Astana qalasy Işkı ıster Departamentınıŋ mälımetınşe, jyl basynan berı ışımdıktıŋ saldarynan 223 qylmystyq ıs tırkelgen. Tört jol-kölık oqiǧasy bolyp, tört adam jaraqat alǧan. Biylǧy mamyr merekelerındegı demalys künderı elordalyq avtokölık jürgızuşıler tıptı erkınsıp ketken syŋaily. Sol künderı alkogol ışımdıgın ışıp, kölık jürgızgen 187 adam ūstalypty. Būl – polisiianyŋ nazaryna ılıngen jaǧdailar. Al araqtyŋ saldarynan bas jarylyp, köz şyǧyp jatsa da jyly jauyp qoiylǧan jaittar qanşama?!
Myna derektı qaraŋyz. Ötken jyldyŋ qorytyndysy boiynşa Qazaqstan reseilık araqtyŋ eŋ ırı importtauşysy ataǧyn saqtap qalǧan. Elımız körşılerden 27,9 million dollarǧa araq satyp alǧan. Aşyq statistikaǧa süiensek, İzrail $12 mln Resei araǧyn satyp alyp üşınşı orynnan ekınşı orynǧa köterılgen, odan keiın Armeniia $4,5 mln, Gruziia $3,9 mln jäne Äzerbaijan $3,5 mln araq satyp alǧan.
Onyŋ körınısı retınde qaladaǧy qaptaǧan «Alkomarketterdı» aitar edım. Odan bölek, «Bar», «Pab» siiaqty syrasy sudai tasyǧan syrahanalardyŋ jatqan oryndardyŋ esebınen jaŋylasyz.
Zaŋ boiynşa, alkogoldık ışımdıkterdı satuǧa tyiym salynǧan oryndardyŋ tızımı bekıtılgen. Säikesınşe balabaqşalar, mektepter, auruhanalar, stadiondar men janarmai qūiu beketterınde satylmauy tiıs. Būl az. Qoldanystaǧy zaŋnamaǧa özgerıster engızıp, araq satylatyn dükendı aşyq jarnamalatpai, ondai dükenderge ortalyq köşelerdıŋ boiynan oiyp tūryp oryn bermei, qaltarysqa qaldyru kerek. Jarnamasy jarqyrap tūrǧan dükenge qarap, būl jerde adamşylyqtan aiyratyn ışımdık emes, qat närsenıŋ saudasy qyzyp jatqanyna qarap, adamdar qalypty jaǧdaidai qarap, jaman ädetten jirenuden qalady.
Bekdaiyr KÜZEMBAI, Astana qalasy Äkeler qauymdastyǧynyŋ töraǧasy:
– Būl öte kürdelı mäsele bolyp tūr. Jaqynda Işkı ıster departamentıne profilaktika jürgızu üşın ūiymdastyrylǧan kezdesuge bardym. Oǧan jüz şaqty äielderın ūryp, otbasynyŋ oiranyn şyǧaratyn azamattardy jinap qoiǧan eken. Denı – qyryqqa deiıngı tepse temır üzetın jastar. Jüzderı tünerıp, ainalasyna jauyǧa qaraidy. Qoǧamǧa «ökpelı» jandardyŋ 70 paiyzy – özımızdıŋ qazaqtar. Barlyǧynyŋ ışıp alǧany sezılıp tūr. Jinalys bıtken soŋ bırneşeuıne jaqyndap: «Bauyrym, sen nege osyndai jaǧdaiǧa jettıŋ?» dep sūradym. Sebep ärtürlı, jamany, boiyndaǧy erık-jıgerın, jaqsylyqtarǧa jetem degen ömırge ūmtylysyn, armanyn araqqa aiyrbastap jıbergen.
Qoǧamdyq bırlestıkterdıŋ otyrystarynda būl mäselelerdı köterıp te jürmız. Mümkın, ışımdık saudasyn qala syrtyna şyǧaryp jıberu kerek bolar degen ūsynys ta bolǧan. Bıraq ışem degen adam, jerdıŋ tübınen bolsa da, tapsyrys berse de aldyra alady. Qazırgı künde osyndai täuekeldıŋ aldyn alu jäne alkogol men temekıge qol jetkızudı şekteude bırsypyra şekteu bar. 2014 jyldan bastap alkogoldık ışımdıkterdıŋ qūramynda otyz paiyzǧa deiın etil spirtı bolsa, saǧat 23.00-den kelesı künı taŋǧy 8.00-ge deiın alkogoldı satuǧa tyiym salatyn zaŋ engızıldı. Olarǧa alkogoldendırılgen şyryn, jemıs susyny, şarap, syra jäne t.b., eger ışımdıktıŋ qūramynda otyz paiyz jäne odan da köp etil spirtı bolsa, saǧat 21-den kelesı künı taŋǧy 12-ge deiın rūqsat joq. Olarǧa araq, küştı likerler jäne koniak kıredı. Degenmen būl azdyq etedı. Älı de qoǧamdy sauyqtyru maqsatynda naqty şeşımder şyǧaryp, jaŋa bastamalarǧa jol berıluı tiıs.
Tahir HALİMNAZAROV, sot-medisinalyq sarapşy:
– Zorlyq-zombylyq oqiǧalarynyŋ 99 paiyzynda alkogol röl atqarady. Bız naşaqorlyqpen küresemız dep kölgırsıp jürmız, alaida bızdıŋ dükenderımız ben meiramhanalarymyzda ışımdık aǧyl-tegıl aǧyp jatyr. Esırtkı nemese alkogoldı qoldanudyŋ nätijesı bırdei bolǧanymen, maskünemdık auyr, jalpyǧa tän adam qalpyn tez joǧaltady. Odan ne kütuge bolady? Onyŋ adamşylyq, mädeniet, etika degennen ūǧymy joq haiuanǧa ainalady. Onyŋ saldary kısı ölımıne alyp keledı. Adamdar ışuın qoimaiynşa būl azǧyndyqtyŋ sebebı bolady. Bız saldarymen alysamyz.
Araq – qazaqtyŋ atasynan qalǧan asy emes. Degenmen ışımdık ışu dästürıne myqtap bekıgen halyqtardyŋ yqpaly qazaqtarǧa da sıŋgenı belgılı. Osyndaida «Işımdık ışu mädenietı» degen närse oiymyzǧa oralady. Onyŋ basty mänı mynada eken. Iаǧni alkogoldı ışımdıkterdı ışseŋ ış, bıraq äleumettık jäne materialdyq jaǧdaiyŋa, densaulyǧyŋ men ainalaŋdaǧy adamdarǧa ziianyn keltırmeitındei taŋdau jasau bılu, şamasyna qarai ışu. Ökınıştısı, salynyp ışudıŋ saldarynan özıne de özgege de ziian kelıp, jaqyn-juyǧy zardabyn tartuda. Maskünemdıktıŋ aldyn aludyŋ oŋtaily, tiımdı şeşımı älı tabylmaǧandai. Būl adamnyŋ tūlǧa bolyp qalyptasu sätınen bastaluy kerek, iaǧni öskeleŋ ūrpaqty tärbieleude ışımdıktıŋ ziianyn bılıp ösuı tiıs.
Olga RYL, «Pravo» qoǧamdyq qorynyŋ direktory:
– «Bızde araq ışu mädenietı joq. Otbasylyq qarym-qatynastyŋ da jaqsy ülgısı nasihattalmaidy. Balalardy jasynan qyzdardy renjıtuge bolmaidy dep tärbielemeimız. Qatygezdıktıŋ üstıne araq qosylǧanda ne bolatynyn, onyŋ aqyryn qoǧamdyq jūmysymyzdyŋ barysynda körıp jatyrmyz. Barlyq jerde aityp jüremın, bızder bar küşımızdı jas otbasylarǧa salaiyq. Olardyŋ şaŋyraq köterıp, säbilı bolǧan künınen bastap salauatty ömır saltyn üireteiık. Adamdarmen, qoǧammen üilesımdı aralasyp, sol ortaǧa sıŋıp ketuıne küş salaiyq. Sonda ǧana tūrmystaǧy jaǧymsyz jaittardan arylamyz. Bolǧany bolyp, boiauy sıŋgen jaitty tüzegenmen, qoǧam sauyqpaidy. Mysaly, taŋerteŋ balabaqşasyna asyqqan ana ūlynyŋ arqasynan qaǧyp jıberse, ony körgen bala özınen älsızdıŋ jelkesınen ūrady. Eresekter stakan soǧystyrsa, sony körıp-ösken bala da ışımdıkten tartynbaidy.
Osylaişa, bızde «ışu mädenietınıŋ» bolmauy – adamdardyŋ jasyna, jynysyna, äleumettık orny men bılıktılıgı boiynşa ärtürlı därejedegılerdıŋ qajettı jerde mölşerı men şegın nemese ışuden bas tartudy tüsınuge mümkındık bermeitının köremız. Adamdar özderınıŋ şarqyn bılmeidı. Qūrdymnyŋ aldy bır jūtymnan bastalatyny sanasyna jetpeidı.
Maskünemdıkpen küres – jekelegen adamdardyŋ ǧana emes, qoǧamnyŋ atsalysatyn mäselesı. Rasynda da otbasynda eresekter tatyp almasa, balalary da öskende jaman ädetten aulaq bolady. Eŋ bastysy, densaulyqqa qanşalyqty ziian ekenın bıluı tiıs. Taǧy da qaitalap aitamyz, būl susyndardyŋ ornyna ūlttyq önımderımızdıŋ qoljetımdılıgın qarastyru qajet. Ony jiyn-toilarda äspettep ūlttyq susyndarymyzdy ışudıŋ dästürın qalyptastyrsa, ädetımızge engen araqty «joqtatpas» edı. Düken sörelerınde sämsıregen ışımdıkterdı jalpy jūrttyŋ közınen kölegeilep, onyŋ aşyq qaldyrmauyna män beru kerek. Būl qiyn şarua emes. Temekı önımderı de qazırgı künde arnaiy jäşıkke salynyp, jabyq orynda ūstaidy.
Elımızde ışımdık ışuge qatysty qalyptasqan jaǧdaidy qaita qarap, öskeleŋ ūrpaqty onyŋ saldarynan saqtau, sondai-aq olardyŋ mädeni-adamgerşılık közqarasyn ışımdık ışuge qarsy etıp qalyptastyru qajettılıgın köp bolyp talap etuımız kerek.
«Araq ışken azar» degen söz aitylyp keledı. Aityla, aityla jauyr bolǧan syŋaily. Būrynǧy keŋestık kezeŋmen salystyrǧanda qoǧam islam dınıne moiynsūnyp, oŋtüstık halqy araqtan tyiyla bastaǧandai. Tıptı araq ışpeitın auyldar paida boldy. Mūndai jaqsy ülgını nasihattap jatqan eşkım joq.
Ülken qalalarda, äsırese, Astana qalasynda «Salauatty ömır salty» saiasatynyŋ kemıstıgı joq. Zäulım sport sarailary, türlı sport qūrylǧylarymen qamtylǧan zaldardan bölek, aulalardy da jasandyryp qoidy. Jastar sportpen şūǧyldanuǧa tyrysady, syraǧa üiırsektemeitın, şylym tartpaityndary da jeterlık. Baiqaimyz, solardyŋ köbı «energetikalyq» susyndarǧa üiır bolyp aldy. Būl da jaqsy emes. Endeşe adam tabiǧaty qajet etetın bolǧandyqtan, araq pen syrany da qorqynyşty «Gorillany» da almastyratyn susyndy öz dästürımızden ızdep, sonyŋ önımın, qoljetımdıgın jolǧa qoimai bolmaidy.
