Altyn orda tarihynda qazaqtyŋ alar oljasy köp

Elımızde Joşy ūlysyn ǧylymi-­zertteu ­institutyn aşu ideiasyn Prezident Qasym­-Jomart Toqaev köter­dı. «Altyn Orda – bızdıŋ memlekettıgımızdıŋ tarihynyŋ besıgı desek asylyq ait­qandyq emes» dep atap körsetken bolatyn Memleket basşysy. Osylaişa 2019-2020 jyldar Altyn Orda (Joşy ūlysy, Ūlyq ūlys) imperiiasynyŋ 750 jyldyǧy belgısımen ötıp, artynşa 2020 jyly jazda Joşy ūlysyn zertteu ins­titutyn aşu turaly tapsyrma berıldı. ­Bügın osy institut direktory ­Jaqsylyq SÄBİTOV­ taqyrypty tereŋırek tarqatady. 

– İnstituttyŋ Joşy ūlysyna qatysty qūryluynyŋ logikalyq mänı bar. Eger Altyn Orda dep alatyn bolsaq, auqymy tarylyp, ötken ǧasyrlardyŋ bır üzıgınde qalǧandai bolamyz. Sol sebeptı bızdıŋ zertteu nysanymyzdyŋ ekı tarmaǧy bar. Onyŋ bırı – Altyn Orda tarihy jäne Qazaq handyǧynyŋ tarihy. Osy ekı mäselenıŋ basyn bır jerge toǧystyrǧanda ǧana taqyryp auqymy keŋeiıp, tolyq aşylady. Iаǧni bızdıŋ instituttyŋ maqsaty – Joşy kezeŋınen bastap Kenesaryǧa deiıngı Qazaqstan tarihyn zertteu. Osy oraida Ükımet qaulysynan soŋ 14 aidai uaqyt räsımdeu jūmystaryna bölınıp, 2022 jyldyŋ säuırınde resmi tırkeldık. Ūiymdastyru merzımı bırşama uaqyt alyp, qarjylandyru ötken jyldyŋ aqpanynan bastaldy. Qazır bırneşe jobalar boiynşa jūmys jürıp jatyr. Kıtaptar şyǧaryp, maqalalar jariia­lap jatyrmyz. Būryndary män berılıp, köp zerttelmegen Moǧolstanǧa qatysty bırneşe ülken joba bar, Şaǧatai ūlysy, Haidu ūlysynyŋ tarihyna da qatysty jobalar ıske qosyldy.

– Joşy ūlysynyŋ qatparlaryna boilamai jatyp, ony bertındegı  qazaq handyqtary tarihymen ūştastyrudyŋ sebebın bılsek.

– Joşy – «Altyn Orda» dep atalatyn Monǧol imperiiasynyŋ batysyn mūralyqqa alǧan Şyŋǧyshannyŋ ülken ūly. Joşynyŋ qazırgı Orta Aziia aumaǧyn jaulap alǧannan soŋ onyŋ bilıgı keŋge jaiylyp, ūlysqa ainaldy.

Joşy ūlysynyŋ mūragerı retınde täuelsız memleket Qazaqstandy tanidy. Monǧol imperiianyŋ qol astynda bolǧan handyqtardyŋ bügıngı mūragerlerı turaly aitsaq, olardyŋ būl tarihty qabyldauy basqaşa. Mysaly, Özbekstan üşın Aqsaq Temır maŋyzdy, Qyrǧyzstanda Manas aldyŋǧy orynda, Tatarstan derbes egemendı memleket emes, federasiia qūramynda. Sol sebeptı Qazaqstan Respub­likasy osy baǧytty ūstanyp, onyŋ tarihyn tereŋınen zertteuı maŋyzdy jäne öte dūrys. Būl jer batystan şyǧysqa qarai Qaiylyqtan (Būl Taldyqorǧannyŋ şyǧysyndaǧy qala) Saksinge deiın (Astrahan) Oŋtüstıkten Soltüstıkke deiın Horezmnen Būlǧarlarǧa deiıngı aimaqty, onyŋ ışınde bükıl qazaq dalasyn tügel qamtydy. Būlǧarlar qazırgı – Tatarstan. Būl degenımız bızderge köbırek qatysty, basqalarǧa azyraq tiesılı degen söz emes. Ondai oidan aulaq boluymyz kerek. Altyn orda qūramynda 92 ırı ru-taipalary bolǧan. Onyŋ 23-ı qazaqtarda qalǧan. Qalǧandary basqa elderge tatarlarda, poliak-litva, fin-ugor, sıbır, qazan, qyrym handyqtarynda, özbek, noǧai, qaraqalpaq taǧy basqalarynda bölınıp ketken. Altyn Orda atalyp, keiınnen Joşy Ūlysy dep ūlyqtalǧan alyp imperiia äuletınıŋ ūrpaqtary Qazaq handyǧyn biledı.

– Bızderdıŋ būl kezeŋnıŋ tarihynan mardymsyz mä­lımetımızdıŋ oqiǧasy  basqaşa örıletın. 

– Şyndyǧynda keŋestık kezeŋde basqaşa oqytty, tarihi oqiǧalardy būrmalady. Onyŋ astarynda ideologiia jatyr. Eger Qazan töŋkerısıne deiıngı avtorlardyŋ, onyŋ ışınde Şoqan Uälihanovty alsaq, olarda qazaqtardyŋ Altyn Ordamen bailanysy turaly dausyz aksioma bar. Şoqan Uälihanov ony naqty körsettı. Qazaqtar özın Altyn Ordanyŋ mūragerı dep sanaidy. Al keŋestık kezeŋde qazaqtar emes, «chingizidter» özın solai esepteidı dep aldausyratty. Būl dūrys emes. Halyq Altyn Ordanyŋ mūragerı bolsa, Şyŋǧyshan ūrpaqtary bileuşısı bolatyn. Ekeuın bölıp-jaryp qarauǧa bolmaidy.

Qazaqtar özın Altyn Ordanyŋ mūragerı dep sanaidy. Al keŋesık kezeŋde qazaqtar emes, «chingizidter» özın solai esepteidı dep aldausyratty. Būl dūrys emes. Halyq Altyn Ordanyŋ mūragerı bolsa, Şyŋǧyshan ūrpaqtary bileuşısı bolatyn. Ekeuın bölıp-jaryp qarau­ǧa bolmaidy

Qazaqtyŋ auyz ädebietınıŋ basty keiıpkerı – Äz-Jänıbek. Şyn mänınde būl Altyn Ordanyŋ hany – Jänıbek. Jänıbektıŋ kezınde Altyn Ordanyŋ däuırlep damyǧan altyn kezeŋı boldy. Qazaq üşın de tarihymyzdyŋ altyn ǧasyry boldy. Taǧy atap ötuımız kerek, Joşy ūlysynda HIII ǧasyrdyŋ soŋynda qazırgı bızder qazaq dep tanityn genetikalyq jäne antropologiialyq tür-kelbetı qalyptasty. Mysaly, antropolog-ǧalym Orazaq Smaǧūlov te qazırgı qazaqtyŋ fiziologiialyq tipı HIII ǧasyrdyŋ aiaǧynda türkıler men monǧoldardyŋ qosylysynan paida boldy deidı. Iаǧni, bır keŋıstıktegı adamdardyŋ özara jaqyndasyp, qoian-qoltyq ömır süruınıŋ nätijesınde paida bolǧan. Genetipke qatysty taǧy da başqūrt genetigı Baiazit Iýnusbaevtyŋ ülken eŋbegı bar, onda qazaqtar etnogenetikalyq ūjym retınde türkı halqynyŋ genetikasy turaly sonda da ärtürlı komponentter­dıŋ qatysuymen HIII ǧasyr­da paida boldy deidı. Iаǧni antro­pologtar bırauyzdan osyny däleldeidı. Qazaqtar Altyn Ordany özınıŋ mūragerı dep aituǧa tolyq qaqysy bar, degenmen Deştı Qypşaqty jailaǧan türkı halyqtarynyŋ da ortaq tarihy. Būǧan Kiev Rusı, qaraşailar, balqarlar, tatarlar, noǧai-başqūrttar, qaraqalpaqtar taǧy basqa etnos­tardyŋ qatysy bar. Mūnyŋ bar­lyǧy bızdıŋ ötkenımız, būl bızdı ja­qyndatyp, bırıktıruı kerek.

– Tarihy ortaq elderdıŋ ǧalymdarynyŋ taqyrypty zertteu deŋgeiı qandai? 

– Ärine, ǧylymnyŋ būl salasynda köşbasynda Resei ǧalymdary tūr. Onyŋ ışınde mäskeulık, qazandyq ortalyqtardy bölıp aituǧa bolady. Reseidıŋ şet aimaqtaryna qosa Sankt-Peterburgte de qalyptasqan zertteu toby bar. Olar osy däuırdı intensivtı türde ärtürlı aspektılerın qarastyra zertteude. Bızder barlyq ǧalymdarmen tyǧyz bailanystamyz.

– Sözıŋız auzyŋyzda, reseilık filmderde osy kezeŋdı surettegende jabaiy qanışer etıp körsetedı ǧoi. Tıptı «mongolo-tatarskoe igo» degen jaǧymsyz söz tırkesı älı qūlaǧymyzda. 

– Reseidıŋ käsıbi ǧalymdary qoǧamdaǧy qalyptasqan pıkırlerge qarama-qarsy pıkırde. Olar Altyn Orda tarihyn müldem bölek, basqaşa baǧalaidy.  Qoǧamǧa taŋylǧan stereotipke qosylmaidy. Altyn Ordany tolyqqandy memleket dep qabyldaidy. Kinolarynda körsetılgendei nemese orys tarihyn oqytqanyndai jaǧymsyz jaqtaryn qoştamaidy.

Halyqaralyq Altyn Orda zertteuşılerı assosiasiiasynyŋ töraǧasy, reseilık ǧalym Vadim Trepalov özınıŋ soŋǧy maqalasyn «Russkii ulus» Zolotoi Ordy dep atady. Orys kniazdıkterınıŋ tarihyn jaza otyryp, osyǧan deiın bızderge oqytqandai, ejelgı Ruste vassaldyq baǧynyştylyq boldy, bıraq bızder Joşy ūlysynan bölek boldyq degen ūǧymdy joqqa şyǧarady. Iаǧni Rustıŋ Ordaǧa täueldılıgınıŋ anyqtamasyn «vassal» epitetımen ǧana anyqtap, bır sausaǧyn bügıp qalǧan tūjyrymǧa nükte qoiyldy. Degenmen, orys-ordalyq üstemdık pen baǧynu qatynastaryn mūqiiat taldau basqany körsetedı. Barlyq orys kniazdıkterı Joşy ūlysynyŋ bır bölıgı retınde, tıkelei baǧynyşty boldy. Resei zertteuşılerınıŋ basym köpşılıgı Altyn Orda tarihyn obektivtı tūrǧyda baǧalaǧanmen, onyŋ tarihyn mektep oqulyqtarynan bıletınder de bırjaqty közqaras qalyptasqan. Ony joqqa şyǧara almaimyz. Būl – keŋes zamanynyŋ ideologiialyq qaldyǧy. Olar Joşy ūlysyn parazitarlyq barlyq örkenietterdıŋ damuyn toqtatqan qanışer imperiia sanatynda köredı.

Al Tatarstan Respublikasy men Qazaqstanda bolyp jatqan üderıster  ūqsas. Olar Altyn Orda tarihyndaǧy keŋestık tūjyrymdardan aryldy. Toqsanynşy jyldary ǧalymdardyŋ jas tolqyny tegeurınmen, eskı keŋestık tūjyrymdaǧy ǧalymdardy zeinetke şyǧaryp jıberdı. Qarapaiym sözben aitqanda, tarihşylar küresın bastan keşırdı. 2009 jyldan bastap forumdar ötkızıp, zertteu aumaǧyn keŋeite bastady. Altyn Orda tarihyn zertteitın institusionaldy ortalyqtary qalyptasty. Oǧan eşkımnıŋ dauy joq. Ökınışke qarai, tarihşylar küresı bızde ötken joq. Būǧan qazaqtardyŋ qatysy joq degen tūjyrymǧa qatyp qalǧandar jetkılıktı.

– Solardyŋ denı Aq Orda dep atalatyn belgısız bır memlekettıŋ mūragerı Joşy Ūlysyna qatysy joq degendı aitady eken.

Onyŋ türkı tılındegı «orda» sözınıŋ tolyq maǧynasyn tüsınbei, Aq Ordany memleket dep atauyn alǧa tartyp, sonyŋ ızımen kelemız. Orda – ol jai ǧana rezidensiia. Al bızdıŋ mektepterde älı künge deiın Aq Ordany memleket dep oqytyp keledı. Endı qaraŋyz, bızde Aq orda degen atau bar. Qazaqy ūǧymda – han saraiy, rezidensiia

– «Aq Orda», «Kök Orda» dep han ordasyn nemese han ordasy tūrǧan jerdı ǧana aitqan. Būl talas 1830 jyly austriialyq şyǧystanuşy Iosif Hammer-Purgştal men reseilık ǧalymdar arasynda bastaldy. Onyŋ türkı tılındegı «orda» sözınıŋ tolyq maǧynasyn tüsınbei, Aq Ordany memleket dep atauyn alǧa tartyp, sonyŋ ızımen kelemız. Orda – ol jai ǧana rezidensiia. Al bızdıŋ mektepterde älı künge deiın Aq Ordany memleket dep oqytyp keledı. Endı qaraŋyz, bızde Aq orda degen atau bar. Qazaqy ūǧymda – han saraiy, rezidensiia. Bıluımşe, kezınde Aqseleu Seidımbek täuelsız Qazaqstan Prezidentınıŋ rezidensiiasyn osylaişa ataudy ūsyndy. Būl ataudyŋ şyn mänınde öte tereŋ negızı bar. Aq Orda Batu hannyŋ rezidensiiasy bolsa, Abylai han men Jäŋgır han Bökeilık handarynyŋ rezidensiiasy Aq Orda dep ataldy. Sol sebeptı Aq Orda atauynyŋ simvoldyq mänı de qymbat. Kezınde osy ideiany ūsynǧan halqymyzdyŋ ardaqty tūlǧasy, körnektı etnograf ǧalym Aqseleu ­Seidımbek Altyn Orda tarihynan habardar bolǧandyqtan da köregendıkpen Täuelsız qazaq elı Prezidentınıŋ jūmys orny qalai ataluy kerektıgın däl tanyp, dūrys aitqan.

Būdan ötken ǧasyrdyŋ 60-70 jyldary-aq ǧalymdar bas tart­sa, bızdıŋ ǧylym endı ǧana osy oidan ajyrap jatyr. Anyǧyn aitsaq, būrmalanǧan derekterdı tarihtyŋ qoqysyna jıberıp jatyrmyz. Onyŋ orny sol jerde. Taǧy aitarym, bızdıŋ bır ärıptesımız 2010 jyly osy taqyrypta dissertasiia qorǧady. Ol Altyn Orda tarihyn ūlttyq tarihtyŋ emes, älemdık tarihtyŋ  bır bölıgı retınde qorǧady. Öitkenı sol künge deiın būl älemdık tarih aiasynda qarastyryldy.

– Joşy ūlysynyŋ memleket bolyp qalyptasuy Talas qūryltaiyna qatys­ty ǧoi. Osyndai taǧdyrly sätte Şyŋǧyshan äuletınıŋ ūrpaqtary nege köne Tarazdyŋ aumaǧyn taŋdady dep oilaisyz?

– 1224-1269 jyldar aralyǧynda Joşy Ūlysy Monǧol imperiiasynyŋ bır bölıgı boldy. Arada ötken azamattyq soǧystar imperiiany attyŋ üstınde basqaruǧa bolmaitynyn tüsıngen sol kezeŋdegı bes bileuşınıŋ üşeuı jinalyp, Talas qūryltaiyn ötkızedı. Ärqaisysy özderı jaulap alǧan jerlerde jeke-dara handyq qūrǧanyn jariialap, özderın bileuşısı etıp tanydy. Qūryltai Üş ūlystyŋ şekarasynda ornalasqan Talastyŋ boiynda ötıp, Joşy, Şaǧatai, Ügedei beibıt kelısımge keldı. Qūbylai ūlysy men Qūlaǧu ūlysy tanylyp, şekaralaryn bekıttı. Qūbylai maŋyzdy tūlǧalardyŋ bırı boldy, qytailandyru üderısın bastady. Mūny qazırgı tılmen aitqanda, toqsanynşy jyldardaǧy «Belovej kelısımınıŋ» bır türı deuge bolady. Bır imperiiany resmi türde ydyratyp, ekınşısın qūrdy.

1269 jyly jäne odan keiın konfederasi kezeŋı, ortalyq bilık älsırep, taqqa kelgen bileuşı hannyŋ tegeu­rıne bailanysty bırde küşeiıp, bırde älsırep, azamattyq soǧys jaǧdaiynda ömır sürdı. 1313 jyly Özbekhan ülken töŋkerıs jasady. Ol Altyn Ordany ortalyqtandyrylǧan memleket etıp jariialaidy. Ūly Jıbek jolynyŋ soltüstık jaǧyn öte auqymdy kölemde aldy. Elde qantögıster toqtap, beibıtşılık ornaǧan soŋ Qytaidan şyǧatyn keruender qauıpsız qozǧaldy. Mūny Joşy ūlysynyŋ altyn ǧasyry deuge bolady. Osy kezeŋde 14-ǧasyrdan bastap ırı-ırı jüzge tarta qalalar salyndy. Taqtalas ta toqtamady, 20 jylda 25-ten astam han ölgen eken. Onyŋ özındık saldary boldy. Odan keiın az merzımge Altyn Ordanyŋ renessansy  Toqtamys pen Edıgenıŋ tūsynda ornady. Būlar Altyn Ordany bütındei saqtauǧa tyrysqan talpynys edı. 1419 jyly Edıgenıŋ ölımınen keiın HV ǧasyrdyŋ soŋyna deiın jalǧasqan Altyn Ordanyŋ küireuı bastaldy. Onyŋ nätijesınde bırneşe handyqqa ydyrady. Qyrym handyǧy, Qazan handyǧy, Sıbır handyǧy sonyŋ ışınde – Qazaq handyǧy.

İmperiianyŋ qüireuınıŋ de, güldenuınıŋ de ekonomikalyq sebepterı bolady. Osyǧan deiın Özbek hannyŋ tūsynda däuırlep güldengen kezde Şaǧatai ūlysynda bır-bırımen keskılesken soǧystar toqtaǧan joq. Ol soǧystar Ūly Jıbek jolyna kedergı keltırdı. Sol sebeptı barlyq keruen Joşy ūlysynyŋ aimaǧymen ainalyp öttı. Şaǧatai ūlysyndaǧy ışkı soǧystar tynşyp, el esın jiǧanda bilık basyna Aqsaq Temır keldı. Oǧan da bırdeŋe özgertu kerek boldy. Altyn Ordaǧa qarsy şabuyl bastaǧanda onyŋ basty maqsaty – keruen jolynyŋ qūrylymyn būzu boldy. Keruen jolyndaǧy qalalardy qiratyp, ortaǧasyryq astanalarǧa qolyn saldy. 1240 jyldary Joşy ūlysynyŋ astanasy – äl-Mahrus bolsa, Özbek han kezınde jaŋa astanaǧa äl-Jädidke köşırgen edı. Osylaişa Altyn Ordanyŋ ekonomikalyq küretamyry qiylyp, keruen joly özgerdı.

– Joşy ūlysynyŋ resmi dını turaly ne aitasyz?

– Altyn Orda memleketınıŋ resmi dını turaly aitu kürdelı. Qyryq ta emes, toqsan ruly taipadan qūralǧan soŋ soǧan orai ärtürlı dındı ūstandy. Alǧaşqy handarynyŋ bırı – Şyŋǧyshannyŋ şöberesı, Batudyŋ ülken ūly Sartaq nestorian, hristian bolǧany jazbalarda aitylǧan. Aqsüiekterı budda dınınde bolǧan. Onymen bırge katolikter men protestandyqtar da bolǧanmen, mūsylmandar basym edı. Joşynyŋ ūldarynyŋ bırı – Berke han Joşy ūlysyndaǧy alǧaşqy mūsylman bileuşı. Bıraq ol handyqty alǧan joq, regent boldy.

Altyn Ordanyŋ islamdanuyna tariqattar äser ettı. Mäulauiia, Kubraviia, Iаsauiia, Naqşbandiia, İşqiia osy bes tariqat däuırledı. Olardyŋ barlyǧy qazaq rularymen, handarymen tyǧyz bailanysta, pırlerı, ruhani basşysy boldy. Altyn Ordanyŋ tarihyndaǧy islamdanudyŋ üş kezeŋın bölıp aituǧa bolady. Berke han kezınde jasaǧynyŋ 25-20 paiyzy mūsylman dınınde boldy. Noǧai kezınde buddizm men islam arasynda küres bastaldy. On jyldai islam jeŋılıs tauyp kerı şegıngenmen, Özbek hannyŋ tūsynda Altyn Ordanyŋ resmi dını retınde islam tūǧyryna qonyp, mūsylmandar memleketıne ainaldy. Ras, toleranttyq ta tanytty. Onyŋ mysaly, Özbek han qaryndasyn pravaslov kniazıne küieuge beredı. Al Edıge han kezınde islamǧa tübegeilı qabyldandy dep aituǧa bolady. Jazbalarǧa qarap otyrsaq, Edıge han tūsynda 5-6 hannyŋ bärıne Mūhammad atauy berılgendıkten,  tarihşylarǧa qaisysynyŋ qaisy ekenın anyqtau qiynǧa tüsedı.

Edıge tūsynda Mysyrǧa mämlükterdı qūldyqqa satu toqtady. Būryndary mūsylman emesterdı qūldyqqa satuǧa rūqsat bolsa, endı barlyǧy mūsylman bolǧannan keiın adam saudasyna tyiym salyndy. Sodan Kavkazdaǧy şerkeşterdı satu bastalady.

– Sızdıŋ äŋgımeŋızden orta ǧasyr tarihyna jaqyndai tüskendeimız. Jaŋa közqarastarǧa bailanysty jalpy qazaq tarihyn qalai oqityn bolamyz, mektepterde qalai oqytu kerek?

– Ǧalymdardyŋ basty kemşılıgı, mümkın qazaq ǧylymynyŋ mäselesı bolar,   ǧalymdar öz eŋbekterın özı teŋdes ǧalymdarǧa arnap jazady. Olardyŋ köbısı qasaŋ tılmen, kürdelı ǧylymi oralymdarmen bırge datalarǧa qūrylady.  Ondaǧy mälımetter, jaŋalyqtary da osy salanyŋ sausaqpen sanarlyqtai  ǧalymdaryna tanys boluy mümkın. Eger ony jaqsy tüsınbeseŋ, onda senıŋ öreŋ ösıp jetılmegendei körınedı. Būl – ülken mäsele. Al qoǧamnyŋ tarihty bıluge yntasy men sūranysy bar. Ökınışke qarai, ǧalymdar men būqaranyŋ ortasynda altyn köpır qalanbaǧan. Tarihi bılımnıŋ keŋ taraluyna memleket te köp köŋıl böluı kerek. Vikipediiany qarap körıŋız. Soŋǧy ekı jyldyŋ ainalasynda kölemı jaǧynan özbekter bızdı basyp ozdy. Bızdıŋ vikipediiadaǧy derekterdıŋ denı eskırgen. Būrynǧy Qazaqstan ensiklopediiasynan alynǧan dünieler. Soŋǧy jaŋalyqtar jazylmaidy, jaŋǧyrtylmaidy. Eger memlekettık tapsyrys bolmasa, volonterler köp närse jazyp ülgermeidı. Iаǧni 30-40 jylǧy eskı mälımetterge ǧana mäz bolyp jürmız. Būl – ülken mäsele. Tarihymyzdy tüsınıktı tılmen tügel qamtyp jazuǧa köŋıl bölu kerek.

Mektepterde pändı oqytatyn oqulyqtardy da auystyru qajet. Bızdıŋ  oqulyqtar oquşylarǧa arnalyp jazylmaǧan. Men ǧalym retınde ärine, tüsıngenmen, jetkınşekter ony tüsınbeuı mümkın. Tarihty jasöspırımderge qyzǧylyqty etıp, jetkızu üşın jetkızetın storitelling (angl. storytelling) ädısın qoldanudy täjıribege engızgen jön. Iаǧni äŋgımelep, suretteu arqyly oqiǧany jetkızu. Onyŋ özındık zaŋdylyqtary bar. Tarihi faktılerdı osy ädıspen aitu arqyly naqty aqparatpen bırge, tūlǧalardyŋ kelbetın elestetıp, este saqtauǧa jeŋıl bolady. Mysaly, «Möde han – ūly ǧūn imperiiasynyŋ negızın qalaǧan ūly bileuşı» delıngen, endı osydan 5-6 synyp oquşysy nenı tüsınıp, nenı bıluı tiıs. Kıtapty aşyp qalsaŋyz, bärı «ūly», qaisysyn este saqtauy kerek. Tarih oqiǧalar tızbegı men qaptaǧan sandardan tūrmaidy.

Qysqaşa aitqanda, tarihta ızı qalǧan ärbır oqiǧanyŋ, tūlǧalardyŋ  qysqaşa sipaty bır söilemmen bolsa da mynadan bastalyp mynaǧan jettı, sol kezde mynadai jaǧdai boldy degendei taǧy basqa derektermen qyzyqtyryp, köz aldymyzǧa jandy beinesın eles­tetu arqyly, oquşy da jaqyndai tüsedı. Onyŋ tarihi adam ekenıne oqiǧa ortasyna jürgendei közın jetkızgen dūrys. Bızde būl joq. Töl tarihymyz bötendei körınetını de sondyqtan.