Tarihtyŋ qaraly betterın eske tüsıretın «Otanyn satqandar äielderınıŋ Aqmola lagerı» 1938-1953 jyldar aralyǧynda jūmys ıstedı. Stalin saiasatymen qūrylyp, ol ölgende jabylǧan ALJİR – saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ jūbailary men analary jäne qaryndastarynyŋ azapty abaqtysyna ainalǧan jazalau orny. Eŋbekpen tüzeu lagerınıŋ 26-nüktesınıŋ ornynda sol zūlmatty jyldarda jazyqsyz jala jabylyp japa şekkenderge eskertkış bolyp «ALJİR» memorialdy-mūrajai keşenı Aqmola oblysy Aqmol auylynda 2007 jyly aşyldy.
Ataǧynan at ürketın, estıgennıŋ köŋılıne qorqynyş pen ürei ūialatatyn lagerde 15 jyl boiy 18 myŋǧa juyq äiel kezeŋ-kezeŋımen ärqaisysy 5-8 jyldan otyryp şyqqan. Alaida qazır atalǧan mūrajaida tek 8 myŋǧa juyq äiel turaly ǧana derekter bar. Olardyŋ köbı – 62 ūlttyŋ ışınen şyqqan ziialylardyŋ, qoǧam qairatkerlerınıŋ äielderı bolǧan. Bauyrynda säbilerı bolsa olardy anasynyŋ qasynda üş jasqa deiın ǧana ūstap, ärı qarai jan-jaqqa balalar üiıne jıberıp otyrǧan. Jalpy lagerde analarymen bırge 1507 bala bolǧan. Aiaǧy auyr bolyp tüsken äielderdıŋ bırazy osynda bosanǧan. Lagerde düniege kelgen eŋ alǧaşqy säbi Georgii Karetnikov bügınde älı tırı, qazır 87 jasta. Byltyr ol qyzymen bırge mūrajaiǧa kelıp, sūhbat berıp ketken.
-Lager tūtqyndarynyŋ ışınde eŋ soŋǧy bolyp Anna Endanova 2014 jyly 97 jasynda dünieden öttı. Ol lagerge kelgende 21 jasta bolǧan. Joldasy halyq jauy dep atylyp ketedı, ekı balasy balalar üiıne ötkızılıp, sol jaqta aştan öledı. Keiın bosap şyqqan soŋ ol taǧy da tūrmys qūryp, osy Astanada ömırınıŋ soŋyna deiın ömır süredı. Ūrpaqtary äkep bergen qolsaǧatyn, sömkesın, basqa da tūtynǧan zattaryn mūrajaiǧa qoidyq, – dep tanystyra bastady bızdı qarsy alǧan ekskursiia jürgızuşısı Gülnūr Meiırhanova.
Beiımbet pen Tūrardyŋ jary otyrǧan
Qazaqtyŋ tanymal ziialylarynyŋ ışınde Tūrar Rysqūlovtyŋ jary Äziza Rysqūlova da osy lagerde azapty jyldaryn ötkızgen. Ol mūnda 8 ailyq qyzy Ridamen bırge kelgen. Qyzy üş jasqa tolǧasyn balalar üiıne ötkızılıp, özı lagerde 8 jyl boiy otyrǧanda mal därıgerı retınde qyzmet etken. Tıptı onyŋ anasy, iaǧni Tūrar Rysqūlovtyŋ enesı Arifa Esenqūlova da tyŋşy degen jalamen osy jerde segız jyl otyrǧan. 50 jasta lagerge kelıp, tura segız jylyn toltyryp, şyǧuyna bırneşe kün qalǧanda ol miyna qan qūiylyp, qaitys bolady.
-Būl lagerge sonymen qatar Beiımbet Mailinnıŋ äielı Küljamal Mailina da 5 jylǧa qamalǧan. Balalary jan jaqtaǧy türlı balalar üiıne ötkızıledı. Äuken degen ülken balasy soǧysta qaitys bolǧan. Bosap şyqqan soŋ qalǧan balalarymen qauyşqan. Odan basqa memleket jäne qoǧam qairatkerı Janaidar Säduaqasovtyŋ jary Elizavetanyŋ mūnda tüskende Rüstembek degen jalǧyz ūly bolady. Ūlyn aman alyp qalu üşın onyŋ tegın küieu balasynyŋ atyna jazyp ketedı. Keiın bosap şyqqan soŋ ūlymen Taşkentte tabysady, – deidı mūrajai qyzmetkerı.
Keşen qyzmetkerlerınıŋ aituynşa, būl lagerde köbıne orys jäne evrei ūlttarynyŋ äielderı otyrǧan, 4 myŋnan astamy – orys ūltynyŋ äielderı boldy. Olardyŋ bırazy sol kezdegı jappai ürdıs boiynşa qazaqtyŋ ziialy azamattaryna tūrmysqa şyqqan äielder edı. Qazaqtan qazırgı taŋda 87 äieldıŋ ǧana aty-jönderı men qūjattary bar. Negızı odan da köp boluy mümkın. Bırazynyŋ qūjattary saqtalmaǧan.
Tarihi qūpiiaǧa toly mūrajai
20 myŋ ga aumaqty alyp jatqan mūrajai syrtqy eksponattar men negızgı ǧimarattan tūrady. Konus pışınde jasalǧan, terezesı joq ǧimarat qūpiiasy mol qobdişa ıspettı, jaryq tek töbeden ǧana tüsedı, onyŋ maǧynasy tarihi syr men şyndyqtyŋ bırtındep aşylatynyn bıldıredı. Keşenge dalada syrttan kırgen kezde biıktıgı 18, enı 9 metr «Qasıret qaqpasy» qarsy alady, onyŋ ortasynan ötkende äruaqtarǧa iılıp taǧzym etu kerek. Monument qaitys bolǧan küieuı men joǧaltyp alǧan balalaryn qaiǧyrǧan äieldı beineleidı. Odan basqa keşen aumaǧynda saiasi jer audarylǧan «halyq jaularyn» tasyǧan «Stalindık vagon», tıkenek symdy lager qorşauy men küzet mūnarasy, ekı müsındık kompozisiia, «Köz jasy» stelasy, tūtqyn äielder tūrǧan barak, Alaş baǧy, Zerde qabyrǧasy, eskertkış belgıler bar. Mūrajai astyŋǧy jaǧy «Alaş» zaly Alaş qozǧalysynyŋ tarihyna arnalǧan vitrinalardan tūrady. Zal ortasynda – «Ömır gülı» kompozisiiasy, joǧarǧy jaqta «Erkındık jäne erkınsızdık» kompozisiiasy berılgen.
Al «ALJİR» turaly negızgı bölıgı ekınşı qabatta. Zal ekspozisiiasyn «Kısender» installiasiiasy aşady. Ekı aina tordy tolyqtyryp, keluşınıŋ bılıner bılınbes beinesın qazırgı men ötkenge, sonau qiyn uaqytqa sapar şektırgendei. Dekorativtık qosymşa retınde lagerdegı tüpnūsqa esık qoiylǧan. Ekspozisiialyq-körme zalynda kınäsız tūtqynda otyrǧan äielderdıŋ ömırı turaly materialdar, otbasylyq fotosuretterı, jeke zattary, lagerde otyrǧanda qoldarymen jasaǧan zattary qoiylǧan.
Äielderdıŋ azapty ömırı
Odan keiıngı dioramada lagerde tūtqynda bolǧan äielderdıŋ qysqy jäne jazǧy auyr jūmystary beinelengen. Äiel-tūtqyndar lagerde eŋ qiyn katorgalyq jūmystardy jasady, baqşalar men alma baǧyna aryqtardy, toǧandy qoldarymen qazdy. Saman kırpışter qūidy, ferma saldy, mal baqty, qysqy aiazdarda otyn üşın Jalaŋaş kölınıŋ jaǧasynan qamys şapty. Sol kezderı är äiel künıne 70-80 bumaǧa deiın qamys jinaǧan. Qandai qolaisyz aua-raiy bolmasyn künıne 14 saǧatqa deiın dalada jūmys ıstegen.
Egın dūrys şyqpai qalsa nemese egındı qoiandar jep ketse, malyn öltırıp alsa äielderge qataŋ jaza qoldanylǧan, tamaq bermei, tıptı ölım jazasyna deiın kesken. Sonda äielder egınge qoiandar tiıspes üşın egınnıŋ qasyna özderı jeitın tamaqty qoiyp ketetın bolǧan.
-Dioramada osy lagerdıŋ bır bölımşesı, iaǧni baraqtary jaǧalai ornalasqan Jalaŋaş kölı salynǧan. Mūrajaidan 5 şaqyrym jerde, Aqmol auylynyŋ şetınde ornalasqan köl qazır tartylyŋqyrap qaldy. Äielder sol köldıŋ maŋaiynan qamys jinaǧan. Lager aumaǧy temır torlarmen qorşalǧan. Köldıŋ arǧy betınde kışkentai ǧana Jaŋajol degen qazaq auyl otyrǧan. Sol auyldyŋ aqsaqaldary men kışkentai balalary kelıp, qamys şauyp jürgen äielderge neşe türlı jaman sözder aityp, kepken qara qūrttar laqtyrady eken. Lagerdegı özge ūlttardyŋ äielderı ony basynda ne ekenın tüsınbegen. «Bızge nege jaman sözder aitady, nege tas laqtyrady?» dep nalityn bolǧan. Keiın nemıs ūltynyŋ äielı Gertruda Platais laqtyrylǧan tastardan süt pen ırımşıktıŋ iısı şyǧatynyn sezıp, ony ıştegı qazaq äielderge äkep körsetıp, qūrt ekenın, auyl tūrǧyndarynyŋ nietı jaman emes ekenın bılgen, – deidı mūrajai mamany. G. Platais türmeden bosaǧannan keiın Germaniiaǧa oralyp, nemıs jurnalisterıne lagerde bolǧan kezderındegı Jaŋajol auylynyŋ tūrǧyndary kömektesken jaidy äŋgımelep beredı. 2003 jyly tarih pänınıŋ mūǧalımı Raisa Golubeva Gertruda Plataistıŋ estelıgı boiynşa «Kurt – dragosennyi kamen» öleŋın jazady.
Barak dep atalǧan bır jatyn bölmede 250-300 äielge deiın tyǧylysyp ömır süruge tura kelgen. Saman kırpışke qamys qosyp jasalǧan baraktar alǧaşyna ekı-üşeu ǧana bolǧan. Äielder simaǧandyqtan olarǧa öz qoldarymen 30-ǧa juyq barak salǧyzdyrǧan. Tūtqyndar özderı jinaǧan qamystardy tösek-oryn retınde paidalanǧan, temır peşke jaǧyp, sonyŋ qyzuymen boi jylytqan. Tez janyp ketetındıkten, qysta üsıp qalmau üşın qamysty jiı salyp otyruǧa tünı boiy kezektesıp ūiyqtaǧan. Sonyŋ özınde baraktyŋ ışkı temperaturasy 6-9 gradustan köterılmegen.
Mūrajaida lager äielderı Mäskeuge hatpen şyǧyp sūratyp aşqan tıgın sehy beinelengen şaǧyn bölme bar. Tıgın sehynda olar jalǧyz tüiır pılte şamnyŋ jaryǧymen 14-16 saǧatqa deiın köz maiyn tauysyp, tapjylmai otyryp, özderıne jäne soǧys jyldarynda sarbazdarǧa jöneltuge kiımder tıkken. Lagerdegı erekşe tärtıp, mardymsyz tamaq, kezdesu men hat jazuǧa tyiym, küzetşılerdıŋ qorlyǧy ömırge degen qūştarlyq pen ümıt otyn bärıbır söndıre almady.
Tergeuden köz aştyrmaǧan
Äielderdıŋ üreiın ūşyrǧan kabinet tergeu bölmesı bolatyn. Kündız dalada talai auyr jūmysty atqaryp kelgen äielderdı tünde de ūiyqtatpai, tergeu izoliatoryna äkep sūraqtyŋ astyna alatyn. Mūnda küzetıp tūrǧan sarbazdar ekı saǧat saiyn auysyp tūrsa, äielder aiaqtary jerge timeitın biık oryndyqta tapjylmai ūzaq uaqyt otyryp sūraqtarǧa jauap berıp, aqyry äbden älsırep, esınen tanyp qūlap tüsetın. Äielderdıŋ kiımderınde ärqaisynyŋ öz nömır sany jazylǧan, olardy sol sandarmen atap şaqyryp, tügendep, tıptı solai jerlep otyrǧan. Lagerde äielderge tek bır jarym jyldan keiın ǧana, jylyna bır-aq ret jaqyndaryna hat jazuǧa jäne hat aluǧa rūqsat etılgen. Jaqyndarynan hat kelgende küzetşıler olardy mazaq qylyp, hatty äielderdıŋ qolyna emes, janyp tūrǧan ottyŋ üstıne tastaityn. Sonda zaryǧa habar kütıp jürgen äielder hatty ottan jalaŋ qolymen alyp, örtenbei qalǧan bölıgın saqtap qaluǧa janyn salǧan. Tamaqqa bylamyq sorpasy men qara nan berılgen, ol tamaqtardy itke berse de ışpeitındei dämsız, nandary keide şikı, bırde qatty bolatyn. Alaida äielder şikı nandardy bosqa laqtyrmai, ana men bala beinelgengen türlı müsınder jasaǧan. Qazır sol müsınder de mūrajaida saqtauly tūr.
Qasırettı jyldar deregı
1930 jyldan bastap Qazaqstanda eŋbekpen tüzeu lagerlerı qūrylǧan. Sonyŋ ışınde «Qarlag» Qaraǧandydan 50 şaqyrym jerde aşyldy. Qarlagtyŋ 25-ke juyq eŋbekpen tüzeu oryndary boldy. Olar: ALJİR, Steplag, Ekıbastūzlag, Qarabaslag jäne t.b. Tūtqyndaǧy jyldar ışınde ärbır äiel bırneşe lagerden kezeŋ-kezeŋımen ötuı kerek edı. «ALJİR»-ge äielderdı eldıŋ tüpkır-tüpkırınen, iaǧni Mäskeuden, Leningradtan, Ukrainadan, Belarusiiadan, Gruziiadan, Armeniiadan, Orta Aziiadan alyp keletın. Saiasi quǧyn-sürgın jyldary Qazaqstanǧa 1,3 mln asa adam jer audaryldy. Adamdar Qazaqstanǧa mäjbürlep äkelıngenımen, olardyŋ köpşılıgı ony ekınşı otanym dep eseptedı. «ALJİR»-dıŋ tarihy – būl Qazaqstannyŋ tarihy. Ötken qasıret qaitalanbauy kerek. Būrynǧylardyŋ bastan keşırgenın körmeu üşın adamdar ötken uaqyt jaily şyndyqty bıluı qajet.
17 jyldyq tarihynda mūrajai tūtqyn bolǧan äielderdıŋ ūrpaqtary äkep beretın dünielermen tolyǧyp otyrǧan. Äsırese, 31 mamyr – saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künınde olardyŋ ūl-qyzdary, nemerelerı elımızdıŋ är jerınen jäne şetelderden öte köp keledı eken. Jaz ailarynda keluşıler sany künıne 200-250 adamǧa deiın jetedı. Olarǧa 3 tılde aqparat bere alatyn 5 ekskursiia jürgızuşısı qyzmet körsetedı. Mūrajaidyŋ esıgı düisenbıden basqa künderı 9.00 men 18.00 aralyǧynda keluşılerge aşyq. Ekskursiiasyz bır adamǧa kıru biletınıŋ qūny – 1200 teŋge, 5-15 jas aralyǧyndaǧy balalarǧa 500 teŋge. Al 5 adamnan köp ekskursiialyq top boiynşa bilet baǧasy bır adamǧa 2700 teŋge bolsa, şeteldıkterge 9200 teŋge tūrady. Sonymen qatar bırneşe tılde aqparat beretın audiogid qyzmetın de paidalanuǧa bolady. Bilet aluda keibır sanattar boiynşa azamattarǧa jeŋıldıkter qarastyrylǧan. Mūrajaida ekskursiiadan bölek saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary turaly tüsırılgen derektı film de körsetıledı. Ekı zalǧa da jaŋadan kelıp jatqan aqparattardyŋ köptıgınen «Alaş» zalyn bölek muzei etıp aşyp, onyŋ ornyna «ALJİR» zalyn köbeitıp qoiu qajettılıgı tuyndap otyr, mūny mūrajai basşylyǧy tiıstı ministrlıkterge ūsynys etıp aituda.
