Astananyŋ auasy qalai tazarady?

Astana qalasynda ekologiiany, qorşaǧan ortany qorǧau mäselesı öte özektı. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev būl mäselenı ünemı nazarda ūstaidy. Biyl köktemde küllı el aumaǧynda ötıp jatqan «Taza Qazaqstan» ekologiia aksiiasyna qatysyp, elordadaǧy «Ūlytau» alleiasynda jastarmen bırlesıp tal ekken Prezident: ­«Qazaqstanymyz taza boluy qajet. Las elge qonaq retınde, in­vestor retınde eşkım kelmeidı. Bıraq eŋ aldymen Qazaqstannyŋ taza, körıktı bolǧany bız üşın, iaǧni halyq üşın kerek» dep qadap aitty.

Auany ne lastaidy?

Astana älemdegı auasy las­tanǧan qalalardyŋ reitingınde 58-orynda tūr. Mūndai mälımettı dünie jüzındegı auasy las qalalardyŋ reitingın jasaǧan World Air Quality mamandary jariia ettı. Jahandyq reitingte aua tazalyǧy sapasynyŋ indeksı (AQI) 6 sanatqa bölıngen. Olar tüsı boiynşa qalalardaǧy auanyŋ lastanuyn jäne onyŋ adam aǧzasyna äserın körsetedı. Būl reitingte auasy öte las Bışkek 4-orynda ornalasqan. Taşkenttıŋ de körsetkışı mäz emes, 7-orynda tūr. Mäskeuge 18-oryn būiyrypty. Astanada auadaǧy PM-2,5 ūsaq bölşekterınıŋ konsentrasiiasy bır tekşe metrge 124 mikrogramdy qūraidy. Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ normalary boiynşa būl körsetkış 25 mikrogramm deŋgeiınen aspauy kerek.

Ötken jyly Ekologiia jäne tabiǧi resurstar ministrlıgı 2019-2023 jyldarda auasy eŋ köp lastanǧan elımızdegı qalalardyŋ tızımın jariialaǧany mälım. Ekolog-mamandar soŋǧy 5 jyldyŋ ışınde (2019-2023 jj.) atmosferalyq auanyŋ lastanuynyŋ tūraqty joǧary deŋgeiı Qaraǧandy, Almaty, Astana, Öskemen, Temırtau, Jezqazǧan qalalarynda baiqalǧanyn aşyq aitty. «Qazgidromettıŋ» mamandary joǧaryda atalǧan qalalardyŋ auasy qandai uly zattarmen jiı lastanatynyn atap körsettı. Mäselen, Astanada auany, negızınen, lastaityn zattarǧa qalqyma bölşekter (şaŋ), RM-2,5 qalqyma bölşekterı, RM-10 qalqyma bölşekterı, kükırt dioksidı, kömırtegı totyǧy, azot dioksidı, azot totyǧy jatady eken.

Ekologiia jäne tabiǧi resurs­tar ministrlıgınıŋ mälımetı boiynşa jyl saiyn Astanada 132,4 myŋ tonna ziiandy zattar auaǧa taralady. Sonyŋ ışınde 51 myŋ tonnasy (38,5 paiyzy) – jylu elektr ortalyqtarynan auaǧa taralatyn ziiandy zattar; 47 myŋ tonnasy (35,5 paiyzy) – kölıkterden bölınetın ziiandy zattar; 20 myŋ tonnasy (15,1 paiyzy) – jekemenşık sektordan bölınetın zattar; 14,4 myŋ tonnasy (10,8 paiyzy) – avtonomdyq qazandyqtar men käsıporyndardan şyǧatyn zattar.

Sala mamandary Astana men Almatyda avtokölıkten şyǧatyn şyǧaryndylardyŋ köptıgınen auanyŋ lastanatynyn jiı-jiı aityp jür. Ekologiia jäne tabiǧi resurs­tar ministrlıgı Memlekettık ekologiialyq baqylau basqarmasynyŋ bas sarapşysy Almas Ysqaqov elordadaǧy resmi tırkelgen avtokölıkterdıŋ 50 paiyzy paidalanǧanyna 10 jyldan asqanyn, būl jaǧdai da auanyŋ lastanuyna äkelıp otyrǧanyn aitady.

«Astana qalasy äkımdıgınen alynǧan aqparatqa säikes, elordada 320 myŋ avtokölık (287,5 myŋ jeŋıl avtokölık, 23,5 myŋ jük kölıgı, 6,8 myŋ avtobus) tırkelgen. Sonyŋ 50 paiyzy – paidalanǧanyna 10 jyldan asqan kölıkter. Jalpy qala boiynşa Euro-4 jäne Euro-5 standartyna säikes keletın avtokölıkterdıŋ sany 90 myŋnan aspaidy (būl – tırkelgen avtokölık qūraldary jalpy sanynyŋ 28 paiyzy)» deidı ol.

Bügınge deiın qalalyq äkımdık kommunaldyq käsıporyndardyŋ 854 avtokölık qūralyn gazǧa köşırdı. Sondai-aq resmi taksi qyzmetınıŋ 250 avtokölıgı balamaly janarmai türıne auysty. Qaladaǧy avtobus baǧdarlarynda 661 avtobus jolauşylarǧa qyzmet etedı, sonyŋ ışınde 100 elektrobus bar. Al qalǧan 561 kölık Euro-5 ekologiialyq qauıpsızdık standartyna säikes keledı. Osylaişa, Astana qalasynyŋ äkımdıgı kölıkterdıŋ auaǧa ziiandy zattar taratu jaǧdaiyn tömendetuge baǧyttalǧan ıs-şaralardy jüielı türde jüzege asyruda. Alaida auanyŋ sapasyn jaqsartuǧa būl azdyq etıp otyr.

Tazartu joly qandai?

Jergılıktı qūzyrly organdar 2020-2026 jyldarǧa arnalǧan Astana qalasyndaǧy ekologiialyq ahualdy jaqsartu jönındegı Jol kartasyn jasap, ıske asyruda. Sol qūjatta eŋ aldymen qalada kömır jaǧatyn jylu-elektr ortalyqtarynyŋ auaǧa şyǧaryndylary kölemın azaituǧa äser etetın ıs-şaralar anyq jazylǧan.

Joǧaryda bız auaǧa şyǧarylatyn ziiandy zattardyŋ 51 myŋ tonnasy (38,5 paiyzy) jylu-elektr ortalyqtarynan auaǧa taralatynyn aittyq. Endı osyǧan keleiık. Qatty otyn, sonyŋ ışınde kömır jaǧu – auany lastaityn faktordyŋ bırı. Būl mäselenı şeşudıŋ bır ǧana joly bar, ol – kömır jaǧudan bas tartyp, qaladaǧy barlyq jylu-elektr ortalyqtaryn gazǧa köşıru. Biyl 27 aqpanda Ükımet üiınde ötken baspasöz mäslihatynda Astana äkımı Jeŋıs Qasymbek jurnalisterdıŋ osy mäselege qatysty sūraǧyna jauap berdı.

«Astanada gazǧa köşıru üderısı tolyq küşımen jürgızılıp jatyr. Atmosferany lastaityn negızgı ekı faktor – avtokölıkterden bölınetın ziiandy zattar men kömır jaǧu. Ekı mäsele boiynşa bız jüielı jūmys jürgızıp otyrmyz. Äsırese jekemenşık sektordy gazǧa köşıruge küş salyp, auany lastau deŋgeiın tömendetkımız keledı. Mysaly, 2023 jyly «Ürker», «Şūbar» jäne «Prigorodnyi» tūrǧyn üi alaptaryna gaz qūbyrlary tartyldy» dep tüsındırdı mäselenıŋ mänısın äkım.

Onyŋ aituynşa, mūndai naq­ty ıs-şaralar «Köktal» jäne «Lesozavod» audandarynda da qolǧa alynǧan.

«Bız būl baǧytta bır orynda tūr­maimyz, qalanyŋ audandaryn gazǧa köşırudı jalǧastyramyz. Qazırge deiın kömır jaǧyp, üiın jylytyp otyrǧan tūrǧyn üi aimaqtaryna gaz qūbyry jelısın tartudy josparlap qoidyq. Ötken jyly qalany jylumen qamtamasyz etetın üş jaŋa nysannyŋ qūrylysyn aiaqtadyq. Jylu beretın būl jüieler tek qana gazben jūmys ısteidı, iaǧni bır jaǧynan būl qauıpsız, ekınşı jaǧynan ekologiialyq taza. Būl baǧyttaǧy jūmystarǧa №3 jylu-elektr ortalyǧy, 2 gaz jylu stansiialary, №1 jylu-elektr ortalyǧyn tabiǧi gazǧa köşıru jatady» dedı Jeŋıs Qasymbek.

Resmi mälımetke süiensek, bügınge deiın qaladaǧy jylu-­elektr ortalyqtaryn gazǧa köşıruge qatysty mynadai jūmys atqarylǧan: bırınşıden, №1, 2 jylu-elektr ortalyqtarynda gaz qūbyryn salu jūmysy aiaqtalǧan, sonyŋ ışınde osy ekı nysandaǧy 16 su jylytatyn qazandyqtar gazǧa köşırılgen; ekınşıden, №2 jylu-elektr ortalyǧyndaǧy energoqazandyqtarǧa tiımdılıgı öte joǧary elektrsüzgışter ornatylǧan. Mıne, joǧaryda aitylǧan jūmystardyŋ nätijesınde №1 jylu-elektr ortalyǧynan auaǧa taralatyn şyǧaryndylardyŋ kölemı 5,3 myŋ tonnadan 3,3 myŋ tonnaǧa deiın azaidy. Al №2 jylu-elektr ortalyǧynan auaǧa taralatyn şyǧaryndylar kölemı 50,1 myŋ tonnadan 45,03 myŋ tonnaǧa deiın kemıgen.

Jekemenşık sektordy gazǧa köşıru jospary boiynşa jūmys 3 kezeŋge bölıngen. 2022 jyly elordany gazdandyrudyŋ 1-kezeŋı men 2-kezeŋı aiaqtaldy. Sonyŋ nätijesınde 200 myŋǧa juyq adam, atap aitqanda, 14 myŋnan 29763 jer üi tabiǧi gazǧa qol jetkızdı. Sondai-aq 13 avtonomdyq qazandyq gazǧa qosyldy. Al gazdandyrudyŋ 2-kezegı men 3-kezegın 2025 jylǧa deiın bıtıru josparlan­ǧan. Qazırgı kezde «Köktal-1», «Köktal-2», «Agroqalaşyq», «Temırjolşylar», «Prigorodnyi», «Oŋtüstık-şyǧys», «Küigenjar», «Michurin», «İnternasionalnyi» tūrǧyn alaptarynyŋ, sondai-aq Potanin-Mäskeu, Nūrbesık, Aqbidai, Qazaq auyly köşelerı tūrǧyndarynyŋ gaz qūbyryna qosyluǧa mümkındıgı bar. Alaida keibır tūrǧyndar kögıldır otyndy tūtynuǧa qūlyqty emes. Öitkenı gaz qūbyryna jalǧanuǧa 700-900 myŋ teŋge tölei almaityndar da bar.

Prezident tapsyrdy, äkım oryndady

Elordanyŋ auasyn tazartudyŋ taǧy bır joly bar, ol – jasyl jelektı köbeitu. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev elordany damytu mäselelerı jönındegı keŋeste qalany kögaldandyruǧa qatysty bırqatar syn-eskertu aitqan edı. «Astana da jasyl qalaǧa ainaluy kerek. Beibıtşılık jäne kelısım saraiynan jaŋa vokzalǧa deiın sozylyp jatqan elordanyŋ strategiialyq osı ülken ärı jaily, jasyl jelektı saiabaqqa ainaluǧa tiıs. Onyŋ maŋaiyndaǧy köşeler men aulalardyŋ bärın tiıstı deŋgeide abattandyru kerek» dedı Prezident. Elordany jappai kögaldandyru zor maŋyzǧa ie ekenın aitqan Memleket basşysy: «Qalany kögaldandyru ülken maŋyzǧa ie, Astanada būl salada problemalar bar. Tıptı Mäŋgılık el daŋǧylynda jasyl jelek jetıspeitındıkten, basqa köşeler turaly ne aituǧa bolady?! Mausymdyq ösımdıkterdı otyrǧyzu täjıribesınen alşaqtap, köpjyldyq ösımdıkterdı belsendı otyrǧyzu kerek. Būl rette elordanyŋ qatal klimatyn eskeru, ǧylymi qoǧamdastyqtyŋ äleuetın jäne üzdık älemdık täjıribenı jūmyldyru maŋyzdy» dedı naqty mysal keltırıp.

Prezidenttıŋ tapsyrmasyna säikes, qazır elordada kögaldandyru men abattandyru jūmysy qarqyndy jürgızılude. Qalalyq äkımdık biyl 1,1 mln jasyl jelek otyrǧyzudy, 170 aula men qoǧamdyq keŋıstıktı abattandyrudy josparǧa engızgen. «Taza Qazaqstan. Astana – tazalyq pen tärtıptıŋ ülgısı» atty auqymdy ekologiia aksiia­synan keiın qala äkımı Jeŋıs Qasymbek Prezident tapsyr­masyna qatysty mynadai aqparatty jariia ettı: «Ötken jyly elordany kögaldandyru jarǧysy qabyldandy, onda 3 jyl ışınde otyrǧyzylǧan köşetterge kepıldık mındettemelerı, sondai-aq ırı aǧaştar men köpjyldyq ösımdıkter otyrǧyzuǧa basymdyq beru mäselesı közdelgen. Qalanyŋ barlyq audanynda abattandyru jäne kögaldandyru jūmysy jürgızıledı».

Qalany kögaldandyruǧa qatysty 22 säuırdegı äleumettık jelıdegı jariialaǧan jazbasynda äkım Ūlytau alleiasy, Mäŋgılık el, Täuelsızdık daŋǧyldarynda auqymdy deŋgeide abattandyru men kögaldandyru jūmysy jürgızıletının aitty. Sondai-aq Qazaq elı alaŋy, Myŋjyldyq alleiasy, T.Jürgenov alleiasyndaǧy gülzar, «Keruen» sau­da-sattyq jäne oiyn-sauyq ortalyǧy janyndaǧy gülzar da abattandyrylatyny mälım boldy.

«T.Jürgenov köşesınde (Almaty audany) jasyl jelekjol aşamyz. Būl köşe – şaǧyn audannyŋ basty köşelerınıŋ bırı. Köşe aşylǧan sätten bastap 9 jyl ışınde jaiau jürgınşıler trotuar­larynyŋ tösemderıne jöndeu jürgızılmegen. Osyǧan bailanysty uchaskelerdıŋ köpşılıgı eskırıp qalǧan. Sondai-aq kögaldandyru jürgızılmegen ärı köşe jaryǧy ornatylmaǧan. Osyǧan bailanysty T.Jürgenov köşesındegı jaiau jürgınşıler keŋıstıgın auqymdy abattandyruǧa kırıstık. Onyŋ barysynda kedergısız orta qūrylyp, bos uaqytty tiımdı ötkızuge arnalǧan oryndar aşylady, sol siiaqty kögaldandyru, jaryqtandyru jäne t. b. jürgızıledı. T.Jürgenov köşesın (Ainaköl köşesınen J.Näjımedenov köşesıne deiın) abattandyru jūmysy qazırdıŋ özınde bastalyp kettı. Mūnda 6 myŋnan astam aǧaş pen 44 myŋ būta otyrǧyzu josparlanyp otyr» dedı J.Qasymbek.

Qala basşysy Myŋjyldyq alleiasynda 70 myŋ şarşy metr aumaqty abattandyru jūmysy jürıp jatqanyn mälım ettı. «Jaǧalau» tūrǧyn üi keşenın abattandyru aiasynda 18 gektar aumaqty abattandyru josparlanǧan.

«Eskı vokzal men oǧan ırgeles Gete jäne Bırjan sal köşelerınıŋ aumaǧyn; Aqbūlaq jaǧalauy, Prezidenttık saiabaq, «Beibıtşılık pen kelısım» saiabaǧy jäne t. b. kıretın Esıl özenınıŋ boiyndaǧy saiabaq klasterın abattandyramyz» dedı qala äkımı.

Qūrylys saluşylarǧa qosymşa mındet

Elordany damytu jönındegı keŋeste Qasym-Jomart Toqaev kögaldandyru qūrylys qarqynyna säikes jürgızıluı keregın qadap aitty.

«Negızınde, Torontoda, Ottavada klimattyq aimaq Astanamen säikes keledı. Olar – jarasymdy körınetın jasyl qalalar. Kanada täjıribesın paidalanu kerek. Būǧan qūrylysşylardyŋ özın belsendı türde tartu kerek. Mysaly, Helsinkide qūrylysşylardy ırgeles aumaqtardy kögaldandyruǧa mındetteidı. Däl osy täjıribenı bız de qoldanuymyz kerek. Iаǧni qūrylysşy qūrylys alaŋyna teŋ jer uchaskesın kögaldandyruǧa mındettı. Mūndai täsıl jaqsy jūmys ısteidı» dedı Memleket basşysy.

Osyǧan orai, Astana äkımdıgı de qūrylys kompaniialaryna salynǧan tūrǧyn üilerdıŋ aulasyn abattandyru men kögaldandyrudy mındetteitın talaptar engızdı. Būl turaly negızgı qūrylys kompaniialarynyŋ ökılderımen ötken kezdesude Jeŋıs Qasymbek: «Qūrylys kompaniialary tek öz paidasyn ǧana emes, satyp aluşylarynyŋ da yŋǧailylyǧyn oilauy kerek. Sondai-aq özderı salǧan tūrǧyn üi keşenınıŋ aumaǧyn abattandyryp, kögaldandyruy qajet» dep tüsındırdı.