Bız dauylǧa qarap qarsy ösken, qamşysyn ūstap dau şeşken babalardyŋ ūrpaǧymyz dep maqtanamyz. Al qazır sol babalarymyzdyŋ boiyndaǧy qasiet bızdıŋ boiymyzdan qanşalyqty körınıp jür? Ata-babalarymyzdyŋ bızge qaldyrǧan mūrasy men jädıgerlerın qadırlei alyp jürmız be?
Qazaq qaiǧysyn qamşysy arqyly bıldırse, ökpesın de qamşysy arqyly aityp, aşuyn da sol arqyly taratyp kelgen halyq edı. Olai deitınımız, el arasynda qamşy turaly qaueset köp. Qamşyny qazaq halqy tıl jete bermeitın, aituǧa auyr bolatyn sözderdıŋ ornyna qoldanǧan. Osy rette Äz Jänıbek hannyŋ Jirenşege köŋıl aityp, Qaraşaştyŋ ölımın estırtuın mysal etıp atap ötsek bolady.
Qamşy – qazaqtyŋ qaruy, bilıktıŋ, batyrlyqtyŋ simvoly. Bilıktıŋ belgısı bolatyn sebebı ejelgı qazaqtar arasynda dauǧa kelgen biler kiız üidıŋ ışınde ainala otyryp, dauryǧa söileuge jol bermei, kezegı kelgende ortaǧa qamşy tastaǧan. Būl – men söileimın degenı. Oǧan qasyndaǧylar qarsylyq bıldırmei, jol berıp kezegın kütken. Al endı qaru bolatyn sebebı qazaq jıgıtterı qamşysyz jürudı ar sanaǧan. Öitkenı qamşy bes qarudyŋ qataryna kırmegenmen, bır özı bes qaruǧa tatidy. Sondyqtan alaş azamatynyŋ qarymyn qamşy sılteuıne qarap baǧalaǧan.
Tarihta qamşygerler turaly aŋyz köp. Sol aŋyzdyŋ bırınde bır jolauşy joq ızdep jürıp bıreudıŋ kelesıne kezdesedı. Alaida kelesın qyzǧanǧan jaraǧan bura auzynan köbıgın şaşyp, älgı jolauşyny qua bastaidy. Mıne, sol kezde jolauşy qolyndaǧy qamşymen artynan quǧan buranyŋ qaq maŋdaiynan tartyp kep jıberedı. Jıgıttıŋ qarymyna şydamaǧan jılıktı bura ornynda sereiedı. Alaida ıs mūnymen bıtpeidı. Ölgen burasyn daulaǧan iesı bilerge jügınedı. Biler qamşyger jıgıttı ortaǧa alyp, onyŋ bır qamşy sıltegenınen bura öldı degenge sengısı kelmeidı de, ony synap körmekke, bır jaǧynan ädıl şeşım şyǧarmaqqa jaŋa soiylǧan tüienıŋ talystai terısın kere aǧaşqa bailap qoiyp, jıgıtke sony qamşymen tartyp ötudı būiyrady. Sol kezde sonadaidan atymen şauyp kelıp alty taspa qamşysymen salyp kelıp jıbergenı sol-aq eken, älgı kerılgen terı ekı jaqqa aiyrylyp kete barypty. Mūny körıp taŋǧalysqan biler onyŋ qamşysynan buranyŋ ölgenıne senıp, tüiesın daulaǧan iesınıŋ özıne aiyp arqalatqan eken. Mıne, būdan bız qazaqtyŋ qaru retınde qamşyny qalai qoldanǧanyn bıle alamyz. Sonymen qatar el ışınde qamşy örımınıŋ ūşyna qorǧasyn qūidyryp jasatatyndar bolǧan. Būl özıne kelgen türlı qaterden qorǧanu maqsatynda ıstelgen şarualardyŋ bırı ekenın aŋǧaru qiyn emes. Al qamşynyŋ keibır auyzben aita almaityn sözdı aitatyn qasietıne kelsek, bır jerge qūda tüskısı kelgen atalarymyz äuelı sol üidıŋ qonaǧy bolyp, keterde keregesıne qamşysyn ılıp ketetın. Mūnysy – qūda tüssem qarsy bolmaisyŋdar ma degen işaraty. Ony bılgen üi iesı qyzynyŋ aittyryp qoiǧan jerı bolsa, qamşysyn esıkke ılıp qoiatyn bolǧan. Al qarsylyǧy joq bolsa, törge ılıp qoiady. Qamşynyŋ iesı bolsa, ekınşı joly kelgende özıne berılgen jauapty osylaişa aitqyzbai alyp qaitqan.
Qamşy sap alatyn kezde tobylǧyny tūtamdap kesedı. Tobylǧynyŋ ölşemı bes tūtam bolsa, qamşy sapqa jaramdy dep ūǧynǧan. Sondyqtan da bes kün jalǧandy «qamşynyŋ sabyndai qysqa ömır» dep topşylaǧan halqymyz. «Qamşynyŋ sabyna nege qaraǧaidy nemese basqa aǧaşty taŋdamaidy?» degenge kelsek, mūnyŋ da özındık nanym-senımı bolǧan. Bırınşıden, tobylǧyny qazaq qasiettı dep esepteidı. Ekınşıden, tobylǧy top bolyp ösedı ärı öte sändı körıngenınen bölek, şydamdy bolady. Sondyqtan tobylǧyny yrymdap qamşysyna sap etıp alsa kerek. Qamşyny qūrmettegen qazaq «Ūl bolsaŋ qolyŋda, qūl bolsaŋ töbeŋde oinaidy» dep kesımın şyǧaryp aityp tastaǧan. Sonymen qatar qazaq qamşyny eşqaşan da üige süiretıp kırmegen. Ärı aiaq jaqqa tastamaǧan, qaita qadırlep törıne ılgen. Basqa jabdyqtarmen qosyp mailamaǧan da. Öitkenı «Jügen mailasa yrys, qamşy mailasa ūrys» dep eseptegen. Sondai-aq qamşy sapty tobylǧy güldegende emes, qatuyn kütıp, köbınde qys mezgılınde alatyn bolǧan.
Ūltymyzdyŋ sözı, tarihynyŋ közı – qamşy. Bır halyqtyŋ märtebesınıŋ de, mahabbatynyŋ da bailamy bolǧan qarapaiym ǧana qamşy bızdıŋ mäŋgı törımızden tüspeuı tiıs. Alty taspa qamşy örımınde alty alaştyŋ tarihy jatyr. Tobylǧy sapty qamşy ūstap, tobylǧy tory at mınıp ösken qazaqtyŋ balasy atauǧa ejelden erekşe män bergen. Mäselen, qamşynyŋ daiyndalatyn ornyna, qoldanylatyn materialyna, jasalu ülgısıne qarai bırneşe topqa bölıp, atau bergen. Mysaly, atadan balaǧa jalǧasyp kele jatqan dästür boiynşa bala sündetke otyrǧanda oǧan beretın qamşyny «sündet qamşy» dep ataǧan. Al bala bäigege mıngen kezde oǧan arnaiy «bäige qamşy» ūstatady nemese jasatady. Ol basqa qamşylarǧa qaraǧanda jeŋıl boluy tiıs. «Kökpar qamşy» juandau jäne qysqalau bolady. Atty sabalap ūrǧanda şabyna timeu kerek. Ärı ainalyp kelıp adamnyŋ özıne de zaqym keltırmeuı maŋyzdy. Al baluandar men el ışındegı süiektı jıgıtterdıŋ ūstaityn qamşysyn «doiyr qamşy» dep ataǧan. Taǧy bır qamşy «neke qamşy» dep atalady.
Saby men örımınen bölek, qamşynyŋ büldırgesı, kekıldıgı, bauyrdaǧy, alaqany degen siiaqty bölıkterı bolady. Är bölıktıŋ özınıŋ orny men atqaratyn qyzmetı bar.
Qamşysy myqty adamdy halqymyz «qamşyger» dep qadır tūtqan. Būl öner bolyp sanalǧan. Eger qamşygerlıktı batyrlyqqa, ötkırlıkke balamasa, onda aspandaǧy jarqyldaǧan naizaǧaidyŋ özın qazaq «Qūdaidyŋ qamşysy» dep atamaǧan bolar edı. Onyŋ örımınıŋ özınde ūltymyzdyŋ basyp ötken joldarynyŋ örnegı jatqandai sezıledı. Jalpy qamşysyn qolǧa alǧan qazaq ne daudy, ne jaudy toqtatqany tarihtan belgılı. Sondyqtan malşynyŋ da, aŋşynyŋ da qaruy bolǧan qamşynyŋ qadırın qaşyrmaiyq. Attan tüssek de qamşymyz qoldan tüspesın, qoldan tüsse de törden tüspesın!
Şapaǧat Äbdır
