Urbanizasiia yqpalynan neke men otbasy ūǧymy jaŋa mänge ie boldy. Rasynda, myŋjyldyqtar köşınde salt-dästürmen sabaqtasqan otbasylyq qūndylyq älsırep, otbasy qūruda jaŋa tüsınık, jaŋa tanym paida bolyp, qazaq qoǧamyna azamattyq neke endı.
TÜRLI KÖZQARAS, TÜRLI PAIYM
Bızdıŋ ruhani qūndylyqtardyŋ negızı otbasylyq dästürge negızdelgen desek, adamdardyŋ ruhani bolmysy, aqyl-oiy otbasynda qalyptasyp, damidy. Alaida tamyryn tereŋnen tartqan otbasylyq qūndylyqtar älsırep, jaŋa reŋ, jaŋa mazmūn ala bastady. Batystan kelgen «azamattyq serıktes» ūǧymy bızdıŋ qoǧamǧa üirenşıktı jaǧdaiǧa ainalyp barady.
Būǧan bailanysty qoǧam müşelerı ärtürlı pıkır-paiymyn jetkızıp, öz közqaras-tūjyrymyn däleldeuge tyrysty.
Qairat QAMBAROV, Mädeniet jäne aqparat ministrlıgı Jastar jäne otbasy ısterı komitetınıŋ töraǧasy:
– Qazaqstanda resmi nekege tūrmai bırge ömır süretın adamdardyŋ statistikasy jürgızılmeidı. Qazaqstanda bırge ömır sürudıŋ taraluyn şamamen esepteu ata-anasynyŋ ekeuın de körsete otyryp, nekesız tuylǧan balalardy tırkeu kezınde baǧalauǧa bolady. Alaida balasy joqtardyŋ bırge tūruyn osylai anyqtau mümkın emes. «Bırge tūru» nemese «azamattyq neke» ūǧymdary Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋnamasynda joq. Neke tek memlekettık organdar qiǧan jaǧdaida ǧana erlı-zaiyptylyq bolyp tanylady. «Neke jäne otbasy turaly» Kodekstıŋ 2-baby 3-tarmaǧymen retteledı.
Ainūr ANARBEK, äleumettanuşy:
– Nekesız bırlesıp ömır süru köbınese äleumettık-ekonomikalyq sebepterdıŋ saldary bolyp tabylady. Mūny erlı-zaiyptylardyŋ äleumettık-ekonomikalyq jaǧdaiy jäne bolaşaqqa degen belgılı bır ümıtterı men josparlardyŋ boluymen (üilenu toiyna aqşa jinau, tūraqty tabys tabu, jeke tūrǧyn üi satyp alu, oqudy aiaqtau) tüsındırıluı mümkın, – dedı.
Zülfiia BAISAKOVA, zaŋger:
– Azamattyq neke – er men äieldıŋ beiresmi odaǧyn bıldıredı. Azamattyq neke zaŋdastyrylmaidy. Azamattyq nekeden tuǧan bala äkenıŋ balasy emes, jalǧyzbasty anaǧa tırkeledı. Synaqqa syltau tabylsa, ekı adam ekı bölek ketedı. Jylda aldanyp qalǧan 10-15 äiel kömek sūrap keledi. Nekenıŋ būl türınde jūptasqandardyŋ arasynda bala tuyp, ekeuı aiyrylysyp ketse, onda aliment töletu mümkin emes. Er adamdy şynymen balanyŋ äkesi ekenin anyqtaityn bir ǧana joly – DNK arqyly däleldeu. Būl qiyn, äri qarjyny kerek etedi. Al sot köp jaǧdaida mūndai isterdi qarauǧa täuekel etpeidi. Azamattyq serıktes bolmasaŋyz, sızde aqşaǧa, mülıkke nemese balalarǧa köp zaŋdy qūqyqtaryŋyz joq. Qysqa jauap: «azamattyq neke» degen ūǧym joq.
Elbek TASBOLATŪLY, QMDB şariǧat jäne pätua bölımınıŋ mamany:
– Şariǧat boiynşa nekesı qiylmaǧan ekı jastyŋ oŋaşa qaluyna tyiym salynǧan. Azamattyq nekege dınımız qarsy.
Dana ERBOLAT, Astana qalasynyŋ tūrǧyny:
– Anam men äkem ajyrasqan. Äkem bölek tūrady, onyŋ özınıŋ otbasy bar, anamnyŋ özınıŋ otbasy bar. Basynda äkem azamattyq nekede tūrǧanyma qarsy boldy. Bıraq 16-18 jasta emespın, 26-damyn. Şeşımdı özım qabyldadym. Būǧan ökınbeimın!
Gülnūr Aldikova, Astana qalasynyŋ tūrǧyny:
– Azamattyq neke bızdıŋ mentalitetke jat. Qazaqstanda azamattyq neke köbeise, ūlttyq erekşelıkten aiyrylamyz. Būl – ūltty joiudyŋ joly.
Diana ÄBİBULLA, student:
– Bız bır jylǧa juyq tanyspyz jäne bız tanysqannan keiın 3-4 aidan keiın bırge tūra bastadyq. Bırge ömır sürıp jatqanymyzǧa bır jyl bolǧan joq. Būl azamattyq neke siiaqty emes, öitkenı bızde josparlar köp. Üilenu toiyn josparlap otyrmyz, üilenu toiy jazda bolady. Üilenu toiyna deiın köptegen adamdar bırge ömır sürmeidı, bıraq būl qiyn, mysaly, men onyŋ kündelıktı ömırde qandai ekenın bılmesten sol adammen ömır süre almas edım.
ŞET ELDERDIŊ TÄJIRİBESI QANDAI?
HVI ǧasyrda Niderlandyda azamattyq neke paida boldy. 1580 jyly Gollandiia jäne Frislandiia ştatynyŋ kalvinistık ükımetı engızdı. 1656 jyly bükıl Niderlandyǧa tarady. 1653 jyly Angliia lord-protektory Oliver Kromvell tūsynda azamattyq neke mındettı mekeme retınde alǧaş ret qūryldy. Bıraq dıni qyzmetkerlerdıŋ qarsylyǧynan keiın zaŋdy türde tanylmady. 1844 jyly İrlandiiada fakultativtık azamattyq neke engızıldı.
HH ǧasyrdyŋ 60-jyldary batysta otbasy institutynda özgerıster oryn alyp, azamattyq neke üirenşıktı jaǧdaiǧa ainaldy. Mäselen, 1960 jyly AQŞ-ta säbilerdıŋ 5 paiyzy beiresmi nekeden tudy. 1980 jyly būl körsetkış 18 paiyzǧa, 2009 jyly 41 paiyzǧa jettı. 2011 jyly Evro Odaqtyŋ 27 elınde tuǧandardyŋ 37,3 paiyzy nekesız otbasynda tärbie körude. Nekesız tuǧan balalardyŋ 64,3 paiyzy İslandiiaǧa tiesılı. Estoniiada – 59,7 paiyz, Sloveniiada – 56,8 paiyz, Bolgariiada 56 paiyz jäne Norvegiiada 55 paiyzdy qūraidy.
Bügınde Europa elderınde azamattyq neke qalypty jaǧdai, zaŋdy türde qorǧaityn tetıgı qarastyrylǧan. AQŞ-tyŋ bırqatar ştatynda azamattyq nekege rūqsat berıp, neke kuälıgın almaǧan ekı adamnyŋ odaǧy retınde tanidy. Niderlandyda 2 jyl bırge tūrǧan adamdar, Avstraliia jäne Jaŋa Zelandiiada 3 jyl bırge tūratyn jūptar zaŋ boiynşa märtebesı nekege tūrǧanmen bırdei dep sanalady. Iаǧni zaŋdy türde tırkelgen erlı-zaiyptynyŋ qūqyǧyna ie bolady. İspaniiada azamattyq neke – resmi nekege teŋ. Būl eldıŋ provinsiialarynda arnaiy mekemede tırkele alady. 1999 jyldan berı Portugaliiada nekesız bırge tūratyn adamdarǧa balany bırlesıp asyrap alu qūqyǧy, bırlesken tabys salyǧyn töleu qūqyǧy jäne qaitys bolǧan serıgınıŋ mülkıne 5 jyl ışınde ie bolu qūqyǧy berıledı.
Dındı berık ūstanatyn elderde azamattyq nekege tyiym salynǧan. Egipet, Siriia, İndoneziia, Saud Arabiiasy, Iemen, İran, İzrailde azamattyq nekenıŋ zaŋdastyrylǧan tärtıbı joq.
QAI OBLYSTA ZAŊSYZ NEKE KÖP?
2022 jyly «Qazaqstandyq qoǧamdyq damu instituty» KEAQ «Azamattyq neke Qazaqstandaǧy neke-otbasy qatynasynyŋ modelı» atty äleumettanulyq zertteu jürgızgenı belgılı.
Bügınde Qazaqstanda «azamattyq nekede» tūratyn adamdyŋ naqty sany joq. Mūndai statistika halyq sanaǧy kezınde de jürgızılmeidı. Būl jaǧdaida demograftar tırkelgen nekeden tys tuylǧan balalardyŋ ülesı syndy janama derektı paidalanady.
Qazaqstan qoǧamdyq damu institutynyŋ zertteuıne säikes, respondenttıŋ 37,3 paiyzy tırkelmegen nekege qarsy ekenın, 39,4 paiyzy beitarap qalsa, 19,6 paiyzy azamattyq nekenı qoldaitynyn bıldırdı.
BŪŪ-nyŋ «Ūrpaq jäne gender» ūlttyq zertteuınıŋ esebınde Qazaqstanda erlerdıŋ 7 paiyzy, äielderdıŋ 8 paiyzy tırkelmegen nekede tūratyny, iaǧni beiresmi neke sirek kezdesetını keltırıldı. Qarym-qatynastyŋ būl türı qalalyq jerlerde jäne dınge senbeitın jastar arasynda jiı kezdesedı.
Qazaqstanda nekesız bırge tūratyn adamdar qūqyqtyq, ekonomikalyq jäne äleumettık jaǧynan qorǧaluy tömen deŋgeide. Öitkenı olardy qorǧaityn arnaiy zaŋ joq.
Alaida keibır derektı salystyryp, qala men auyl tūrǧyndary arasynda azamattyq nekenıŋ aiyrmaşylyǧy şamaly ekenın aŋǧaramyz. Mäselen, 2017 jyly tırkelgen nekeden tys tuylǧandardyŋ ülesı qala tūrǧyndary arasynda 13,4 paiyz, auyl tūrǧyndary arasynda 12,4 paiyz qūrady.
Tırkelgen nekeden tys tuylǧan balalar Atyrau (6,9 paiyz) oblysynda tömen. Al Maŋǧystau oblysynda 6,9 paiyz, Qyzylorda oblysynda 7,7 paiyz qūraidy. Al joǧary körsetkış Soltüstık Qazaqstanda 21,3 paiyz, Pavlodarda – 20,1 paiyz, Qostanaida 19,9 paiyz deŋgeiınde. Iаǧni qazaqy salt-dästür berık saqtalǧan öŋırde azamattyq neke tömen deŋgeide.
R.S:Qalaimyz ba, qalamaimyz ba, jahandanumen bırge azamattyq neke ömırımızge endı. Mūnyŋ saldarynan äkesız ösıp kele jatqan ūrpaq köbeidı. Onyŋ sebebın anyqtaityn bolsaq, qoǧamnyŋ pıkırı ekıge bölınıp, bır tüiının tabu qiyn. Beiresmi neke ūltty joiu joly ma, älde örkendeuge bastaityn qadam ba nemese aldyn alu mümkın be? Būl sūraqtyŋ şetı men şegın tabu mümkın emes syndy.
