tūr. Ūltyna qyzmet etemın degen är qazaq balasy Alaş mūratyn jan jüregımen tüsınıp, sanasyna sıŋırıp ösuı tiıs. Ol üşın äuelı Alaştyŋ tarihyna tereŋ boilauy qajet. Mysaly, 12 jeltoqsanǧa bız älı künge deiın jai kün dep qaraimyz. 12 jeltoqsan – Alaşorda ükımetınıŋ qūrylǧan künı. Būl – bızdıŋ ūlttyq jadymyzdan eşqaşan öşpeitın kün. Sebebı bır ǧana 12 jeltoqsanda azattyqty aŋsaǧan Alaş arystarynyŋ, täuelsızdıkke qoly jetken Qazaq elınıŋ tūtas bır tarihy jatyr. Endeşe būl kün täuelsız elımızdıŋ tarihyna altyn ärıptermen jazyluy tiıs. Osydan tura 106 jyl būryn, 1917 jyly 12 jeltoqsanda Orynborda ötken bükıl qazaq-qyrǧyz qūryltaiynda uaqytşa Ūlttyq keŋes türındegı bilık organy qūrylyp, ony «Alaşorda» dep atau turaly qauly qabyldandy. Ükımet töraǧalyǧyna köpşılık dauyspen Älihan Bökeihan sailandy. Sol sebepten osy kündı «Alaş künı» dep atauymyz kerek.
Alaş degende Alaş respublikasy, «Alaş» partiiasy, Alaş avtonomiiasy, Alaş qozǧalysy, Alaşorda ükımetı degen ūǧymdar aldymyzdan şyǧady. Būl turaly alaştanuşy-ǧalym Bolat Mürsälım «Alaşorda» Telegram-arnasynda bylai dep jazady: «Alaş turaly söz qozǧalǧanda, Alaş qozǧalysy, «Alaş» partiiasy, Alaşorda ükımetı jäne Alaş avtonomiiasy siiaqty ūǧymdar kezdesedı. Osy ūǧymdar keide orynsyz qoldanylyp jatady. Alaş qozǧalysynyŋ tarihy 1905 jylǧy Qarqaraly petisiiasynan bastaldy dep esepteledı. Sebebı qazaq oqyǧandarynyŋ bır müddege ūiysyp, resmi türde Resei patşasyna ūlttyq talap-tılektı jazǧany – osy kez. Ärine, ol kezde Älihan, Ahmet özderın «Alaş qozǧalysy» dep atamaǧan. Būl – keiıngı qoǧamdyq, ǧylymi orta bergen at. Qazaq ziialylarynyŋ gazet şyǧaruy, ärtürlı oqiǧaǧa qatysty bırlese qyzmet atqaruynyŋ bärı Alaş qozǧalysynyŋ ısıne jatady».
Ol sondai-aq «Alaş» partiiasy men Alaşorda ükımetıne qatysty da naqty, tarihi derekter beredı. «Alaş» partiiasy 1917 jyldyŋ jazynda, I jalpyqazaq sezınen berı qūryla bastady. Öitkenı Bükılreseilık qūryltai jinalysyna qazaq müddesın qorǧauǧa jeke partiia qajet edı. Bıraq Uaqytşa ükımet qūryltaidy bırneşe ret syrǧytyp, aqyrynda Lenin ony taratyp jıberuge nūsqau bergen soŋ, «Alaş» partiiasynyŋ jūmysyn jalǧastyruǧa däl sol mezetterde asa qajettılık bolmai qaldy. Baǧdarlamasynyŋ jobasy ǧana jasaldy, bırneşe oblysta bölımşesı ǧana qūryldy» deidı jäne Alaşorda ükımetı turaly: «Alaşorda ükımetı Alaş avtonomiiasynyŋ ısın jürgızetın bırden-bır saiasi qūrylym boldy. Alaşorda 1917 jyldyŋ 12 (25) jeltoqsanynan qyzmetın bastap, 1920 jyldyŋ nauryz aiynda resmi taratylǧanǧa deiın, 2 jyl 3 ai saiasi sahnada boldy. Alaştyŋ astanasy Semei boldy, Jympityda batys bölımı qūryldy. Ärine, Azamat soǧysy jyldarynda Alaşorda qazırgı ükımetter siiaqty tolyq apparatpen jūmys ıstei alǧan joq. Osyny tüsınuımız kerek» dep jazady zertteuşı.
12 jeltoqsandy ūlttyq jadymyzdan öşpeitın kün dep atadyq. Būl – täuelsızdık tarihymyzda tasqa jazylǧan kün. Alaş kösemı Älihan Bökeihan bastaǧan qairatkerler ūlttyq mäselenı ūlttyq memleket qūru arqyly ǧana şeşuge bolatynyn sözımen ǧana emes, ısımen däleldedı. Osydan tura 1 ǧasyrdan astam uaqyt būryn Alaşorda ükımetınıŋ köşbasşylary men ideologtary qazaq halqynyŋ progressivtık bölıgınıŋ qoǧamdyq sanasyna renessans äkeldı. Öz Otanyna şynaiy, adal qyzmet etudıŋ keremet ülgısın körsetıp, saiasi, ruhani, ideologiialyq qūndylyqtar men qaǧidattar jüiesın europalyq, älemdık deŋgeige köterdı. Olar qazaq qoǧamyndaǧy özara aitys-tartys, dau-janjaldy jeŋıp, būrynǧy qazaq bileuşılerı men saiasatkerlerınıŋ deŋgeiınen ideialyq jäne ruhani jaǧynan biıktedı. Alaş qairatkerlerı ūlttyq memlekettı qūru jolyn dūrys baǧdarlap, qazaq halqyn qūldyq sanadan, saiasi-ruhani täueldılıkten qalai qūtqarudyŋ jolyn tapty. Sol jolmen özderı jürıp, tuǧan ūltyn, elın qalai süiudıŋ, onyŋ müddesıne qalai qyzmet etudıŋ ǧajaiyp ülgısın körsettı.
Totalitarlyq bilık Alaş mūraty men ideiasynan qatty qorqyp, burjuaziialyq-ūltşyldyqqa qarsy aiausyz küresemız degen jeleumen Alaş köşbasşylarynyŋ, basşylarynyŋ, belsendılerınıŋ bärınıŋ közın joidy. Alaşordanyŋ jergılıktı jerlerdegı jetekşılerın, jaqtastaryn jappai quǧyn-sürgınge ūşyratty. Ol ol ma, keşegı keŋestık-stalindık bilık Alaş qairatkerlerın, müşelerın ürım-būtaǧymen qūrtyp qana qoimai, Alaş ruhyn, ideiasyn, tüp qazyǧyn halyqtyŋ sana-sezımınen tügeldei joiyp jıberuge bar küş-jıgerın jūmsady. Alaida Alaşty qazaqtyŋ sanasynan da, jüregınen de öşıre almady. Azattyq pen bostandyq, ädıldık pen täuelsızdık üşın arpalysyp ötken alaştyqtardyŋ ruhy bızben mäŋgı ekenın ūmytpaiyq!
2. Jeltoqsan ruhy
16 jeltoqsan – jer betındegı är qazaqtyŋ keudesın quanyş kerneitın kün. Osydan tura 37 jyl būryn azattyq üşın qazaqtyŋ qaharman qyz-jıgıtterı, naǧyz patriottary alaŋǧa şyǧyp, öz jerınde qorlyqqa, kemsıtuşılıkke qarsy tūrdy. 16 jeltoqsan – bar qazaqtyŋ jan jüregı ezılıp, qaraly küi keşetın kün. Yzǧarly Jeltoqsanda qanşama bozdaq jazyqsyz jazalanyp, taǧdyry tälkekke tüstı. Qanşama bozdaq habarsyz kettı. Sol jeltoqsanda är tögılgen qan men jūlynǧan är şaştyŋ sūrauy bar.
Bır ǧasyr būryn totalitarlyq jüie qazaqtyŋ sanasynan öşıruge äreket etken Alaştyŋ azattyq süigış ruhy ölmeptı. Arada 70 jyl uaqyt ötkende, 1986 jyly sol ruh qaita buyrqanyp, tarih sahnasyna Jeltoqsan qaharmandary şyqty. Olar bostandyq, demokratiia jäne täuelsızdık jolyndaǧy küreste 3 kün boiy naǧyz batyrlyq, közsız erlık, şynaiy qaharmandyq körsettı. Ämırşıl-äkımşıl ortalyqtyŋ ūzaqqa sozylǧan, jappai jäne jüielı üstemdıgıne, jergılıktı halyqtyŋ ūlttyq müddesı men qūqyǧyn şekteuge, öz Otanynda ana tılınde söileu qūqyǧynan aiyruǧa degen qarsylyq jalyndaǧan jastardy alaŋǧa şyǧardy. Almatydaǧy Brejnev alaŋyndaǧydai beibıt şeruler elımızdıŋ barlyq oblys ortalyǧynda bolǧanyn bılemız. Bız keiınırek Jeltoqsannyŋ aqiqatyn oqyp-bılgende, sol kezeŋdegı ūlttyq ruhtyŋ, mınezdıŋ jäne armannyŋ öte joǧary bolǧanyna taŋdai qaqtyq.
Jeltoqsannyŋ qaharly künderınıŋ şynaiy kartinasyn köz aldymyzǧa elestetu üşın bır ǧana mysal keltıreiık. Alaŋǧa barǧany üşın 1,5 jylǧa sottalǧan Ziiadin Alimūhamedūly 1993 jyly 9 jeltoqsanda Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusilyq Sotyna jazǧan şaǧym hatynda bylai jazady: «V eti dekabrskie dni i nochi 16, 17, 18, 19 chisla ia toje byval na ploşadi, razdeliaia gore moego naroda s 14-15 chasov dnia. İ 18 dekabria t. g. s utra na ploşad vyhodili demonstranty v nebolşom kolichestve, gde-to bolee 1000 chelovek. Sily vlasti pozakryvali vhody i vyhody ploşadi tehnikoi i jivoi siloi, nesmotria na to, chto eto mirnye, bezorujnye liudi zapolniali ploşad. K 13-00 chasam dnia nachalis stolknoveniia mirnyh bezorujnyh liudei s voorujennymi do zubov soldatami, milisii i drujinnikov. Soldaty s sobakami, s lopatami, milisionery s dubinkami, drujinniki s jeleznymi prutiami, lomami bezjalostno napadali na bezorujnyh liudei, izbivali, ubivali, zataptyvaia lejaşih na zemle tysiachi pokalechennyh, okravavlennyh, nevinnyh ni v chem liudei, molodej, osobenno slabyh devuşek, kotoryh posle mertvyh taşili za volosy i dovivali iz do bezsoznaniia, i kotoryh brosali v spesmaşiny, avtobusy i otrytye tehniki s otpravkoi ih po neizvestnym napravleniiam».
Jeltoqsan qaharmandarynyŋ asqaq ruhynan zäre-qūty qalmaǧan SOKP OK saiasi biurosy jäne KSRO ŪQK basşylyǧy ūlt-azattyq köterılıstı aiausyz basyp-janşu maqsatymen oǧan qylmystyq reŋk berıp, jappai quǧyn-sürgınge ūşyratty. Būl şyndyq qazır oqimyn, bılemın degen är adamǧa aşyq, jariia bolyp, kıtaptar men arhivterde jatyr. Jeltoqsannyŋ aqiqaty osy ötken 37 jylda bırte-bırte aitylyp, tıptı halyqaralyq deŋgeide ädıl baǧasy da berıldı. Eŋ bastysy, Jeltoqsan-86 täuelsızdık taŋyn jaqyndatty. Belgılı zaŋger-saiasatker, QR eŋbek sıŋırgen qairatkerı Sabyr Qasymov aitqandai, «Jeltoqsannyŋ daŋqy, ruhy, saiasi küşı, jeltoqsanşylardyŋ közsız erlıgı bolmasa, bızge sol kezeŋde Parlamentte «Täuelsızdık turaly deklarasiiany» jäne «QR-nyŋ täuelsızdıgı turaly» konstitusiialyq zaŋymyzdy qabyldau qiynǧa soǧar edı».
- Täuelsızdıkke taǧzym
Aidai älemde ananyŋ alaqanynan, künnıŋ nūrynan jäne mäŋgılık azattyqtan asqan baqyt joq! Osy baqytty qadırlep, mäŋgılıkke qolymyzda ūstap tūru üşın täuelsızdıktıŋ qadır-qasietın el bolyp tereŋ ūǧynuǧa tiıspız. Ol üşın sanaly, ızgı qareket kerek. Eŋ aldymen, el Ükımetı Täuelsızdık künın atap ötudıŋ ülgısın, jüiesın, jolyn naqtylaityn arnaiy baǧdarlama ia bolmasa tūjyrymdama daiyndauy qajet. Täuelsızdık künınde qalalardaǧy eskertkışke baryp, bozdaqtarymyzdy 1 minut ünsızdıkpen eske alyp, gül şoqtaryn qoiumen ǧana şektelu – naǧyz nadandyq. Ol – täuelsızdık üşın küresken, opat bolǧan barlyq batyrlarymyzdyŋ ruhyn qorlau.
Täuelsızdık künı Alaşty ardaqtaudy, Jeltoqsan qaharmandaryn ūlyqtaudy bırınşı kezekke qoiuymyz kerek. Būl kün sanamyzdy otarsyzdandyruǧa alyp baratyn taǧylymdy, önegelı ıs-şaralarmen aişyqtalsa qūba-qūp. Eŋ aldymen, el Ükımetı Jeltoqsan-86 qaharmandaryna resmi märtebe beretın zaŋ äzırlep, ony el Parlamentı qabyldasa, būl kün naǧyz taǧzym künı bolar edı. Qairatpen bırge Jeltoqsannyŋ naǧyz qaharmandary – Erbol Sypataevqa, Säbira Mūhamedjanovaǧa da «Halyq qaharmany» ataǧyn bersek, olardyŋ ruhyna el bolyp bas igenımızdı bıldırer edı.
Täuelsızdık künın atap ötu qazaqtyŋ baǧyna tuǧan Älihan Bökeihan alǧaşqy ūlttyq ükımet qūrǧan 12 jeltoqsannan bastaluy kerek. Alaş mūratyn, Alaş amanatyn bügıngı ūrpaqqa jetkızetın derektı, körkem filmder sol künderı elımızdıŋ barlyq telearnasynan, kinoteatrynan körsetılıp, ūlt batyrlary turaly önegelı äŋgıme, ūlttyq nasihat aitylsa ǧana Täuelsızdık künınıŋ şynaiy maŋyzy artady.
Täuelsızdıgımız üşın azattyq jolynda küresken, qūrban bolǧan bahadür babalarymyzdyŋ, 32-nıŋ aştyǧy men 37-nıŋ zobalaŋynda qyrylǧan aibyndy atalarymyzdyŋ, ūlttyq memleket qūramyz dep qazaǧyn janynan artyq süigen Alaş arystarynyŋ, bostandyq pen baqyttyŋ jolynda qaitys bolǧan Jeltoqsan bozdaqtarynyŋ bärıne qaryzdarmyz. Täuelsızdıgımız mäŋgılık bolǧai, arda qazaǧym!
